Бастауыш мектеп о?ушыларын жазба ж?мыстары ар?ылы сауаттылы??а ?йрету жолдары

Бастауыш мектеп оKушыларын жазба жaмыстары арKылы сауаттылыKKа _йрету жолдары

Ана тілі – б_кіл аKыл-ой дамуыныS негізі д‰не барлыK білімдердіS темір KазыCы. ¤йткені оKушыларCа Cылым негіздерінен жан-жаKты білім мен берік даCды беретін, сауатты жаздырып, м‰дениетті с™йлеуге, ойын ‰серлі де жатыK жеткізуге т™селдіретін осы п‰н. Ана тілі орфографиялыK ережені игеру _шін Cана емес, сонымен бірге, логикалыK ойлауды Kалыптастыру _шін де аса Kажет.
Бастауыш сыныптарда ж_ргізілетін тіл дамыту ‰дістемесі – оKушыларCа білім ж_йесін меSгертуге, тілге деген икемділігі мен даCдыларын KалыптастыруCа ыKпал ететін ‰діс-т‰сілдері мен формалары, принциптер мен оKытудыS мазмaны жайындаCы ілім.
Бастауыш сыныптардаCы жазу сабаKтарыныS маKсаты- балалардыS жазу тілі даCдысын Kалыптастыру1.
Жазу даCдысыныS психологиялыK негізі мидыS _лкен жарты шар KабыCындаCы анализатор aштарыныS бір-бірімен к_рделі байланысKа т_суі, екінші сигнал системасыныS жинаKталып, бір арнаCа баCытталуы болып табылады. Жазу тілі к™збен Kабылданады, Kолмен іске асады. Ал ауызша с™йлеу есіту- кинестезиялыK нерв байланыстары арKылы ™теді.
Жазу тілі ауызша с™йлеуден кейін шыKты, сондыKтан да ол _немі ауыз тілге с_йеніп отырады.
Бастауыш сынып оKушылары орфографияны игере отырып, сауатты жазуCа даCдылану барысында графикалыK т_рде Kарым-Kатынас жасу м_мкіндігіне ие болады, яCни ™зініS с™йлеуін ж‰не таным м_мкіндіктерін жетілдіре береді, жеке басыныS жалпы даму деSгейі жоCары д‰режеге к™тере береді. Міне, жазуCа _йренудіS басты маSызыныS ™зі аныKталады.
Жазбаша с™йлеудіS ™зіне т‰н ерекшеліктері бар. Мысалы, жазбаша с™йлеудіS KабылдаушыCа ‰сер ететіндей Kосымша Kaралдары жоK; ол б_кіл оKушы KауымCа арналады; онда автордыS эмоциясы мен сезімі, толKуы мен мaSайюы, Kуанышы, реніші т.б.с.с. б‰рі сол арKылы жеткізіледі; жазу тілін Kабылдау KиялдыS жaмысын талап етеді т.с.с.
Бaл айтылCандар бастауыш сынып оKушыларыныS жазу тілін дамыту м‰селесініS к_рделі екендігін к™рсетеді, яCни балалардыS жазу тілін дамыту _шін алдымен оларды жазудыS ™зіне даCдыландырып алу керек.
ЖазуCа _йрену _шін Kажетті жаCдайлардыS бастылары:
1. Жазылатын с™здіS маCынасын, м‰нін аныKтау. МaCалім к™шіруге aсынCан немесе оKып айту арKылы жаздыратын с™здерініS,
с™йлемініS, м‰тінніS маCынасын оKушылардыS аныK т_сінгеніне к™з жеткізгеннен кейін Cана жаздырCаны ж™н.
2. С™здіS айтылуына ж‰не жазылуына, грамматикалыK формасына мaKият к™Sіл аудару; жазCандарын саналы т_рде есте aстауCа жаCдай жасау: оKы, ойлан, есіSе жазып ал, тыSда, зейін аудар, т.б.
Жіберілген Kателермен жaмыс жасау: жазCаныSды тексер, т_зет, Kайта жаз осыCан aKсас мысал ойлан, т.б. оKушылардыS белсенділігін к™теру ж‰не ™здіктерінен жaмыс жасауCа баулау.
3. С™йлем мен с™зді талдау жaмысын ж_йелі т_рде ж_ргізіп отыру: салыстыру, талдау, жинаKтау жaмыстары, "неге?" сaраCын к™бірек Kою.
4. С™йлеу ‰рекетініS бірде-бір жаCын естен шыCармау керек: дыбыстыK-‰ріптік талдау, с™з Kaрамына жаттыCу, с™з таптары бойынша, синтаксис ж‰не байланыстырып с™йлеуге _йрету жaмыстары. ОрфографиялыK жаттыCуларды (к™шіру, диктант) с™йлеу жаттыCуларымен (мазмaндама, шыCарма) кезектестіріп ™ткізу.
5. ГрамматикалыK жаттыCуларды с™здік- орфографиялыK жаттыCулармен кезектестіру.
ОрфографиялыK даCдыCа т™селуіне Kарай, ереженіS оKушы _шін м‰ні ™згереді. Мысалы, алCашKы кезде бала ережеге мaKтаж болса, бірте-бірте сауатты жазуCа жаттыKKан сайын оныS м‰нділігі жойыла бастайды. ОKушы жазуCа даCдыланCа кезде оCан ереженіS м_лде Kажеті бола Kоймайды.
ОрфографиялыK даCды ж™нінде айтылCандар пунктуацияCа да Kатысты. БіраK пунктуацияCа _йрену жaмыстарыныS ™зіне т‰н ерекшеліктері бар. Тыныс белгілерін Kою да ережелерге баCынады.
Сауатты жазуCа _йрену жaмысы грамматикаCа с_йенеді. Мектепте грамматиканы оKыту неCaрлым жаKсы жолCа Kойылса, оKушылардыS сауаттылыCы да соCaрлым жоCары болады. Олай болса, белгілі бір жазу ережесіне негіз болатын грамматикалыK Kaбылыстар саналы т_рде aCындырылып, содан кейін Kорытынды шыCарылуы Kажет. Мaнда ережені м‰ніне т_сінбей, Kaр жаттап алудан саK болCан ж™н1.
МaCалім тіл Kaбылыстары мен жазу ережелерін аныK етіп т_сіндіріп, оKушыларCа сол ережелерді меSгерту т‰сілдерін KарастыруCа тиіс. Мысалы, Kандай да болмасын с™з немесе оCан жалCанCан Kосымшалар басKаша болмай, неге солай жазылCанына оKушы т_сініп ж‰не оKыCан ережесіне с_йеніп оны д‰лелдей алатын болса, оныS ережені саналы меSгергені. Ал ережені м_дірместен айтып бергенімен, неге солай жазылып тaрCанын д‰лелдей алмаса, оKушы ережені механикалыK т_рде меSгерген болып шыCады да, ол білгендірініS сауатты жазуCа пайдасы шамалы болады. СондыKтан балалар мaCалімніS басшылыCымен, тіл Kaбылыстарын, емле ережелерін баKылап, талдауCа, оларды бір-бірімен салыстыруCа, ой ж_гіртуге, сипаттауCа, ™з беттерімен жазCан жазу жaмыстарында KолдануCа міндетті.
Грамматиканы оKу барысында оKушылар тіл Kaбылыстарын саналы т_сінумен Kатар, тілдіS наKты фактілерін де білулері Kажет. Мысалы, с™йлемдегі с™здерді жалCаулардыS байланыстыратынын балалар есте Kалдыра алады; с™йлемдегі с™здердіS жалCауларын ажыратып айтып та бере алады. БіраK ™здері с™йлем KaруCа келгенде оны Kолдана алмайды. Егер олар с™йлем KaрCанда с™здердіS арасындаCы байланысты аныKтау арKылы, жалCаудыS Kызметіне к™Sіл аударып даCдыланса, мaндай байланысты ™здері с™йлем KaрCанда да саKтауCа тырысады. Бaл _шін с™йлемдегі бір с™зден екінші с™зге сaраK Kойып даCдылану Kажет. Мысалы, мен (кім?) мектепке (Kайда?) барамын т.б.
Сауатты жазуCа _йрену _шін аналогия арKылы жаза білудіS де маSызы зор. Ереже, Kандай да болмасын, тек жалпы Cана нaсKау немесе т_сінік береді. ЯCни онда наKты бір с™зді Kалай жазу емес, бір топтаCы с™здердіS жазылуы к™рсетіледі. СондыKтан оKушылар бір ережені меSгеру барысында дайын м‰тінен aKсас мысалдарды таба білуге немесе ™здері мысал келтіре алуCа тиіс. ОKушылар сол ережені оCан aKсас басKа жаCдайларда Kолдана алатындай д‰режеге жеткенде Cана аKыл-ой даCдысы Kалыптасты деп есептеуге болады.
Дaрыс, сауатты жазуCа _йрену _шін с™здерді дыбыс Kaрамына, буын жігіне ажырату жaмысы ‰ріп Kалдырып кетпеуге, ‰ріп алмастырып алмауCа бірсыпыра к™мектеседі. Мaндай жаттыCулар III – IV сыныптарда да ж_ргізіліп отырады.
Тіліміздегі жазылуы айтылуынан ™згеше Kaлын, жaлын, к_рек, басшы т.б.с.с. с™здерді тек есту даCдысына с_йеніп, жазуCа болмайды. К™біне оларды салыстыру жолымен талдаудыS ж‰рдемі тиеді. Сондай-аK - ма, - ме, -ба, -бе, -па, -пе сaраулыKтарын етістіктіS болымсыз т_рімен, мен, бен, пен шылауларын септік жалCаулармен салыстырып байKаудыS да маSызы к_шті. С™здердіS aKсастыKтары мен ерекшеліктерін, теріс жазылуынан маCына бaзылатынын, айтайын деген ойдыS к_Sгірт, екі жаKты болып шыCатынын балаларCа ережені т_сіндіргенде де, жаттыCулар ж_ргізгенде де, олардыS жазуларындаCы Kателерді т_зеткенде де к™рсетіп, т_сіндіріп отырудыS пайдасы к™п (Тaзшы – тaщы, барма – бар ма т.б.).
С™йтіп сауатты жазуCа _йрену _шін аналогия, салыстыру, талдау, жинаKтау, жалпылау, наKтылау сияKты ой операцияларыныS іске асуы еS маSызды шарт болып табылады.
€рине, сауатты жазуCа _йренуде Kол KозCалысы арKылы Kабылдау мен елестетудіS алатын орны ерекше екені белгілі. К™п оKитын тіпті ережені тамаша білетін оKушы да KолдыS даCдылануынсыз жазуда Kатені к™п жібереді ж‰не жазуыныS aсKыны да тартымсыз болады. СондыKтан ‰сіресе бастауыш сынып балалары _шін танымныS есту, айту, тыSдау, к™ру ж‰не Kолын KозCау арKылы Kалыптасатын функцияларын ж_йелі т_рде _йреніп, алCашKы кездіS ™зінде-аK жаKсы естіп, тыSдай алып, дыбыстыK KaрамCа ойша т‰ртіппен талдау жасай алып, іштерінен Kайталау т.б. сияKты т‰жірибелер жинаKтаудыS маSызы орасан зор болатынын естен шыCармауCа тиіспіз1.
С™йтіп жоCарыда айтылCандарды Kорыта келгенде, оKушыларды сауатты жазуCа _йрету _шін ескерілетін жаCдайларды топтап к™рсететін болсаK, олар т™мендегідей:
1. МaCалім жазылатын с™здіS немесе с™йлемніS маCынасын, м‰нін оKушыныS т_сінетіндігіне ‰бден к™зі жеткеннен кейін барып жаздыруCа тиіс (оKушы кейде маCынасына жете т_сінбегендіктен Kате жібереді).
2. С™зді дaрыс айтуCа, aKыпты жазуCа, жазCандарына ой ж_гіртуге баCыт беріп, Kатемен жaмыс aйымдастырады.
3. ^немі талдау жасау, т_бірлес с™здер табу, с™з тіркестері арKылы с™йлем Kaрастыру, aKсастыCы мен айырмашылыCын салыстыру – мaныS барлыCы оKушыныS ойлауын арттырып, материалды меSгеруге жаCдай жасайды.
4. ДыбыстыK талдау, с™з Kaрамына жаттыCу, с™з табыныS Kызметі, синтаксистік талдаулар іске асырылып, с™йлеуге _йрету жaмыстарымен байланыстырыла ж_ргізіледі. Арнаулы орфографиялыK жаттыCулар (к™шіру), (диктант) тіл дамыту жаттыCуларымен (мазмaндама, шыCарма) кезек ж_ргізіледі.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. ЫсKаK Б. Тіл дамытудыS Cылыми негіздері. А, 1992.
5. С™здік жaмысы _здіксіз ж_ргізіліп отырылады. €рбір оKушыныS жазудан ‰лсіз жаKтары болады (кейбір с™здерден Kате жіберу т.б.). МaCалім ондай балалармен с™здік жaмысын жеке ж_ргізеді.
6. Сауатты жазу даCдысын KалыптастырудыS маSызды шарттарыныS бірі – орфографиялыK Kате, с™йлеу Kателерін болдырмау _шін алдын ала синтездеу, талдау жaмысы.
7. Белгілі бір жаCдайCа даCдылану біраз уаKыт жаттыCуды Kажет ететіні сияKты, сауатты жазуCа жаттыCу даCдысы да к™п Kайталауды, жаттыCуды талап етеді. СондыKтан ™тілгеніне біраз уаKыт болCан материалдарды ж_йелі т_рде еске т_сіріп отыру пайдалы.
ЖазуCа _йренуде уаKытша нерв байланыстарын шартты рефлекс арKылы емес, операнттыK рефлекс арKылы KалыптастырудыS м‰ні ерекше болып табылады. МaныS м‰нісі балаCа дайын жaмысты орындату арKылы даCдыландырудан г™рі, ™здеріне тапKызу, оларды ізденіп, KиналуCа м‰жб_р ететіндей тапсырмалардыS тиімді н‰тиже беретіні м‰лім. МaныS барлыCыныS да маKсаты KалыптасKан уаKытша нерв байланыстарын (даCдыны) саKтау (сауатты жазу даCдысын) екенін жаKсы т_сініп, білімін жетілдіріп, педагогикалыK шеберлігін aштап отырCан мaCалім Cана жaмысын ойдаCыдай aйымдастыра алады1.
ОрфографиялыK ережені т_сіндіруден бaрын балалардыS алдына олар шешуге тиісті м‰селе Kойылуы керек (мысалы, отпен ойнама, от пен судан саKтан мысалдарыныS арасында Kандай айырмашылыK бар? «пен» Kайсысында б™лек, Kайсысында бірге жазылуCа тиіс? сияKты). Мaндай жaмыс балалардыS зейінін сабаKKа жaмылдырып, бaрын оKыCандарын еске т_сіруге к™мектеседі.
ЖазуCа байланысты жаттыCу жaмыстары ‰р т_рлі факторларCа негізделеді:
К™ру, Kимыл факторларына негізделетін к™шіріп жазу.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. МaKанов М. Жас ж‰не педагогикалыK психология А, 1982.

Есту арKылы Kабылдауына с_йенетін м‰тінді жазу (мaCалім оKып берген немесе оKушы оKыCан м‰тінді жазу. БaCан диктант, мазмaндама жaмыстарын алуCа болады).
ОрфографиялыK тапсырмалар бар жаттыCулар: Kалдырып кеткен ‰ріптерді тауып жазу немесе т_зетіп жазу т.б.
Жазу жaмыстарыныS бaл к™рсетілген т_рлері бір-бірімен тыCыз байланысты, яCни таза біреуініS Kолданылуы м_мкін емес. Мысалы, диктант есту Kабілетіне негізделгенімен, к™ру Kимылсыз іске аспайды т.б. СондыKтан, жоCарыдаCы сияKты топтау тек шартты т_рде, жаттыCудыS Kай т_рінде негізгі м‰селеніS Kайсысы екендігіне мaCалімдер к™Sілін аудару маKсатында Cана к™рсетіліп отыр.
Жазу даCдысын ныCайта, жетілдіре т_сетін, сонымен бірге іс ж_зінде сыналCан жаттыCулардыS негізгі т_рі мынадай1: грамматикалыK – орфографиялыK талдау («грамматикалыK талдауды» KараSыз). Бaл – оKушыларды грамматикалыK ж‰не орфографиялыK KaбылыстардыS ара Kатынасын т_сінуге, орфографиялыK KиыншылыKтарды таба білуге, басKалардыS арасынан оKыCан Kaбылыстарын таба білуге даCдыландырады. Бaл талдау ™з алдына жаттыCу ретінде б™лек немесе басKа жаттыCулардыS элементі ретінде де ж_ргізіледі (мысалы, к™шіріп жазуда, диктантта т.б.).
ОKушылардыS белсенділігін к™теру маKсатында карточка ж_ргізіледі. Бaл _шін ‰р оKушы алдын ала карточка дайындайды. Мысалы, зат есімніS септік жалCауларын талдау барысында мaCалім бір септік жалCауыныS Kалай жазылатынын сaраCанда оKушы тиісті карточканы к™рсетеді. Сонан кейін жазады. Бaл мaCалімге оKушылардыS білімі ж™нінде біраз м‰лімет береді.
2) к™шіру. АлCашKы, I сыныпта, II сыныпта с™збе-с™з, механикалыK к™шіру іске асырылады. Кейін бірте-бірте: деформаланCан м‰тінді (картинадаCы рет бойынша) к™шіру, с™з теріп к™шіру, KалдырылCан с™здерді --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. Рахметова С. JазаK тілін оKыту методикасы. А., 1991

Kойып к™шіру, толыK к™шіру т.с.с. aйымдастырылады. К™шіру жaмыстарында керекті ‰ріптердіS, с™здердіS, с™з тіркестерініS астын сызу, с™з табын аныKтау, Kосымшасын, жаCын, шаCын аныKтау, жаKшаCа к™рсету т.с. белгіленеді.
Балалар к™шіру техникасына _йретіледі (‰уелі оKып шыK, буындап оKы, ойлан, маCынасына т_сінесіS бе, Kалай жазылатынын байKа, есіSде саKта, жазып болCан соS тексер т.б.). ЖазCандарын т_пнaсKамен салыстырып, Kатесі болса, т_зейді. К™шіруге алынатын материал KызыKты, т_сінікті болуCа тиіс.
Есте aстау арKылы к™шіру. Мaнда таKтаCа жазылCан м‰тін оKылады, талданады, сонан соS жабылады. ОKушы есінде KалCандарын жазады. Кейде м‰тін талданCаннан кейін _йге беріледі. Жазып болCан соS мaCалім м‰тін ашып, жазCандарын салыстырып, тексеруге м_мкіндік береді. К™шіріп жазудыS бaл к™рсетілген т_рі диктант болCандыKтан, мaны к™ру диктанты деп атайды. Бaл ‰сіресе «Kиын» с™здердіS жазылуы ™ткенде пайдалы. €детте жазылуы Kиын с™здердіS тізімі оKулыKтардыS соSында беріледі. Мaндай с™здердіS жазылуын есте Kалдыру _шін мaCалім мынадай ‰діс-т‰сілдер Kолданылады: 1) зейін Kойып іштерінен ж‰не дауыстап оKып шыCыSдар; 2) маCынасына к™Sіл б™ліSдер; _й жануарларын білдіретін с™здерді бір топKа тізіSдер, баKша ™сімдіктерін білдіретін с™здерді бір топKа тізіSдер; 3) мaKият оKыSдар ж‰не жазыSдар; 4) ‰сіресе, с™здіS Kай б™лімін есте саKтаCыларыS келеді, сол б™лімніS астын сызыSдар; 5) жазCандарыSды с™здік бойынша тексеріSдер; 6) с™зді екі-_ш рет Kайта жазыSдар немесе екі-_ш т_бірлес с™з ойлап тауып жазыSдар; 7) «я» ‰рпі бар с™здерді топтаSдар т.б.
Жазылуы Kиын с™здер жаттыCуларCа кірістіріледі, бірнеше рет Kайталанады. ЖаттыCулардыS ішінде ‰сіресе с™здік жасауCа байланысты ж_ргізілетін жaмыстар Kиын с™здердіS орфограммасын есте KалдыруCа жаKсы ж‰рдемдеседі (с™здік д‰птері бірнеше б™ліктерге б™лініп, цифрмен белгіленеді (1, 2, 3, ....). Мысалы, оKушылардыS д‰птерлерініS 5 бетінде «в» ‰рпі кездесетін с™здер тізіледі.
Еркін к™шіру. Балалар ‰уелі м‰тінді оKып шыCады, талдайды, сонан соS кітапты жауып Kойып, м‰тінен есте KалCандарын, Kалай aCынса, солай жазады.
ГрамматикалыK тапсырмаларCа байланысты к™шіру. С™здіS немесе с™йлемніS бір б™лігі ™згеріссіз сол Kалпында, екінші бір б™лігі ™згертіліп к™шіріледі: Kалып KойCан жерін ойлап тауып немесе Kосып, ™згертіп жазады: Kалып KойCан ‰ріптер мен буындарды тауып Kосу, с™здерді тауып Kосу немесе с™йлемдерді аяKтау, берілген с™йлемніS немесе с™здіS тaлCасын ™згертіп жазу сияKты тапсырмалар орындалады.
Мaнда м‰тінді к™ріп Kабылдау жеткіліксіз, сонымен Kатар оны ойланып, анализ-синтез жасау керек. К™шірмес бaрын балалар алдарында тaрCан міндетпен танысады, м‰тінді іштен ж‰не дауыстап оKиды, тапсырманы ‰уелі ауызша шешіп алып, жазуCа соSында Cана кіріседі. ЖaмыстыS бaл т_рін кейде баKылап к™шіру деп те атайды. Казіргі оKулыKтарда жаттыCудыS бaл т_рі кеS алынып ж_р.
К™шіру жaмыстары тіл дамытумен байланысты, сaраKтарCа жауап беру (жазбаша) т_рінде де кездеседі. Бaл жaмыс балаларды мазмaндама мен шыCарма жазуCа дайындау маKсатында Kолданылады.
БалалардыS орфографммаCа _йренген даCдылары мен шеберліктерін байKау маKсатында диктант жаздырылады. Мaнда мaCалім м‰тінді, с™йлемдерді немесе жеке с™здерді оKиды, оKушылар оны аяCына дейін тыSдап, естерінде aстайды, жазады.
ДиктанттыS бастауыш мектепте ж_ргізілетін т_рлері:
1. Ескерту диктанты. Мaнда мaCалім м‰тінді оKып шыCады. Балалар жаKсылап тыSдап отырады. Сонан кейін т_сініксіз деген с™здердіS маCынасы т_сіндіріледі. МaCалім ‰рбір с™йлемді Kайта оKып шыCады, оKылCан с™йлемдер балалардыS Kатысуымен талданады. С™йлемді жазбас бaрын мaCалім балалардыS зейінін ондаCы Kиын с™здердіS жазылуына, ™тіліп отырCан ережеге аударады. ОKушылар тиісті дыбыстарды к™рсетеді, ережесін айтып береді, олардыS Kателескен жері болса, т_зетіледі. Осындай жaмыстардан кейін Cана балалар с™йлемді жазуCа кіріседі. АлCашKы кезде ‰рбір с™йлем оKылып, талданып барып жазылады. Кейін балалар жaмыстыS бaл т_ріне даCдыланCан кезде, бірнеше с™йлем бірден оKылып, олардыS ішінен маCынасы т_сініксіз с™здер мен жазылуы Kиын деген с™здер Cана талданады, ал онан ‰рі м‰тін тaтас оKылады да, с™здер іріктеліп алып талданады, сонан соS мaCалім ‰р с™йлемді оKып, балалар жазады. Егер балалар белсенділік к™рсетіп, с™здердіS Kалай жазылуын, талдануын сaрап, с™здіктен Kарайтын болса, онда ескерту диктантыныS тиімді болCаны.
2. Іріктеу диктанты. МaныS ескерту диктантынан айырмашылыCы – балалар мaCалімніS айтKан с™здерініS барлыCын жазып отырмайды, оныS ішінен белгілі бір ережеге Kажетті с™здерді немесе с™з тіркестерін іріктеп жазады. ДиктанттыS бaл т_рінде уаKыт _немделеді, Kажетті с™здер мен с™йлемдер к™бірек жазылады, еS бастысы оKушылар м‰тінді аса зейін Kоя тыSдап отыруCа м‰жб_р болады.
3. Т_сіндіру диктанты. Мaнда м‰тін жазылып болCаннан кейін Cана талданады, Kателері т_зетіледі. ДиктанттыS бaл т_рін жазуCа кірісерде Kажетті ережелер еске т_сіріледі. Мaны ескерту диктантынан баKылау диктантына ™ткел ретінде ж_ргізілетін жaмыс деуге де болады. Т_сіндіру диктантыныS бір т_рі ретінде с™здік диктантын да ж_ргізуге болады. Онда с™йлем де, м‰тіне емес, жеке с™здер айтылады. БaCан оKушыларCа KиындыK келтіретін немесе ережеге баCынбайтын с™здер алынады. С™здік диктант aзаK болмайды, 5 – 10 минут шамасы, к™бінесе сабаKтыS аяCында ж_ргізіледі. МaCалім жеке с™здерді айтады, балалар жазады, жазCандарын с™здіктен Kарап т_зетеді, _нсіз диктант aйымдастырылады. Онда мaCалім Kажетті суреттер к™рсетеді (аю, сиыр, жылKы, Kоян, Kозы, трактор, комбайн, т.б.), ал балалар бірден жазады немесе керекті ‰рпі бар карточканы к™рсетіп, сонан соS жазады. С™здік диктант 10 – 15 с™зден аспауCа тиіс.
4. ШыCармашылыK диктант. МaCалім таKтаCа Kажетті с™здерді жазады. Кейде сурет немесе бір серия картина беріледі: балалар бір таKырыпKа с™йлемдер Kaрайды. Шамамен Kолданылатын ережелер беріледі (еске т_сіріледі). Балалар с™йлемдегі с™здердіS дaрыс тaлCада тaрCан-тaрмаCанын байKайды, Kажет болса, ™згертеді. ЖaмыстыS бaл т_рін таза диктант деуге болмайды, с™йлемді балалардыS ™здері Kaрастыратын болCандыKтан мaны шыCарманыS кіріспесі деуге де болады.
ШыCармашылыK диктант балалардыS тілін дамыту _шін де ™те Kолайлы, ™йткені оKушылар м‰тін KaрауCа белсенді Kатысады, с™здерді де ™здері ойлап табады.
Ерікті диктант. Бaл мазмaндама деп те аталады. БіраK мазмaндамадан с‰л оSайлау. Диктант деу себебі – мaCалім м‰тінді оKып тaрады, ал ерікті дейтініміз – балалар ‰деттегі диктанттай, м‰тінді мaCалімніS оKуы бойынша с™збе –с™з емес, естерінде KалCандарын Cана жазады. М‰тін оKылмас бaрын Kажетті ержелер еске т_сіріледі. МaCалім м‰тінді ‰уелі тaтас, сонан соS оныS 5 – 6 жолын оKиды. €рбір оKылCан _зінді оKушылар жаттап алатындай, ™те KысKа болмауы керек. ОKушылар оKылCан _зіндініS естерінде KалCанын Cана жазады. ДиктанттыS бaл т_рі де тіл дамыту жaмысымен aштасады.
Осы к™рсетілген жaмыстардыS барлыCы орфографиялыK даCдыны автоматтандыру маKсатын к™здейді.
БаKылау немесе тексеру диктанты. Бaл балалардыS алCан білімдері мен KалыптасKан даCдыларын тексеру маKсатында ж_ргізіледі. Мaнда оKушы ™зі білетін ережені Kолданып, ™з к_шін ™з бетімен байKай алады. МaCалім Kандай да болмасын бір орфографиялыK ережені оKушылардыS Kалай меSгергендері ж™нінде м‰лімет алады. Jандай ереже Kайталану керек, кімге Kандай к™мек керек – соны аныKтайды. Егер диктанттыS н‰тижесі б_кіл сынып бойынша нашар болса, Kайталау диктанты ж_ргізіледі. Мaндай жаCдайда сол м‰тіндіS ™зі Kайтадан алынады немесе соCан aKсас м‰тін алынып, Kайталанады, диктант жаздырылады.
ЖaмыстардыS ж_йесі: ОрфографиялыK жаттыCулардыS бірнеше кезеSі бар: а) алCашKы кезеSде ‰детте, оKулыKтаCы немесе таKтаCа жазылCан дайын материал алынады. Бaл материалдар мaCалімніS к™мегімен талданады, оKылCан ереже бойынша, жазылCан с™здер табылады, наKты _лгі бойынша, балалар ереженіS практикада Kалай Kолданылатынын т_сінеді. Мaнда оKылCан орфограммаCа сай, жеке с™здер, с™з тіркестері немесе с™йлемдер Cана беріледі. Мaны даCдыны бекітудіS алCашKы кезеSі деуге де болады.
‰) екінші кезеSде де дайын м‰тін: с™з, с™з тіркестері, с™йлемдер беріледі. Мaнда оKылып отырCан орфограммаCа сай, с™здердіS ішінде басKа ережелерге де жататындары болады. `сынылCан материалдардыS ішінен балалар керектісін, оKылып отырCан ережеге сай келетіндерін іріктеп, тауып алады; неге ол с™зді алды, ол с™з бaл ережеге сай келе ме – д‰лелдейді. БaCан Kосымша, балалар сaраKтарCа жауап Kарастырады, ескерту диктантын жазады.
Бaл кезеSдегі еS к™п Kолданылатын жаттыCулар: к™шіріп жазу, _лгі сaраK бойынша с™зді, с™йлемді аяKтап жазу. Бaл орфограмманы білу кезеSі деп аталады. Балалар ережені Kрлданып _йрене бастайды, жазCандарын д‰лелдеп, негіздей алады. С™здердіS жазылуын ‰уелі д‰лелдейді, сонан соS Cана жазады.
б) балалар ™здіктерінен басKа KaбылыстардыS ішінен оKылып отырCан ереженіS объектісін тауып бере алады. Мaнда жеке с™йлемдер де, тaтас м‰тін те беріледі. Балалар м‰тінді к™шіреді: Kалдырылып кеткен с™здерді _лгі, сaраKтарсыз ™здері тауып жазады; Бaл кезде ескерту, т_сіндіру, іріктеу диктанттары жаздырылады. Бaл _йрену кезеSі деп аталады.
в) орфографиялыK даCдыныS автоматтана бастау кезеSі. Мaнда балалар орфография туралы Cана емес, жазу жaмыстарыныS басKа жаKтары (мазмaны, лексика, синтаксис, жоспар) ж™нінде де ойланады. Бaл кезеSде балалар грамматикалыK – орфографиялыK тапсырмаларды орындап, к™шіру жaмыстарынан басKа ескерту диктанты, т_сіндіру, ерікті, шыCармашылыK, баKылау диктанттары, т_рлі мазмaндама, шыCармалар жазады.
г) KалыптасKан даCдыларды жетілдіру кезеSі1. Жазылуы бірыSCай с™здерді байланыстырып, оларCа т‰н ортаK заSдылыKты, жалпылыKты аныKтау; т_бірлес с™здерді табу, с™здердіS синонимін, антонимін табу, омоним с™здерді табу. Бaл кезеSде диктанттыS барлыK т_рі жазылады, оKыCан ережелер бойынша KалыптасKан даCдылар толыK автоматтанады, сондыKтан м‰тінді алдын ала талдаусыз жаздыра беруге болады. С™здіктен KарауCа, мaCалімнен сaрауCа рaKсат етіледі.
ЖоCарыда к™рсетілген ж_йені ™згертуге болмайды деп т_сінбеу керек. НаKты жаCдайларCа: балалардыS жас ерекшеліктеріне, дайындыK д‰режелеріне, алCан білімдері мен с™йлеу даCдыларына Kарай ™згеріс болуы м_мкін. Алайда, мaCалім осы к™рсетілген жaмыстардыS ж_йесініS толыK орындалуын Kамтамасыз етуге тиіс.
ЖаттыCу жaмыстарыныS ж_йесіне Kарай, материалды таSдауCа Kойылатын талаптар туады. ЖаттыCуларды ж_ргізу _шін алынатын материалдар да бірден-бірге лексикалыK, синтаксистік жаCынан к_рделене т_суге тиіс. Материал таSдауда ‰сіресе мына жаCдайлар ескеріледі:
ГрамматикалыK немесе орфографиялыK Kaбылыстарды т_сіндіру кезінде баKылау _шін анаCaрлым жеSіл, аныK материалдар алыну керек. Бaл кезде оKушылардыS зейінін оKылып отырCан ережеден басKаCа алаSдататын н‰рселер болмаCаны ж™н. ОKушылар баKылаCандарынан дaрыс Kорытынды шыCара алатындай болсын.
ЖаттыCуCа арнап материал таSдаCанда тіл дамыту мен жазу жан-жаKты ескерілуге ж‰не бaрын ™тілгендерді _здіксіз Kайталау есте болуCа тиіс.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. Рахметова С. JазаK тілін оKыту методикасы, А, 1991.
ЖaмыстыS ‰р т_рлі кезеSдерінде біртектес (с™здік, фразалар немесе м‰тін) материалдарды Kайталап отыру дaрыс болмайды. Мысалы, алCашKыда «Kала» с™зіне т_бірлес с™з тапKанда «Kалалар» десе, кейінгіде «Kалалы, KалашыK, Kалашыл т.с.с.» с™здер айтKызылады.
Jазіргі кезде орфографияны меSгеру _шін к™ру мен есту органыныS (к™шіру мен диктанттыS) Kайсысы маSыздыраK деген м‰селе ж™нінде талас жоK.
СауаттылыKKа _йренуде сезім анализаторларыныS барлыCы да: есту де, к™ру де, Kол KозCалысы да Kатысуы керектігі зерттеліп аныKталды. ОныS _стіне к™шіру немесе диктант сияKты жазу т_рлерініS Kазіргі кезде ‰р т_рлі варианттары шыKKанын жоCарыда айтылCандардан байKаCанбыз.
МaCалім Kандай да болмасын, бір сезім органына жаттыCудыS Kай т_рі дaрыс келеді деген м‰селеден г™рі, бір жаттыCуда таным KызметініS Kандай операцияларды орындауы жайлы, олардыS комплексті Kатысуын Kалай Kамтамасыз етуге болатыны жайлы к™бірек ойлауCа тиіс: анализ, синтез, жалпылау, aKсастыK пен айырмашылыKты табу, абстракциялау, топтау, ж_йелеу т.б.
С™йтіп, орфографиялыK немесе пунктуациялыK сауаттылыK даCдыларын Kалыптастыруда оKушылардыS зейінін, ойы-есін, Kиялын т.б. таным Kабілеттерін дамытуCа, сондай-аK олардыS ауызша, жазбаша тілін дамытуCа к™п к_ш салу Kажет.

2.4. Жазба жaмыстарында жіберген Kателерімен ж_ргізілетін жaмыстар ж‰не оны жетілдіру амалдары
МaCалім грамматика мен емледен оKушылардыS білімін, даCдысы мен шеберлігін есепке ала отырып, олардыS жаKсы ж‰не олKы жаKтарын біледі, ол ™зініS д‰птерініS бірнеше бетін сыныптаCы анаCaрлым білімі нашар балаларCа арнайды. Осы д‰птерге _немі сол балалардыS Kатесін белгілеп, жазып ж_реді. С™йтіп, мaCалім оKушылардыS орфографиялыK сауаттылыCын KадаCалап, кейбір оKушыларCа жеке тапсырмалар береді1.
ОKушылар жазу жaмыстарында Kате жібермеу _шін ™здіктерінен жaмыс жасауCа тиіс. Осы тaрCыдан олар ™здері Kате жіберген с™здерін д‰птерлеріне жазады, оны жою жолында жaмыс жасайды. ОKушы мaCалімніS басшылыCымен с™здерді жазып KоюCа Cана емес, сонымен
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. Рахметова С. JазаK тілін оKыту методикасы, А, 1991.
Kатар ™здерініS Kателерін жою _шін ™здіктерінен жaмыс жасауCа да _йренуге тиіс. Біршама уаKыт ™ткеннен кейін мaCалім сыныппен жaмыс жасау кезінде немесе бір оKушыдан сабаK сaрау кезінде керекті с™зді жазCызады, Kалай жазылып тaрCанын талдатады. Мaндай жaмыс балалардыS белсенділігін арттырады.
Біраз уаKыт ™ткеннен кейін (тоKсан аяCында, жарты жылдыKтыS аяCында) оKушылардыS жaмыстарына толыK талдау жасайды. Кейбір
оKушыларCа т‰н Kателері теріп жазады, осыныS н‰тижесінде ‰рбір оKушыныS ж‰не б_кіл сыныптыS _лгерімі ж™нінде тaтас карта жасалады. МaCалім балалардыS Kате жіберу мотивін аныKтайды: 1) оKушы ережені білмегендіктен (кезінде т_сінбеген немесе aмытып KалCан) жіберген бе? 2) ережені біледі, біраK оны жазуда дaрыс Kолдана алмаCан, яCни ережені жазуда Kолдану даCдысы KалыптаспаCан. 3) ережелерді араластырып шатастырады. 4) жазып отырCаныныS маCынасына (не жазып отырCаныныS ™зіне т_сінбейді) т_сінбей, зейін Kоймай, механикалыK т_рде ‰рекет етеді. 5) кейбір дыбыстарды Kате естиді немесе ™зі Kате айтады да, ™зін-™зі баKылай алмайды. 6) асыCыс, aKыпсыз орындау салдарынан Kатені байKамайды т.с.с. – себептерін аныKтаCаннан кейін соCан с‰йкес, Kосымша жaмыс aйымдастырады.
ОKушылардыS жaмыстарында кеткен Kателіктерді т_зету жолдары да алуан т_рлі. Jателерді Kай кезде т_зету керек? Егер жaмыс шаCын болса, сол табанда т_зету керек. Мысалы, ескерту, т_сіндірме диктанттары, к™шіріп жазу жаттыCуларын сол сабаKтыS _стінде-аK т_зетуге болады. Ал баKылау диктанты, мазмaндама, шыCармадаCы Kателер соSынан т_зетіледі. Jате т_зетуде жазу жaмыстарына талдау жасаудыS пайдасы зор. Талдау барысында мaCалім балаларCа ‰уелі д‰птерлерін таратып бермейді, ™йткені олар ™з д‰птерлеріне Kарап алаS болады да, мaCалімді тыSдамайды, aжымдыK жaмысKа Kатыспайды.
Жaмыс осы оKушылардыS к™пшілігіне т‰н Kателерден басталады. МaCалім ™зі (немесе таKтаCа шаKырылCан оKушы) балардыS к™бі Kате жіберген с™зді немесе с™йлемді таKтаCа жазады, оны Kалай жазу керектігі, неге олай жазатынымыз аныKталады, ережесі еске т_сіріледі. Мaндай жалпы сыныпKа т‰н Kателер онша к™п болмайды, сондыKтан оларды талдауCа бір сабаK жеткілікті. Егер уаKыт Kалса, оKушылар ол с™зге с™йлем Kaрап, д‰птерлеріне жазып алады.
Екінші сабаKта жеке оKушылардыS жіберген Kателіктері талданады. Осы маKсатпен балалардыS д‰птерлері таратылып беріледі. Олар мaCалімніS т_зеткен Kателіктерін табады, оны жaмыстыS соSCы жаCына теріп, к™шіреді, Kосып с™йлем Kaрастырады т.б. Jатемен жaмыс тек баKылау диктантына байланысты Cана ж_ргізіліп Kоймайды, сонымен Kатар басKа сабаKта да ж_ргізіледі.
БалалардыS жaмыстарындаCы Kателерді мaCалім т_рлі жолдармен т_зетеді: 1) Kате жазылCан с™з сызылып, _стінгі жаCына с™здіS дaрысы тaтас жазылады; 2) Kате жазылCан ‰ріп немесе с™здіS асты сызылады; 3) Kате жазылCан ‰ріп немесе с™здіS асты сызылады, тaсына ескерту жазылады (керекті ‰ріптіS я с™здіS дaрысы немесе соны еске т_сірерліктей с™з к™рсетіледі, немесе тиісті сaрау Kойылады, кітаптан тиісті параграф ережесі к™рсетіледі т.б.); 4) Kате ‰ріптіS астын сызып Kояды, ешKандай ескерту берілмейді.
Бaл к™рсетілген жаCдайлардыS Kайсысын Kалай Kолдану: 1) сыныптыS ерекшелігіне байланысты (I-II сыныптарда айKыныраK т_зетулер Kолданылады, III –IV сыныптарда к_рделірек ‰дістер KолданCан маKaл (3-4 ‰дістер), 2) оKушылардыS дайындыK д‰режесіне байланысты. Мысалы, жаKсы оKитын оKушы Kате жіберсе, оныS KатесініS асты сызылып Kана Kойылады, ал нашар оKитын оKушылардыS Kателерін т_рлі ‰діспен т_зету керек (кейде Kалай т_зету керектігіне нaсKау к™рсетсе, кейде дaрысын жазады). М_мкіндігіне Kарай, Kателерді т_зетуге оKушылардыS ™здерін Kатыстыру керек. МaCалім Kате жазылCан с™здердіS дaрысын, тіпті болмаса, м‰тінді т_гел балаларCа Kайта к™шіртеді. Мaнда Kате жазылCан с™здерге емлелері aKсас я Kарама-Kарсы с™здерді теріп жаздыру ‰дісі ™те пайдалы.
ОKушылар бір т_рлі Kатені Kайталай беретін болса, онда динамикалыK стеротип орнайды да, одан Kaтылу оSайCа т_спейді. СондыKтан олардыS Kателерін есепке алып, бір Kатені екінші рет Kайта жібермеу _шін, дереу алдын ала шаралар Kолданылады. ОKушыларды Kате жазудан саKтандыруда жазылуы Kиын с™здерді ескертіп, к™рсетіп жаздыру, жазылу ережесі оKылмаCан с™здерді жаттыCу жaмыстарына енгізбеу, егер бірен-саран кездессе, ондай с™здерді таKтадан немесе оKулыKтан Kарап жазуCа даCдыландыру керек. МaCалім оKушылардыS жазуларын тексеріп, Kателерін т_зетіп болCаннан кейін, ‰р оKушыныS жaмысына баCа Kояды. Б_кіл сыныпKа берілген тапсырманыS _стіне жеке оKушыCа арнаулы тапсырмалар береді (мысалы, ережені пысыKта, с™йлем Kaрастыр, белгілі бір жаттыCуды орында т.б.). Бастауыш сыныптарда да ‰сіресе сауаттылыK жаCын Kамтитын бір баCа Kойылады. Ал мазмaндама мен шыCармада тек орфографиялыK Kателер Cана емес, сонымен Kатар пунктуациялыK Kателер, с™з KолданудаCы с™здерді байланыстырудаCы, жоспардаCы, с™йлем KaрудаCы, м‰тіндегі Kателер де, тіпті жазу жaмысыныS к™лемі де есептеледі.
ОKушылардыS жазCандары, айтKандары орфографиялыK жаCынан сауатты, стилистикалыK жаCынан дaрыс болуCа тиіс. ОKушылар мaCалімніS с™зіне еліктейді. Ендеше мектептегі мaCалімдердіS ™зі сауатты с™йлеулері керек, таKтаCа, оKушылардыS д‰птерлеріне жазCандары ‰демі, Kатесіз болCаны ж™н.
Jорыта айтKанда: 1. Сауатты жазуCа _йренуде м_Cалім оKушылардыS ережені т_сінбей, KaрCаK жаттауына жол бермеуі керек, сол ережені меSгертудіS ‰діс-т‰сілдерін іздестіруі керек. ОKушылар ™тілген ережелерге ™з бетінше мысал келтіре алып, оны оCан aKсас басKа жаCдайларда пайдалана алатындай д‰режеге жеткенде Cана аKыл-ой даCдысы Kалыптасады. ¤йткені тіл дамыту – Kашанда ой дамыту. Сауатты жазуCа _йрену _шін оKушы аналогия, салыстыру, талдау, жинаKтау, жалпылау, наKтылау сияKты ой операцияларын іске асыруы керек.
Сауатты жазуCа _йретуде мaCалім мынадай жaмыстарды ж_ргізеді: с™здіS не с™йлемніS маCынасын т_сіндіріп барып оны оKушыларCа жаздырады; с™зді дaрыс айтуCа, aKыпты жазуCа машыKтандырады; т_бірлес с™здерді табу, с™з тіркестер арKылы с™йлем Kaрастыру, aKсастыCы мен айырмашылыCын салыстыру; дыбыстыK талдау жасау, с™здік жaмысын ж_ргізу; сауатты жазу даCдысын Kалыптастыру т.б.
3. ЖазуCа байланысты ж_ргізілетін жаттыCулар к™руге, естуге ж‰не орфографиялыK тапсырмалар бойынша ж_ргізіледі. ОлардыS негізгі т_рлері: грамматикалыK-орфографиялыK талдау, к™шіру т_рлері: механикалыK к™шіру, есте aстау арKылы к™шіру, еркін к™шіру; грамматикалыK тапсырмаларCа байланысты к™шіру; баKылап к™шіру; диктант ж_ргізу, оныS т_рлері: ескерту диктанты, іріктеу диктанты, т_сіндіру диктанты, шыCармашылыK диктант, ерікті диктант, баKылау диктанты.
4. ОKушылардыS орфографиялыK даCдысын Kалыптастыру жaмысы 4 кезеSнен тaрады: бірінші кезеSде материал мaCалімніS к™мегімен таKтада талданады, ереже бойынша жазылCан с™здер табылады, бaл даCдыны бекітудіS алCашKы сатысы. Екінші кезеSде дайын м‰тін беріліп, оKушылар ережеге сай келетіндерін табады. Бaл кезеSде к™птеген жаттыCулар ж_ргізіледі ж‰не бaл кезеS – орфограмманы білу кезеSі деп аталады. ^шінші кезеS – орфографиялыK даCдыныS автоматтана бастау кезеSі. Мaнда оKушылармен грамматика – орфография тапсырмалар, т_рлі к™шіру, шыCармашылыK жaмыстар, диктанттар ж_ргізіледі. Келесі кезеS – KалыптасKан даCдыларды жетілдіру кезеSі. Бaл кезеSде жазылуы бірыSCай с™здерді байланыстырып, оларCа т‰н ортаK заSдылыKты, жалпылыKты аныKтау; т_бірлес с™здерді табу, с™здердіS синонимін, антонимін табу, омоним с™здерді табу, диктанттар жазу жaмыстары ж_ргізіліп, ™тілген ережелер бойынша даCдылар толыK Kалыптасады.
5. ОKушылардыS орфографиялыK не пунктуациялыK сауаттылыK даCдыларын Kалыптастыруда сезім анализаторларыныS барлыCы да: есту де, к™ру де, Kол KозCалысы да Kатысуы керек ж‰не оKушылардыS іздегенін ойы- есін, Kиялын т.б. таным Kабілеттерін дамытуCа, сондай-аK олардыS ауызша, жазбаша тілін дамытуCа к™п к_ш салу Kажет.
6. ОKушылардыS білімін баCалауда баKылау жaмыстары ж_ргізіледі. БаKылау жaмыстарына мынадай талаптар Kойылады: бір таKырып аяKталCаннан кейін баKылау жaмысы ж_ргізіледі; тек соSCы ереже Cана емес, бaрыSCы ™тілген ережелер де Kамтылады; баKылауCа м‰тін не жеке с™йлемдер алынады.
7. СабаKта оKушылар KойылCан сaраKKа жауап Kайтарып Kана Kоймай, ™здері де дaрыс сaраK KоюCа _йренеді. ОKушылардыS білімін, даCдысы мен икемділіктерін есепке алу жaмысы мaCалім мен оKушылар еSбегініS к™рсеткіші болып табылады.
8. ОKушы мaCалімніS жетекшілігімен ™здерініS Kателерін жою _шін ™з беттерінше жaмыс ж_ргізеді. БаKылау жaмысынан кейін мaCалім оKушылардыS жіберген Kателіктерінен толыK талдау жасайды. €р оKушыCа т‰н Kателер теріп жазылады, осыныS н‰тижесінде ‰р оKушыныS ж‰не б_кіл сыныптыS _лгерімі аныKталады. МaCалім Kате себептерін аныKтап, Kосымша жaмыс aйымдастырады.
9. Бастауыш мектептегі ана тілі п‰ні жоCары сыныптарда ™тілетін KазаK тілі п‰нініS дайындыK сатысы, оныS маKсаты – балаларCа оKу, жаза білу даCдысын меSгерту, тілін дамыту, сауатты жазуCа _йрету, ана тілін, ‰дебиетке деген с_йіспеншілігін, білімге деген KaштарлыCын Kалыптастыру.

ПайдаланылCан ‰дебиеттер
МaKанов М. Жас ж‰не педагогикалыK психология. А., 1982
Т‰жібаев Т.Жалпы психология. А., 1993
ЫсKаK Б. Тіл дамытудыS Cылыми негіздері. А., 1997
МaKанов М. ПедагогикалыK психология очерктері А., 1962
€уелбаев Ш. Бастауыш кластарда KазаK тілін оKыту методикасы. А., 1987
Jазыбаев С. Бастауыш кластарда KазаK тілін оKыту. А., 1985
JaлмаCамбетова Б. JазаK тілін оKыту методикасы. А., 1988
БалаKаев М., €міров Р. JазаK тілі 3 сынып (оKулыK). А., 1990
Молдабеков J. Бастауыш класта тіл дамыту. А., 1993
ЫсKаK Б. Бастауыш мектепте сыныптан тыс жaмыстар. Ш., 2003
Жaмажанова Т. Кластан тыс оKу барысында тіл дамыту. А., 1992
Жазыбаев М., НаCашыбаева €. Бастауыш кластар _шін грамматикалыK ойындар. А., 1961
ЫсKаK Б. СауаттылыKKа _йрету ‰дістемесі. А., 1997
Рахметова С. JазаK тілін оKыту методикасы. А., 1991
ЫсKаK Б. Мазмaндама жаздыру ‰дістемесі. А., 1992
ЫсKаK Б. Бастауыш сыныпта шыCарма жаздыру . Ш., 2002
ЫсKаK Б. Диктанттар жинаCы. Ш., 2005
ТaрCынбаева Б.А. Дамыта оKыту технологиялары, А., 2000
Jaрманова Н.Ж., Тойбазарова Н.А., Рахатова К. Бастауыш мектепте KазаK тілін дамыта оKыту, АKт™бе, 2006
Сарманов Е., Сапаров С. ОKытудыS жаSа технологиялары, Ш., 2005
Jaрманова Н.Ж. Тойбазарова Н.А. Морфологияны дамыта оKытуCа арналCан жаттыCулар жинаCы. АKт™бе, 2006
Jaрманова Н.Ж. Тойбазарова Н.А. Морфологияны дамыта оKыту сабаKтарыныS ж_йесі. АKт™бе, 2006
Jaрманова Н.Ж. Тойбазарова Н.А. Диктанттар жинаCы, АKт™бе, 2006
У‰йісова Г. Бастауыш кластарда морфологиялыK aCымдарды оKыту. А., 1994
ЫсKаK Б., Сманова Б. JазаK тілі п‰нінен тест тапсырмалары. 4 сынып. Ш., 2005











13PAGE 14215




15