Классный час: Шагаа-ыдыктыг байырлал

Класс шагы: «Шагаа-ыдыктыг байырлалывыс»

Сорулгазы: Чоннун национал байырлалы – Шага дугайында уругларга билиндирер, чоннун чаагай чанчылдары, культуразы - биле таныжып, тыва нациязынга, чер-чуртунга чоргаарланып чоруурун чедип алыр; Тыва чоннун хундулээчел, эвилен-ээлдек эки чанчылдарынга уругларны кижизидер; оюннарга даянып, сагынгыр тывынгыр чоруун, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.
Дерилгези: Пар биле койгун чуруу (тонуп турар болгаш кел чыдар чылдарнын чуруу), тос карак, артыш кадак, тевек, кажыктар, ама-саазында бижээн улегер домактар болгаш алгыш йорээлдер, Шагаа дугайында ырылар бижилгези.

Кичээдин чорудуу
- Экии уруглар! Богун бо кайгамчык буянныг оргээвиске тыва чоннун национал байырлалы – Шагаага тураскааткан класс шагын эрттирер-дир бис, уруглар. Келген аалчыларывыс башкыларга болгаш ада-иелерге база эргим уруглар, силерге кел чыдар Койгун чылы-биле байыр чедирбишаан, быжыг кадыкшылды, чедиишкиннерни, аас-кежиин, ак-орукту кузеп, йорээп тур мен.
- Даштын кандыг хун-дур, уруглар?
- Аяс.
- Эр хейлер! Бир-тээ аяс хун болганда кичээливисти базаомак-хоглуг эрттирээлинер, уруглар. (Самбырага Чулдум Чаптын Шага дугайында шулуунден дараазында одуругларны бижиир): «Чарлып болбас ыдыктыг, чанчылывыс кагбаал, сагыызын дег камнаал, салгалдарга дамчыдаал!».
Шулуктун бо одуругларында богунгу кичээлди эрттирип турар сорулгавысты холчок чечен-мергени-биле дамчыдып турар ышкажыл, уруглар. Шагаа – ыдыктыг байырлалывыс, ынчангаш ону чылдын демдеглеп, оон утка-шыннарын улам байыдып, артып каар салгалдарывыс утпайын, езулуг национал байырлалывыс кылдыр демдеглеп чоруурун кузеп, чагып сургаар ужурлуг бис.

Башкынын киирилде беседазы: - Мен ам силерге Шага дугайында кысказы-биле чугаалап берейн, уруглар. Кандыг-даа нация чон эрги чылды удеп, чаа чылды уткуур чанчылдыг. Тыва чон база чыл эргижиреп чорда, чылды удеп, чаа чылды уткуп алыр дээш Шага байырлалынга хынамчалыг белеткенип чорааннар. Чаа чыл чаш уруг торутуннери-биле домей болур дээр. Шага байырлалынга чедир сагыш-сеткилден эгелээш, оран-савазын, кодан девискээрин арыглаар, элбек аъш-чемни белеткээр.
Чаш кижи торутунгеш, авазынын аа судун эммэр. Уе – шаг, ие-бойдус база ындыг. Час кээрге ие-черивис бодунун чулуу-биле оът-сиген, унуштерни, хемнер-холдерни, дириг амытаннарны суггарып, чемгерер. Ынчангаш чаа чыл байырлалын «Шагаа» - «шагнын аазы» азы эгези дээн ужуру ол. Шагаанын кол утказы – чыл эргилдезин демдеглээри, кыштын чыккылама соогунун часкы хаттар-биле солчулгазын ооруп уткуп алыры, кышкы берге амыдырал адакталып, ак чеминин элбек болурунун эгезин байырлаары-дыр, уруглар. Чаа чылдын эгезин, Шагаа айын Ак ай деп база адап турар, ол сут-биле, суттен кылган чемнер-биле холбашкан боорга ынчаар адаар. Шагаада чон бойдус-биле чолукшуп, оран-тандыларындан кежик дилээр езулалды эрттирер. Ол омакшылдын, оюн-тоглаанын, сагыш-сеткилдин байырлалы.
Тывалар Шагаа байырлалын кончуг чугула деп санаар, анаа баш бурунгаар кедергей белеткенир, кустен эгелеп шагаа чемин тускайлап салып эгелээр. Шагаага догерер малды баш бурунгаар демдектей корнуп, суттен кылгаш чаагай ак чемнерни: саржаг, чокпек, быштак, ээжегей, ааржы, курутту элбээ-биле белеткээш шыгжаар. Ынгангаш шага чеми колдуунда-ла белен болур.
Шагаанын эн баштайгы хунунде дан бажында оран-тандызынга санын салып, чажыын чажып, алгап-йорээп чалбарган соонда, аштанып-чемненип, ойнап-хоглээр, янзы-буру моорейлерни эрттирер турган. Шагааны тыва чоннун национал байырлалы кылдыр 1992 чылдан эгелеп катап демдеглеп, байырлап эгелээн. Шага дугайында кысказы-биле чугаалаарга бо-дур, уруглар.
Ам Шагаавыска тураскааткан оюн-тоглааывсты эгелээр-дир бис, уруглар.
Башкы: Чанчыл ындыг, ужур ындыг, чалыы салгал уламчылаал! Аалдарга устун алгап, адаан-моорей кылыылынар! Кайа аалдын уруглары аас чогаалынга кончуг эвес корээлинер, уруглар.
(Уруглар аразында кожамыктап моорейлежир. Башкы туннээр.)
Башкы: -Тывынгырлар моорейи тывызыкка кандыг силер?
(Уруглар тывызыктажып мооорейлежир.)
Башкы: - Дужуп бербейн маргыжарда дурген-чугаа, узун-тыныш кымда барыл?
(Уруглар дурген-чугаа, узун-тыныш чугаалап маргыжар).
Башкы: - Эр хей болдунар, эмин эрттир солун болду. Улегер соске кандыг силкр,
улежиксеп олур-ла мен.
(Уруглар улегер домактарга моорейлежир.)
Башкы: - Билбези чок эрестиг-ле болдунар, уруглар. Чоннун аас чогаалын эки
билирин коргустунер. Ам билиинер кайы хире эвес, хынай кааптайн.

Состер оюну: Бердинген состер-биле домак чогаадыр: огбе, чаагай, чараш, сактып, чанчыл, сагыыл. Чижээ: Огбелернин чаагай, чараш чанчылдарын сактып сагыылынар.
Ам Шагаа дугайында шулукчугештен чогаадып корээлинер.

ТУННЕЛ: Чуну ооренгенин айтырып, кичээлди туннээр.
Уругларны шаннап мактаар, суй белектерни бээр.

15