Класс шагы: Надя – чырып чоруур сылдыс

Рушева аттыг сылдыс.
Россияның Эртемнер академиязының теоретиктиг астрономия институдунга ажыттынган биче октаргайларга тускай херечилел тыпсырының байырлыг ёзулалы болуп эрткен. Бо ёзулал Делегейниң астрономия эвилелиниң өмунээзинден чоруттунган болгаш аңаа 1978 чылдан бээр чижеглеп демдеглеттинип келген биче октаргайларга хуу аттарны мөңгези-биле быжыглаан.
Чаа ажыттынган сылдыстарга кижи төрелгетенниң төөгузунде канчаар-даа аажок улуг депшилгелиг ажыл-херекти, чогаадыкчы чорукту кылган сураглыг кижилерниң аттарын чаңчыл ёзугаар тыпсыр.
Оларнын аразында ужудукчу-хыдыкчы А.В.Покрышкин Нобель шанналының эдилекчизи, физик-эртемден П.Л.Капица, чогаалчы А.И.Герцен дээш, оон-даа өскелер бар.
Чонувуска дыннадырывыс болза, бистиң ат-сураглыг кызывыс Надя Рушеваның адын Крымның астрофизиктиг обсерваториязының ажылдакчызы Л.Г Карачкина 1982 чылдың октябрь 21-де бодунуң ажытканы 3516 дугаарлыг сылдызынга тыпсыр деп демдеглелди кылган турган. Ук октаргай амгы уеде делегейниң чизезинче кирген болгаш Рушева деп атты мөңгези-биле эдилээр бадыткалды алган. Рушева аттыг сылдыстың шынзылга херечилелин байырлыг байдалга чурукчунуң иези Наталья Дойдаловна Ажыкмаа-Рушева хүлээп алган. Ооң-биле чергелештир Наталья Дойдаловнага үстунде айытканывыс институттуң хүндүлүг кежигүнү деп атты тывыскан.
Ынчангаш биске амы-хууда таварышкан мындыг аас-кежикти медереп билип, делегейге кайгамчык кысты шаннаан тыва ие Ажыкмаа-Рушевага бо төөгулуг болуушкун-биле байыр чедирип, « Надя дээш четтирдивис» деп мөгееэлиңер.
Надя Рушеваның чогаадыкчы өнчузун кадагалаар сорулгалыг тургустунган «Идегел» деп идепкейжи бөлуктуң кежигүннери-Д.Дансюрун, Г.Сундуй, В.Хертек, Е.Иргит, Г.Монгуш.

Класс шагы: Надя – чырып чоруур сылдыс
Сорулгалары: 1. Кайгамчык салым-чаяанныг, бүгү делегейге алдаржаан, Тываның комсомол шанналының лауреады, сураглыг чурукчу Надя Рушева, ооң салым-чолунуң дугайында уругларга таныштырбышаан, оларны бот өзүлдезин боттары хевирлеп билиринге, орус, тыва классиктиг литератураларны номчуурунга сонуургалын оттурар.
2. «Надя-Найдан-Надюша – тыва аваның төрүп каан төлү, ооң дугайында кажан-даа бодап, сактып чоруур ужурлуг бис». Уругларны уран чүүлге ынак, төөгүге чораан алдарлыг кижилерге хүндүткелдиг болурун база оларга чоргааралды кижизидер.
Дерилгези: Самбырада Надяның портреди, оон ийи талазында оон амыдыралының чылдары; Надяның дугайында сураглыг кижилерниң үнелелдери, сөстери; бодунуң болгаш өг-бүлезиниң чуруктары, чураан чуруктарының делгелгези, Л.Бетховенниң «Лунная сонатазының» музыказы.
Чорудуу:
І.Организастыг кезээ:
1. мендилежир
2. уругларның кичээнгейин бодунче хаара тудар.
1.Башкының чугаазы.
- Бөгүн бис ажык класс шагын эрттирер бис, уруглар. Клазывыс шагында башкылар олуржуп келген, ынчангаш силерниң сонуургалдыг болгаш кичээнгейлиг болуруңарны күзедим.
Клазывыс шагынын темазы: Надя – чырып чоруур сылдыс. Кымның дугайында чугаалажырывысты билдиңер бе, уруглар? Ооң дугайында кым чүнү билирил? Надя деп кымыл? (Уругларның харыыларын дыңнааш, башкы чугаалаар:
- Кайгамчык талантылыг, делегейге билдингир бистин чангыс чер-чурттуувус, чалыы чурукчу Надя Рушева кыска назынының иштинде бүгү чогаадыкчы уран-талантызын, сеткилинден үнген ынакшылын кижилерге бараалгаткан. Ангы-ангы үелерде чурттап чораан кижилерниң аажы-чаңын, сагыш-сеткилин, янзы-бүрү нация чоннарның национал идик-хевин канчап ындыг кончуг тода билирин кижи кайгап ханмас. Ол билиглер кайыын кээп турар чүве ирги? Баажызы билдинмес тывызык. Академик Лихачёвтуң самбырада сөстерин номчуур: «Хуулгаазын бийиринден, бодалындан үнген маадырлары-биле Надя кады чурттап, озүп келген дээр болза, частырыг чок». («Я живу жизнью тех, кого рисую»). Чурук бүрүзүнге бүгү ынакшылын Надя «дамдылар дег» дамдыладып чораан, а кижилерге кайы-хире ынак чораанын оон төөгүде арттырып каан муң-муң чуруктарындан көрүп болур бис.
Школачы назы четпээн Надяга ачазы Николай Константинович Рушев эрте-бурунгу Грециянын болгаш өске-даа чоннарның тоолдарын номчуп берип чораан, а чурукчу ол-ла бүгүнү дораан саазынга шыя тырткылап, дүрзүлерни дириг овур-хевирлерже шилчиткен. Эрте-бурунгу тоолдарның маадыры Геракл – Надянын эн ынак маадыры. Номчаан, дыңнаан билиглеринден аңгыда, ол бодунуң фантазиязын ажыглап, Гераклдын чаа-чаа эрес-дидим маадырлыг чоруктарының дугайында, эжелекчилер-биле тулчуп, кижилерни камгалап, араатан аңнар-биле месилдежип турар кылдыр «Эллада» деп чуруктарынга чураан. Ынчангаш чалыы чурукчунуң чуруктары, чогаалдары-биле база ооң амыдыралының эн-не уттундурбас чылдары-биле таныжаалыңар.
Слайд 3. Надя 17 харлыг.1969 чыл.
Слайд 4. Надя 3 харлыг. 1955 чыл.
Слайд 5.Крым. Судакка дыштанылга. 1964 чл.
Слайд 6. Рушевтерниң өг-бүлезинде Моолдан келген аалчылар.
Слайд 7. Надя чуруттунуп олурар.
Слайд 8. Академик Ватагинниинде Н. Рушев уруу-биле.
Слайд 9. Надя 16 харлыг.
Слайд 10. 11. 12. 13. Надяның кыска амыдыралының тураскаалдыг чылдары, хүннериниң тайылбыры.
Слайд14. Наталья Дойдаловна Ажыкмаа-Рушеванын чуруу.
Өөреникчилерниң Надя дугайында кыска дыңнадыглары:
Бирги өөреникчи. Надя-Найдан-Идегел Моолга төруттунген. Надя деп орус атты тибет дылда Найдан– «Мөнге дириг» дээни дег, Надянын чуруктарында овур-хевирлер мөнге дириг артканы бо. Ол интернационалчы өг-бүлеге төрүттүнген. Ачазы орус – Николай Константинович Рушев – театр чурукчузу. Кончуг-даа талантылыг кижи чораан. Аныяк театрга чалаттырып келгеш, Тываның хөгжүм-шии театрының чурук каасталгазын кылып турар үезинде, чараш кыс Натальяны өске балет артистеринден онзалап көрүп, ынакшый берген. Топтуг-томаанныг, эгениичел, сагыш човаачал, хундүлээчел уруг чурукчунуң амыдыралының чамдыы апарган. Оон эгелээш-ле, аныяктар чарылбааннар.
Ийиги өөреникчи. Наталья Дойдаловна уруунуң талантызын «ачазын дөзээн» деп, «ачазы баштай эскерип каан болгай» деп сактып чугаалаар. Надя кыска назынында 10 муң ажыг чураан чуруктарны арттырган. Кара чажындан чуруп эгелээн кыс 12 хар чедип тургаш, бүгү делегейге билдингир апарган. Ооң дугайында билбес кижи делегейде чок. Надя Рушеваның делгелгелери Америкага, Японияга, Индияга, Италияга, Францияга, Моолга болгаш Россиянын он-он хоорайларынга эрткен. Надя тушь ажыглап, чангыс шыйбышаан (демир-ужүүн чуруктан көдурбес) чуруур аргалыг чораан. Чурукчу кыс дыка хой ажылдарын А.Пушкинниң, Л.Толстойнуң, М.Булгаковтуң өлум чок чогаалдарынга тураскааткан.
Тыва иениң божааны талантылыг Надяжыгаш 17 харлыг тургаш, бажынче хан чүгүре бээрге, хенертен элекке мөчээн.
Ушку өөреникчи «Рушева аттыг сылдыс» деп кыска дыңнадыгны кылыр.
Башкының түннел сөзу:
Ынчангаш Надя ышкаш кижилер чуртталгада ховар. Ол чайгаар-ла бойдустан кайгамчык салым-чаяанныг болуп төрүттүнген. Ооң чуртталгазы база салым-чаяаны – бистиң шуптувуска үлегер-чижек. Ындыг катаптаттынмас салым-чаяанны чедип алыры берге, ынчалза-даа кызары болур болгаш херек. Ооң дазыл-дөзу мында, бистиң хензиг, ынчалза-даа кайгамчык каас-чараш Тывавыста деп чүүлге чоргаарланыр ужурлуг бис.
Өөреникчилерге айтырыглар:
- Кандыг бодалдар силерге төрүттүндү? Надя силер хире тургаш кайы-хире турган-дыр? Ооң-биле деннежип болур бис бе? А бис кандыг бис? Чүнү чедип алган бис? Амгы шагнын аныяктары кандыг болур ужурлугул? Чедиишкинни чедип алыр дизе, баштай чуну өскертирил? Боттарынарга айтырыглардан салгаш, харыылаңар. Ол силернин келир үенерге дузалаар чадапчок.
Онаалгага саазыннарга бодалдарын бижип, чуруп эккээр.