Открытый урок по якутскому фольклору на тему торообут торут тылым

Учуутал:. Норуон норгуй буолуохтун! Дорогие учителя, ученики Чокурдахской музыкальной школы. Мы приехали к вам с выпускницами филиала ЧДШИ Оленегорской музыкальной школы по классу якутский фольклор. Это Г. Горохова, К. Лебедева, А.Константинлова. Они в этом году заканчивают отделение якутского фольклора.
И в кратце я расскажу о чем они будут рассказывать.
Как мы знаем, что традиции и обычаи, сохранившиеся до настоящего времени, передающиеся из поколения в поколение, являются важным источником культуры любого народа.
Любой народ имеет свою родину, свои этнические черты характера и мышления, свой определенный смысл жизни .Все эти отличительные черты народа мы узнаем из его традиций, обычаев, из его устного народного творчества, обрядов.
Человек рожден для приобщения к культуре, поэтому нужно внимательно относиться ко всему созданному народом.
Идеи,мысли народной педагогики, учения Айыы, школы «кут-сур» мы находим в героическом эпосе-олонхо, народных песнях-ырыалар, сказках-остуоруйалар, исторических преданиях-сэьэннэр, предствляющих собой своеобразную устную летопись минувшего.
И сегодня наши девочки расскажут из учения айыы, о том ,что от верховного божества ЮРЮНГ Айыы Тойон пошло учение айыы. Это учение не религиозное, оно является миропредставлением якутского народа, т.е. учением о космогоническом видении Вселенной; кут-сур – учение о девяти мудрецах-айыы, олицетворяющих знания об окружающем мире, обществе и человеческом мышлении.
( фон. Кыргыттар сахалыы танастаахтар, дэйбиирдээхтэр, тахсаллар сахалыы бокулуон онороллор) уьуон: Норуон норгуй!
Гуля:
Илин халлаан кун тахсар оттугэр баар . Илин халлаан элбэх хартыгастаах эбит. Ол иьин:
То5ус хартыгастаахДьолуо манан халлаан,
А5ыс хартыгастаахАрылы манан халлаан.- диэн уьуйбуттэр.
Арыт хартыгастары халлаан дииллэр. Оччо5о илин халлаан улам урдээн иьэр то5с халлаантан турар эбит.
Бастакы халлаан- Орто дойдуга саамай чугас халлаан. Тохсус халлаан Орто дойдуттан саамай ыраах, саамай куустээх халлаан.
Бу дойдуга Айыылар олороллор. Айыылар-сардана дьоннор.Кинилэр Орто дойду дьонуттан уратылара диэн буор куттара суох. Айыылар бары алгыьы таьаара, уксэтэ тураллар.
Орто дойду дьонун суоьутун-аьын айбыт, кинилэргэ утуону онорор , урдук биистэр буолаллар. Былыргы итэ5илинэн тыыннаа5ы айар, дьонно утуону онорор,кинилэри араначчылыыр , наар учугэйи айа, оноро турар сырдык тыыннар буолаллар.
7-с халлаан- Билии Айыылара- Дьыл5а, Танха уонна Билгэ сэттис халлаан урдук айыылара буолаллар. Сэттис халлаан –атын айыы халлааннарын курдук, сырдыгынан туолбут дойду. Хаьан да кыьын буолбат, ото-маьа хаьан да хагдарыйбат. Танха Хаан киьи айыл5а ханнык эргииригэр тубэьэ торообутунэн сыьыаран, киьи дьыл5атын быьаарар. Онон Танха киьи таайар, сэрэйэр куустэрин кытта сибээстээх. Дьыл5а кинигэтэ диэн баар эбит. Ити кинигэ5э ким тоьо ор, хайдах олоруохтаа5а сурулла сылдьар эбит.
8-с халлаан- Турук Айыылара- туруктаах онороллор-Айыы уорэ5э этэринэн, олунньуга Одун чугаьыыр. Одун ахсыс халлаан айыыта буолар.Кини орто дойду буор кута буолар.Кини куну, ыйы,сулустары, сири, хайалары, кыыллары, дьону уоскэппит. Одун аата ахтылынна5ына этэллэрэбит:
Одун Хаан оноьуута-диэнОнон Одун Хаан Дьыл5а Хаан курдук дьыл5аны онорор эбит.
9-с халлаан- Урун Айыы- айар кыахтыыр-
Уоьээ тохсус халлаанна ус киис кыыл тириититтэн тигиллибит урдук нуо5ай бэргэьэлээх уут-аас бэйэлээх Урун Аар Тойон олорор. Бэс ыйыгар Орто дойдуга , Урун Айыы чугаьаан, Айыы аартыга арыллар. Айыы аартыгын бата алгыс кото5уллэр, улуу туна5ы, сайынны кун туруутун корсо тойук, ыьыах тэриллэр.
Атын айыылар бары кини о5олоро, комолоьоочулэрэ буолаллар, иччилэр уонна дьон- эмиэ кини о5олоро... Мантан ордук уоьэ халлаан суох.
Гуля. ( бутэьигэ. Аня тойугун кэнниттэн)Урун Айыы Тойон дьону Орто дойдуга туьэрэн баран эппит:
Дирин далайТуьулгэлэнин,
Уолбат ойбоннонун,
Уйгуну олохтоон,
Быйаны онорун,
Иллээх буолун,
Эйэлээх буолунБэйэ-бэйэ5итин ойоьун.
Оьуокай.
1-кы халлаан- Айыыьыт – ыалы бо5орготор. Муус устарга- киьиэхэ Айыыьыт ордук чугаьыыр кэмэ. Кини баар буолан сиргэ таптал, кэрэ уоскээбит, тэнийбит. Айыыьыт илин халлаанна олорор. Урун Айыы о5о кутун биэрдэ5инэ, ону туьааннаах киьиэхэ Айыыьыт киллэрэр диэн ойдууллэрэ биьиги обугэлэрбит. Кини – дьиэ кэргэн, таптал айыыта. Айыыьыт хайыспыт сиригэр уоруу олохсуйар. Кини уктэммит сиригэр уйгу-быйан туьэр.
2-с халлаан- Иэйиэхсит-– ыам ыйыгар Иэйиэхсит хотун туьэр. Кини сылаас тыына буорга, ууга, сагынна инэр. Киьини амарах, эйэ5эс онорор. Бары куьа5антан сэрэтэр, араначчылыыр.Иэйиэхсит- бу дьахтар танарата. Кини аьа5ас майгылаах,эйэ5эс, амарах. Иэйиэхсит кэллэ5инэ от-мас ко5орор, ас-уол дэлэйэр.
3-с халлаан- Дьоьогой- сылгы танарата, саха танарата. Дьоьогой Айыы киьиэхэ кууьу, сатаан улэлиир дьо5уру, хаьаайын буолууну биэрэр. улэьит онорор .кини кулун тутар ыйга чугаьыыр.
(Аня)
2 о5о: ( Куннэй Гуля кэнниттэн) Уоьээ то5ус хартыгастаах добун-манан халлаанна олохтоох Айыыларбыт урдуку тойонноро Урун Айыы Тойон буолар.Урун Айыы – бэйэтэ айыл5а, ураты дирин, тугэх айыл5а.Урун Айыы этиттэн-сииниттэн сардана тахсар, алгыс тахсар. Биьиги туох баар корорбут- корбоппут барыта кини кууьунэн уоскуур. Ол иьин
Урун айыыЭн
Аан дойдуну айбытын,
Туох баарУунэр-уоскуур барыта Эн айыын- былыргылар этэллэрэ.
Былыыр былыр Орто дойду уунан туолан турбут уьу. Онуоха Урун Айыы суору ыыппыт уонна уу анныттан буорда таьаар диэбит. Суор умсан баран, тумсугар буор ытыран тахсыбыт. Онуоха Урун Айыы ал5аабыт:
Уьаан унньуй,
Уунэн улун,
Кэтирээн тэний.
Буор улам уунэн сир буолан хаалбыт Укээр куйаас, Уус-аас бэйэлээх Урун Айыы тойон уоттаах харахтарынан тонолуппакка тобулу одуулаан олорон, сарданалаах сырдык санаатынан санаан кээспитигэр, Укээр куйаас тыынынан, сыралыта урэн кээспитигэр ойо5олоон тахсар уоттаах куннээх, охтон баранар мастаах, уолан баранар уулаах Орто туруу-бараан Ийэ дойду диэн олохсуйбута эбитэ уьу.
Ол онно ус саха уоскээн тэнийдин , туорт саха тороон уоскээтин диэн орто туруу дойдуга киьини туьэрбит.
Ол туьэрбит киьитэКохсуттэн контостоохКун киьитэ,
Ар5аьыттан тэьииннээхАйыы киьитэДиэн ааттанар эбит.
2 о5о: ( Аня)
4-с халлаан- Хотой Айыы- олорор дойдута тордус халлаан.Бу халлаан сып-сырдык алгыска кото5уллубут. Хотой былаастаах, тэрээьиннээх буолууну кордорор. Айыылар холбоьон тумуллубут куустэрэ Хотой Айыынан тахсар. Кинилэр орто дойдуга саха дьонун санаата хайдах тумуллэрин коро-истэ олороллор диэн ойдууллэр торуттэрбит.Хотой кууьу, былааьы бэлиэтиир. Кини дьону тумэр, сомо5олуур, тэрийэр суолталаах. Оттон саха дьонугар тумсуу торутэ – комускэс, аьыныгас буолуу, бэйэ-бэйэ5э комолосоьуу.
Кун киьитэ комускэс,
Айыы киьитэ аьыныгас-диэн айыы алгыьыгар оло5урар.
5-с халлаан- Улуу Суорун- идэлээх онорор - Бала5ан ыйа. Улуу Суорун чэпчэки, уотуулээх бэьис халлаанна олорор.Дьуьунэ суор курдук буолар уьу. Улуу Суорун элбэх о5олордоох эбит. Олортон ордук биллэллэр: Ойуун тордо, Кудай Бахсы, Аан Уххан.
Улуу Суорун дьонно ус сурун идэни биэрбит: Ойуун идэтин, Уус идэтин, тыл хомуьунун.
Ону таьынан кини дьонно суру уонна оьох уотун биэрбит.
6-с халлаан- Аан Дьааьын- кырдьыгы биэрэр - Атырдьах ыйа. Аан Дьааьн алгыьынан туолбут алтыс халлаана олорор. Аан Дьааьын кымньыылаах буолар.Ити кымньыы- ча5ыл5ан эбит. Кини быйаны харыстыыр. А.Дь. киьиэхэ Айыы уота буолан киирэр, Айыы уота диэн кун уота. Айыы уотун этин туспут маьын тымтыгын уматан эмиэ ылаллар.
(Куннэй кэнниттэн)
Бу мин - киьи барахсан, уоьэ урдук мэнэ халлаанна олохтоох, ус дойду оргуйар оло5ун тутан олорор Урун Айыы Тойон сарданалаах санаата сайбытын хоту Ытык ыйаа5ым ыйыллан, ытык аналым ананан, Олох тамма5а буолан Ытык иэспин толуу,
Урун Айыы ытык ыйаа5ынан ыйаахтанан,
Чыныс хаан ыйаа5ынан ыйдарыыланан,
Одун Хаан оноьуутунан оноьууланан,
Танха Хаан танхатынан танхаланан,
Дьыл5а Хаан дьыл5атынан дьыл5аланан
Бутун куруолэнэн удьуорбун ууьатар, унаар буруобун уьатарБу а5ыс сарданалаах аламай манан куннээх, а5ыс иилээх -са5алаах, атааннаах-монуоннээх, ала5аркаан-тэтэгэркээн Аан Ийэ Дойду сайдам санаалаах, сайа5ас майгылах, олонхолоох-тойуктаах, ойуулаах-мандардаах Ураанхай омук удьуора, Саха омук о5ото буолла5ым.
( тойук)
Дьээ-буо! Дьээ-буо! ( тойук тексин уорэтии).
Са ха буол ары ой дуох хэ,
Сиэ ри-туо му били ниэххэ,
Си би лигин си тэрэн иьиэх хэ.\
Об угэбит у гэьинОл бот-суп пэт уйэ лиэх хэ,
Угу ьу-эл бэ 5и би лиэххэ,
Уо рэн-ко тон туой уохха,
Ут уо дьон нор буо луохха,
Уу нэн-сай дан иьиэх хэ,
Уйэ лээ5и оно руох ха!