?ылыми жоба. Мал ?сірсе?-?ой ?сір

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ОБЛЫСТЫҚ КІШІ ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ
МАҢҒЫСТАУ АУДАНЫ
"ТОБАНИЯЗ АТЫНДАҒЫ ОРТА МЕКТЕП"ММ
Тақырыбы: Мал өсірсең - қой өсір
Жоба авторы: Қыдырбай Сымбат, Жоламанова Ақырыс
8-сынып оқушылары
Секциясы: Валеология
Жоба жетекшісі: Даукараева Жамила Базарбаевна
Бастауыш сынып мұғалімі

Актау.2017

Аннотация
Зерттеу нысаны: Мал өсірсең - қой өсірЗерттеу мақсаты: Өсіп келе жатқан ұрпаққа тиімді табыс көзі төрт түлік мал - қой екенін ұғындыру ; олардың адамға келтіретін пайдасын зерттеп, дәлелдеу.Зерттеудің міндеті: Қойдан алынатын өнімдер мен олардың адам денсаулығына келтіретін пайдасын көрсету. Оларды күнделікті өмірде қолданудың аса тиімділігін дәлелдеу. Зерттеу әдістері: Сипаттау, жинақтау, жүйелеу, талдау, тәжірибе жүзінде көрсету. Зерттеу жазу барысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 8Зерттелетін зат : ҚойЗерттеудің мазмұны. Жұмыстың мазмұны үш бөлімді құрайды. Негізгі бөлім төрт тараудан тұрады. Алғашқы тарауда қойдан алынатын өнімдер туралы айтылса, қалған тарауда адам шаруашылығына , денсаулығына пайдалылығы оның басқа да қасиеттері туралы қарастырылды. Зерттеудің ұсынысы: Төрт түлік малдың бірі-қойдың нарық экономикасында адам баласына әкелер пайдасының көл-көсір екенін мектеп қабырғасынан бастап оқулықтарға енгізілсе, газет-журналдарда қойдан алынатын өнімдердің адам денсаулығына пайдалылығын ашып көрсетсе екен.
Зерттеудің нәтижелері: Тақырыпқа сай теориялық негіздемелерге сүйене отырып: Қойдан өндірілетін өнімдер туралы толықтай айтылып өтілді; Қой өнімдерінің адам ағзасына келтіретін пайдасы қарастырылды; Қой өнімдерінің күнделікті тұрмыста көрсететін қасиеттері туралы анықталды. Зерттеудің құрылымы: Зерттеу жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. 
МАЗМҰНЫ І КІРІСПЕ............................................................................................................... 3-4 II НЕГІЗГІ БӨЛІМ................................................................................................. 5 2.1. Қой туралы мағлұмат.................................................................................... 5-7 2.2. Қойдан алынатын тағамдық өнімдер туралы .............................................. 8-16 2.3. Қой жүнінен, терісінен алынатын тұрмыстық бұйымдар........ ............... 15- 20 III ҚОРЫТЫНДЫ................................................................................................. 24-25 IV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР............................................................ 26 
Аңдатпа Біз бұл жобамызда басты мәселе: Қойдың адам өміріне тигізер пайдасы қандай ? деген сұраққа жауап болатындай, бүгінгі күнде қойдан алынатын өнімдердің халыққа әкелетін мол пайдасын зерттеуге арнадық. Көшпелі тіршіліктегі бар керегін табиғат пен төрт түлектен тауып келген , қазақ халқының бүкіл болмысы, дүниетанымы , тіршілік дағдысы , салт - дәстүрі мал шаруашылығынан туып қалыптасқан. Қой атасы Шопан ата. Ол халық жадында шопандық кәсіптің пірі ретінде аңыздық тұлға ретінде сақталған. Қой түлігінің қасиеттерін дәріптеген сол кәсіптің иесін Шопан ата қолдаған. Бұрынғы ата - бабаларымыз төрт түлік малдың , одан алынар өнімдердің денсаулыққа тигізер пайдасын зерттемей - ақ білген емес пе. Сондықтан да жаз жайлауға, қыс қыстауға көшіп , түз тағысы қасқырдан қорғап мал басын көбейту жолында бастарын қатерге тіккен.Қойдың жүнінен әр түрлі тұрмысқа қажетті заттар дайындаған, тіпті көшпенді халқымыз жинамалы баспанасы киіз үйін осы қойдың жүнінен дайындалған киізден жасап тұрғызса, етін, сүтін тамақ , қиын отын қылып, терісінен тұрмысқа керекті заттарын дайындады. Ал сүтінен жасаған өнімдері мен қойдан алынған құйрық , шарбы, бүйрек майларының емдік қасиеттері жоғары. Ешқандай дәрінің керегі жоқ. Қазіргі жеке кәсіпкерлікпен айналысатын заманда осы қой шаруашылығымен айналысу зор табыс әкеледі.
І КІРІСПЕ
Қара қой, қара қи, қара жүн қазақты мәңгі асырайды
Қой өсіру қазақ халқының ата кәсібінің бірі болып табылады. Төрт түлік малдың  ішінде жылқы мен қойға ерекше мән берген қазақ халқы HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%BE%D0%B9" \o "Қой"қой жаюдың, оны көбейту мен тұқымын асылдандырудың өзіндік әдіс-тәсілдерін қалыптастырған. HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D0%BB&action=edit&redlink=1" \o "Мал (мұндай бет жоқ)"Мал шаруашылығына қолайлы табиғи ортаның мол болуы, соған орай қыстау, көктеу, жайлау, күзеумен байланысты көшпелі өмір салтының орнығуы қазақ халқының дәстүрлі қой шаруашылығын берік қалыптастырғандығының айғағы. Қазақстанда  негізінен қылшық жүнді қазақы қой өсірілді.
Қой туралы статистикалық мәліметтерді бал арасындай өзі жинап, оны талдап, орыс ғалымдарының осы түлік туралы зерттеулерін зерделеп, түбегейлі зерттеп, түбірлеп жазған тұңғыш қазақ Әлихан Бөкейханов екен. Докторлық диссертация-лардың талайын он орап алатын « Овцеводство в Степном крае » (« Дала өлкесін-дегі қой шаруашылығы ») деген монографиясын Әлекең 1904 жылы Томск қаласында жарыққа шығарыпты. Орыс тілінде жазылған. 1896 - 1903 жылдары Дала өлкесін зерттеу үшін жасақталған экспедицияның құрамына арнайы кіргізілген Ә. Бөкейханов Ақмола, Торғай, Семей облыстарының 12 уезінің жерін, шаруашылық жүргізу тәсілдерін, көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтарда жер қорын пайдалану, қоныстандыру, мал өсіру жайын бүге-шігесіне дейін зерттеп жазған. Экспедиция шаруашылық - статистикалық зерттеулерге аса ыждаһаттылықпен баса назар аударған.
Ә. Бөкейханов қой шаруашылығы туралы монографиясында статистикалық мәліметтерге көбірек орын беріп, сол арқылы, мал өсіру, оның өнімімен күн көру, пайда түсіру жолдарын қойшысы да, тойшысы да тез ұғатын тілмен нанымды баяндайды. Осы деректер негізінде тамаша экономикалық сараптама жасайды.Ә. Бөкейхановтың статистикаға мән бергені сонша, әр қой қанша ет, жүн, сүт беретініне, отынға қанша қи өндіруге болатынына дейін тәптіштейді. Қойдың
3
қорасы, жазғы, күзгі жайылымы, төлдету, аурулары, оны қалай емдеу туралы, қыста әр қой қанша шөп жейтінін ерінбей қағазға түсірген. Ал, қойдың бүгінгі заманда да көл - көсір пайдаға кенелтетінін бір ғана мысалмен дәлелдеуге болады. Қойдың терісін, жүнін есепке алмай - ақ, етін ғана ұқсатса, шаш етектен пайдаға қаласыз. Әзіл - шыны аралас бір сөз бар. « Қазақтың тісінде қалған етпен өзбек палау жасайды » дейді қазақ қалжақтап. Жаны бар сөз.
Елбасы Н. Назарбаевтың биылғы халыққа Жолдауында « Үкіметке мал шаруашылығының басқа салаларын, оның ішінде қой шаруашылығын, сондай - ақ жемазық өндірісі мен шалғайдағы жайылымдық мал шаруашылығын дамыту жөніндегі бағдарламаларды жасауды қамтамасыз етуді тапсырамын » деп атап көрсетілді.
4
2.2. Қойдан алынатын тағамдық өнімдер туралы

« Мал өсірсең қой өсір, пайдасы оның көл - көсір » деген халық даналығын күресінге күреп, архаизм ауласына қамап тастау сөз қадірін білетін, мал киесін пір тұтатын қазаққа астамшылық болады. Яғни, «қой көрмегендер қуалап жүріп өлтірмесе », қара қой қазағын мәңгі асырай береді.
Қазақ халқы төрт түліктен алынатын барлық өнімді кәдесіне жаратқан. Тұрмыс-тіршілікте малдың етін, сүтін азық етсе, терісі мен жүнінен мата жасап, киім-кешек тігуге пайдаланған. Жүннен бау - шу, арқан - жіп, киім - кешек, қазақ үйдің киізін, әртүрлі төсеніштер мен қап, шекпен сияқты ең қажетті мүліктер жасалған.
Қой сүті және одан дайындалатын тағамдар. Қой жаңа сауылған, пісірілгенге дейінгі шикі сүтін саума дейді. Қойдың шикі және пісірілген сүтінен түрлі тағамдар жасалады. Қой бірнеше ай сауылып, қою, құнарлы сүт алынады. Қой сүті сиырдың сүтінен әлдеқайда құнарлы, майлы болады. Халық оны «Қойдың сүті – қорғасын», – деп бағалайды (Қойдың сүті – қорғасын, қойды тепкен (соққан) оңбасын. Мақал). Қой сүтінде белок 6 пайызға жетеді, қой сүтіндегі май 6 пайыздан асады. Қойдың сүтін үйде, түзде қайнатып ішумен бірге одан  айран, қатық, кілегей, қаймақ, сүзбе, ақірімшік, қызылірімшік, сарысу, іркіт, тасқорық, уыз, сірне, құрт және т.б. жасайды. Қой сүті тым қою болғанда, оған аздап су қосып та пайдаланады. Су қосылған сүтті ертеректе сүмесін деп атаған. Осыған байланысты « сүтке су қоссаң, сүмесін болады, сөзге сөз қоссаң, сүйесін болады»  деген мақал пайда болған. Сүме деп бұрынғы уақытта малдың желіні мен емшегін айтқан. Кейінірек сүме « сүт », « ағарған » мағынасында қолданылған. Мал төлдеп жатқанда, олардың сауылатын кездерінде малдың сүмесін (сүтін, сүт тағамдарын) көбірек пайдаланған. Тіпті ет тапшылау болғанда «малдың сүмесімен күн көріп отырмыз » деген. Халықтың ұғымында сүмесін « сүт тағамдары » дегенді білдірген. Қазіргіше айтқанда « сүт өнімдері ».
Ал, жалпы қолданыста тағамдар азық - түлік деп аталғанымен, азық – егіннен алынған өнімдер, түлік – малдың ет өнімі, ал сүмесін – сүт өнімдері.
5
Сүт өнімдері әртүрлі тәсілдермен дайындалады. Сүтті шайға қатып, сыршай ішеді, күріш салып пісіріп, сыргүріш аталатын күріш ботқа пісіреді.
Жазда сусын әрі тамақ ретінде ішетін, бидай көже, жүгері көже, тары көже, күріш көже деп аталатын көжелерді қой сүтін қатып дайындайды. Сүт, айран қатпаған көжелерді қатықсыз көже, қара көже, қатықсыз қара көже деп айтады (қ. Көже).
Пісірілген қой сүтінен жылы кезінде ұйытқы қосып  айран дайындайды. Ұйытқыға бұрынғы айранды немесе қаймақты пайдаланды. Ұйытқыны сүттің қанжылым болған кезінде салып, ыдыстың сыртынан жылылап орап қояды. Қойдың айраны жазғы ыстық күндерде әрі сусын, әрі тамақ ретінде қолданылады. Әсіресе оны сорпаға қосып ішеді. Кей жерде бұндай тағам ақ сорпа деп аталады. Күн ыстықта айранға су қосып, сұйылтып, шалап жасап ішеді. Малшылар қой айранын торсыққа құйып, өзімен бірге алып жүреді. Торсықтағы айран көп шайқалып, ашыған айранның іртігі азаяды. Бұндай айран піспе деп аталады. Айран қаймағы алынған немесе алынбаған, бірақ піскен сүттен ұйытылады(қ. Айран).
Айранға, іркітке сүт қосып ұйытыңқырап, қой бағып жүргенде далада ішетін сусынды қойыртпақ дейді. Осыған байланысты қалыптасқан « қойшының қойыртпағы » деген сөз орамы бар. Кейбір аймақта айран немесе сүт қосылған сорпаны да қойыртпақ деп атау кездеседі. Қойыртпақты суға құрт қосып та жасайды. Торсық немесе жанторсық аталатын ыдысқа су құйып, оған ащы құрт тастап, жолға алып шыққанда, ол әбден шайқалып, қоймалжың сусынға әрі тамаққа айналады. Бұндай қойыртпақтың сұйық - қоюлығы оған қосылған құрт мөлшерінде байланысты болады. Қойыртпақтың қыста ішетін түрі болады. Ол жазда ішетін түрінен қоюлау келеді. Оны оңтүстік өңірде құртаба деп атаған. Құртаба ішкен адамның денесі қызады, суыққа тоңбайды. Суық күндердің өзінде адамды шөлдетеді. Құртабаны қыста сорпаға қосып та ішеді. Ондай сорпаның дәмі қышқыл татып, адамның тәбетін арттырады әрі мұндай сорпа сіңімді болады.
Шайға қататын (қосатын) сүт, сүзбе, құрт тәрізді ақ, ағарған тағам - қатық. Халық тілінде тамақ пісіруге қажетті сүт, май, етті және т.б. асқатық деп, ал көбінесе қаймағы алынбаған қой сүтінен алынған, көлкілдеп тұратын қою айранды қатық
6
атайды. Құрт – ашыған айраннан пісілген іркітті майы алынғаннан кейін қайната отырып қоюландырып, қапшыққа құйып, суын сорғытып, шағын - шағын етіп домалақтап немесе қолмен сығымдап, әртүрлі пішінде жасайтын ұлттық тағам. Оның сүзбеден тұздап жасалғанын – ащы құрт, пішіні қалың, дөңгелек түрін – баспа құрт, қатты кеуіп кетпеген, шала кепкен түрін – жас құрт, қатты ашыған іркіттен қайнатып, сорғытып кептірген, түсі қаралау құртты – қара құрт, саусақпен сығып жасалған сопақша құртты сықпа құрт дейді. Кептірілген құрт қысы - жазы айнымайды, бір - екі жыл бойы пайдалануға болады. Ашыған айранды қалта, қапшыққа құйып, суын сорғытып алған сүзбені тұздап яки тұздамай да қарынға салып қояды. Одан жасалған құртты қыста сорпаға қатады. Жаз айларында қарында сақталған сүзбеге су қосып, шалап жасап та сусынға пайдаланады. Сүзбенің сары суын емге ішеді.
Ірімшіктің сарысуынан сықпалап сірне жасалады. Сонымен бірге кей өңірде бағлан қозының етін қарынға салып, өз сөліне бұқтырылып пісірілген ет те сірне деп айтылады.
Қозының мәйегін ірімшік жасауға қолданады. Мәйек – іште жатқанда қозының ішек - қарнына жиналатын, төл ауызданып, енесінің қара уызына тойған соң, тоңғақ түрінде сыртқа шығатын иіссіз, ақсары зат. Шала туған қозының жұмыршағындағы уызды алып кептіреді. Мәйекпен айран ұйытуға болады. Сүтті тез ұйытатын мәйекті халық тілінде  тидеағаш  деп те атайды.
Майлы сүтті қайнатқанда шығатын ақ сары түсті қоймалжың өнімді кептіріп, ірімшік жасайды. Зерттеушілер ірімшік дайындаудың әртүрлі жолдарын көрсетеді. Кей жерде ірімшікті бір күндік қозының мәйегін уызға немесе сүтке қосып қайнатып алып, кептіру арқылы жасайды. Ал кейбір өңірде қой сүтін пісірмей, аздап жылытып, оған мәйек салады. Жылы сүт тез арада ұйып қалады. Оны пышақпен торлап тіліп, жайлап қайнатады. Ұйыған сүт бөлектеніп, сарысуы іркіліп, ірімшікке айналады. Оны алып, басқа ыдысқа құйғанда, жылдам қата бастайды. Кептірілген ірімшік ұзақ уақыт сақталады. Ертеректе Меккеге қажылыққа аттанғанда, жол азыққа ірімшік алып жүреді екен. Ірімшіктің ақ
7
ірімшік, қызыл ірімшік тәрізді түрлері болады. (қ. Ірімшік).
Құрт қайнату үшін күбіге немесе сабаға құйған айран, шикі және піскен сүт жиынтығын іркіт дейді. Сонымен қатар іркіт деп май алуға, құрт қайнатуға жиған сүтті пісіп, майын алғаннан кейінгі - ақ, сары су, сусынды айтады.
Іркіттің ел ішінде сабаның іркіті, күбінің іркіті, быршыма тәрізді атаулары қолданылады (қ. Іркіт).Қағанақ / уызқағанақ – көктемгі қой қоздаған кезде-төгін кезінде қойшылардың жасайтын тамағы. Уызқағанақ жасау үшін қойды сауып қағанаққа құйып, аузын буып ыстық қоламтаға (күлге) көміп қояды. Тез арада (5-10 минутта) қою уыз қата қояды. «Қойым жайып келемін бозғанаққа, Өзім тойып келемін қағанаққа» дейтін ел аузындағы өлең жолдары көктемдегі уыздың мол болуына байланысты шыққан (қ. Қағанақ).
Қойдың майы құйрық май, шарбы май, бүйрек май деп үшке бөлінеді. Дәрі ретінде көбінесе құйрық май пайдаланылады. Ем болатын аурулары:
1. Жөтелді басып, қақырықты босату үшін құйрық майды шыжғыртып, 50 г мөлшерінде ыстықтай ішеді. Тұмаудан болған созылмалы жөтелге құйрық майды ыстық сүтке қосып ішеді.
2. Жаңа туған бөбектерді әр жетіде бір рет тұзды суға шомылдырғаннан кейін, суықтан сақтану және теріні жұмсарту мақсатында қой майымен сылайды.
3. Балаларға тұмау тиіп жөтелгенде, алқымды, алақанды, табанды қойдың жылы майымен сыласа, сауығады.
4. Ішуге және денедегі тері ауруына қолдану үшін қойдың майына дәрі өлтіреді. 5. Начало формы
Қойдың құйрық майын шыжғырып, жылы күйінде 100 грамм ішсеңіз жөтелді басып, қақырықты түсіреді. Қойдың құйрық майын шыжғырып банкаға құйып алсаңыз, еш азбайтын жақпа май болады. 
6. Жөтелген кезде кешке жатарда майды ысытып, кеудені сылап, жылы жатса 2-3 күнде жөтел сап тиылады.
7. Кез келген жараға жағамын
8.Бәтеңке қажаған жерді де кешке жатарда  кір сабынмен жуып, майды жағамын,
8
Пайдасы жақсы. Қазір құлақ ауырса да, жөтелсе де, жара болса да қойдың құйрық майын жағуды әдетке айналдырғанмын. Дәрі іздемеймін. Зияны жоқ.Конец формы
Қойдың құйрық майы емдік үшін өте пайдалы. Суық тиіп, аяқ-қолың сырқырағанда пайдасы өте зор. Ыстық суға аяғыңды салып болғаннан кейін жағып жатсаң, жақсы көмектеседі.
Қойдың құйрық майы ертеден келе жатқан ем ғой, қандай ауруға болсада ( жөтел, брохит, тамақ ауырғанда,жараларға оған пенициллин ұнтағын қосады, іш ауырғанда, крем ретінде т.с.с. Ата- бабамыздың   таптырмайтын емдері емес пе!
9
2.3. Қой жүнінен, терісінен алынатын тұрмыстық бұйымдар
Қара жүн
Қойдың жүнін жабағы, күзем жүні, қозы жүні, өлі жүн және шет-пұшпақ деп бес түрге бөліп айтады. Жабағы жүннен шидем шапан, күпі күседі, ішпек, терлік жасайды, тыстап күпсек (бөстек), көпшік, жеңіл байпақ тігеді, сонымен қатар киімнің, көрпенің арасына салады, неше түрлі иіру ісіне, бізбен, сыммен тоқу жұмысына қолданады. Жүн матаның сыртына шығып кетпес үшін және шайырынан арылтып тазарту үшін жабағы жүнді түтіп болған соң, қылшықтарын бүрілтіп қайнатады. Түтілген жабағы жүннен шүйке жасалып, бау - шу есіледі, өрмек жіптері, неше түрлі жиектер ширатылады. Күзем жүні мен қозы жүні иіруге келмейтіндіктен оны киімнің, көрпенің тысының арасына салуға келмейді. Сондықтан одан көбіне киіз басылады, текемет, қалпақ, кебенек тігіліп, киіз етік, пима сияқты аяқ киімдер жасалады. Оны алдымен шаң - тозаңнан, шөп - шөгірден тазартып, жүннің білтеленіп, ұйысқанын жазу үшін сабаумен сабап алады. Ертеде әйелдер мен еркектер жүн сабауға ерекше көңіл - күймен кіріскен, бұл үрдіс ойын-сауықпен көңілді өтетін болған. Жүн сабалып болған соң « тулақ шашу » деген ырым бойынша ісмерлер жиналып, тамақ ішіп, ойын кешін өткізген.
Ресейдің  қаптаған телеарналарының бірінен Литвада киіз басып, өз қолымен киіз үй жасап, туристерді шығыс экзотикасымен баурап алған литвалық кәсіпкердің іскерлігі көрсетілді. Қазақстанда туып - өскен литвалық бизнесмен тарихи отанына құр бос оралмай, киіз үйдің қалай жасалатынын зердесіне құйып әкеткен. Алты қанат ақ боз үйдің керегесін, уығын, шаңырағын ағаштан қиып, туырлығындағы киізді қойдың ақ жүнінен басқан. Тек түндіктің орнына шыны салыпты. Ішінде еуропалықтар алаңсыз тұруға бар жағдай туғызылған. Шағын генератор электр жарығын береді, газбен тамақ әзірлейді, тіпті ішіне душ кабинасына дейін орнатып қойған. Литвалық кәсіпкер қойдың жүнінен киіз басуды әбден жақсылап меңгеріп алған. Жүннің шуаш иісін кетіріп, осы заманғы технологиямен киіз әзірлеп жатқанын мақтана көрсетті. Киіз үшін қойының санын көбейтіп, басқа фермерлерден жүн сатып алып отыр. Қазір жүн мен киіз қала түгілі, ауыл қазағының тұрмыс - тіршілігінен шеттеп қалды.
10
Ал, ауылда қолдан киіз басу өткен ғасырдың алпысыншы - жетпісінші жылдары біздің аналармыз бен әжелеріміздің көзі тайғаннан кейін мүлдем доғарылды. Қазіргі жастар « білек кімдікі болса, киіз соныкі » деген мәтелдің мағынасын түсінбейтін де шығар. Қазақтың арқасына сыз,  бойына аптап дарытпай келген жүн мен киізді көшкен жұртымызға тастап кету әлі ертерек. Мәселен, біздің сарбаздарымыз аз десек, іргедегі Ресей мен Қытайдың миллиондаған әскері киетін шинель мен пимасына қажет жүнді Қазақстан неге әзірлеп бермейді? Күні кеше Кеңес армиясының шинелі мен тоны, пимасы мен тұлыбы Қазақстанның жүні мен қойының терісінен тігілген еді. «Қалауын тапса, қар жанады» деген. Мұны біз қаперге алмасақ та, шетелдің бит терісінен биялай тігетін бизнесмендері жақсы біледі. Киіздің ыстық пен суық өткізбейтін таза экологиялық қасиетін жоғарыда мысалға келтірген литвалық кәсіпкер сайратып отыр. Расында металлургтердің 1000 градустық жалын шарпып тұратын домна пеші мен конверторда тек қана киіз күрте, киіз қалпақ пен байпақ киіп жұмыс істей алатынын көзбен көрдік. 
Ә.Бөкейханов қой жүнін қалай кәдеге жаратуды тәптіштей түсіндіре келіп, қазақы қойдың әрқайсысынан орташа есеппен 5-7 фунт (2 - 3,5 кг.) жүн (жабағы мен күземін қоса өлшегенде) алынатынын келтіреді. Оның ішінде ақ түсті биязы жүн тіпті құнды. Ендеше осыншама ен байлықты ел игілігіне айналдыруды шындап қолға алатын уақыт жетті. 
Мал терілерінің атаулары мен түрлері
Малдың әр бөлігінде терісі жұқа, қалың, жүнді болып келетіндігіне байланысты жондық, қабырғалық, үйектік, пұшпақ мойын, таңлақ деген бөліктерге бөледі.
Ірі қараның терісін сиыр терісі, өгіз терісі, тайынша терісі, бұзау терісі деп атаған. Жылқы терісі – бие терісі, жабағы және құлын терісі деп үшке бөлінеді. Түйе терісін атан тері, бота терісі дейді. Қой терісі жабағы тері, қырықпа тері, күздік тері, соғым терісі, тақыр тері, тоқтышақ тері, сеңсең тері, елтірі, мари, жылбысқы деп бөлінеді.
Жабағы — қой-ешкінің сәуір, мамыр айларындағы жабағы жүні, қопсымаған қалың түбітті терісі.
Қырықпа — жабағы жүн мен күзем жүндері қырқылғаннан кейін сойылған
11
малдың сұйық жүнді терісі.
Күздік тері — қазан, қараша айларында сойылған малдың өңі қалың терілері. Бұл теріден тон, шалбар, ішік, бөрік тігуге болады.
Соғым терісі — жүндес, қыртысы қалың, мықты терілер.
Тақыр тері — жүнін қырқып алысымен сойылған немесе жүнін жидітіп алған тері. Бұдан жарғақ шалбар, қап, тұлып, дорба т.б заттар жасалады.
Сеңсең — үш ай мен бес ай аралығындағы қозының қырқылмаған терісі. Көбінесе ішік, тымақ, бөрік, бөстек жасауға қолданылады.
Елтірі — туғанына 2-3 ай болған қозы терілері. Одан ішік, тымақ, бөрік, жаға жасайды.
Мари — туа салып немесе бір-екі тәулікте өлген қозы, лақ терілері. Бөрік, тымақ тігуге, киім тысын көмкеруге қолайлы. Маридің жүні тықыр, жылтыр, таңдайы өрнекті болып келеді.
Жылбысқы - іште жатып өлген немесе туа салып өлген қозының өте жұқа терісі.
Тоқтышақ терісі - сеңсеңі қырқылғаннан кейін біркелкі майда жүн өскен, 4-5 айдан асқан қозы терісі. Ол киімнің барлық түрін тігуге жарамды, жеңіл әрі жылы, жұмсақ тері. Одан қаптама тон жасайды.
Ірі қаралардың ішінде ешкі терісі өте төзімді, берік келеді. Ешкі терісі де жүндес тері, тақыр тері, түбітті тері, серке терісі, лақ терісі, мари терісі деп бөлінеді. Одан түрлі киімдер тігумен қатар, қапшық, мес, шанаш т.б ыдыстарды да тігеді.
Киім - кешекке пайдаланылатын жүн өнімдері
Қазақ халқының тұрмыс - тіршілігі үшін төрт түлік малдың жүні мен терісі үлкен рөл атқарған және оны өңдеп, ұқсатуды бұдан мыңдаған жылдар бұрын білген. Жүннен киім - кешек және т.б. бұйымдарды дайындамас бұрын жақсылап тазартып, жүн дайындау стандартына сәйкес сұрыптап, бояп, өңдеп, иіріп жіп алған. Қазақтар түйенің жабағы жүні мен шудасынан, ешкінің түбітінен, қойдың терісінен әдемі киім - кешектер тіккен. Сонымен қатар жылқының жал - құйрығын да пайдасына жаратқан.
Қара қи
Ал, сонда атам заманнан ірі қараның тезегі мен қойдың қиын отқа жағып, үйін
12
жылытып, ошақта ас әзірлеп келе жатқан қазақ баяғыдан бері тезек зиянды болса қырылып қалмай ма? Қазірдің өзінде қи мен жапа көмірден кейінгі таптырмайтын отын.
Шыңғысханнан тарайтын хан тұқымы бола тұра қыста « ханға сәлем бермейді » деп мадақтап қояды оларды Әлекең. Тіпті, қиды қалай ою керектігін де жазып кетіпті. Қалыңдығы төрт елі қиды кептіру, сақтау әдістерін де ұмытпаған. Қазағына шын жаны ашитын көсем ғана осылай ұсақ - түйекке дейін елейтін болар.
13
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
Қой шаруашылығы - қазақ халқының ежелден келе жатқан тарихи дәстүрлі мал шаруашылығының саласы. Халқымыздың тұрмыс тіршілігі, күнкөріс көзі қой шаруашылығымен тікелей тамырласып жатыр. «Мал өсірсең қой өсір, өнімі оның көл-көсір» деген сөздерде терең ұғым бар. Мүшел жыл санауда қой 8-жыл. Қой да киелі түліктің бірі. Оның пірі - «Шопан ата» (кейде «Қошқар ата») деп аталады. Сондықтан Шопан атадан тілеу тілегенде «малды берсең, қойды бер» деп өтінген. «Бірінші байлық - денсаулық, екінші байлық - ақжаулық, үшінші байлық - он саулық» деген ұғым қойға қатысты. Он саулықтың басын құрайтын кәсіптің иесі - қойшы (шопан).
Қазақстанда қой етін өндіру - ет және ет өнімдері өндірісін арттыруда басты бағыттардың бірі. Сол себепті, халық шаруашылығы үшін жоғары сапалы қой еті мен жүн өнімінің көп мөлшерін өндіруге мүмкіндік беретін етті бағыттағы биязы жүнді қой шаруашылығын дамытудың маңызы зор.
Міне , осы ғылыми жобамызда қой шаруашылығының маңыздылығын ашып айттым деп ойлаймын. Жүнінің, сүтінің, етінің тіпті майының да емдік қасиеті жоғары қойды бағу үлкен пайда әкеледі. Келген қонағыңды атқарады. Қомақты қаражат та болады. Бұрынғы көшпелі ата-бабаларымыз "Мал өсірсең қой өсір, табысы оның көл-көсір" деп бекер айтпаған
Ұсынысым: Қазіргі жеке кәсіпкерлікті ашуға үндеп жатқан заманда осы қой шаруашылығының зор пайдасы бар екендігін қазіргі жас ұрпаққа дәлелдеу үшін қойдан алынатын өнімдердің дайындалу жолдарын еңбек пәні оқулықтарына енгізілсе .
Жаңалығым: тұздалмаған қойдың құйрық майын шыжғырып, түскен майына ампициллин ұнтағын араластырып, іріңді жараларға жақса ізі қалмай жазылып кетеді. Еш укол мен қымбат маздардың керегі жоқ.

14
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Шопанның оқу кітабы. Ә. Байжұманов. Б.Әлиев. Н. Шәріпбаев
"Рауан" баспасы 1992
2. Қазақша мал атаулары.
3. Қаракөл шаруашылықтарының негіздері. К. Елемесов. Алматы. "Ана тілі"1991
4. Қасапшылық. Қ.Салғарин. Алматы. Қайнар 1990
5. Сурет: news.nur.kz, alashainasy.kz, voxpopuli.kz
6. «Орталық Қазақстан» Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» қоғамдық-саяси газеті. Мақала ұнады ма? Ұнаса, достарыңмен бөліс!
Мағауия СЕМБАЙ
7. Биология: Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: «Атамұра» баспасы, 2007.
8. Видеороллик . Мал өсірсең қой өсір 1 бөлім
"Тобанияз атындағы орта мектеп"
мемлекеттік мекемесінің
оқушысы Қыдырбай Сымбат
пен Жоламанова Ақырыстың
"Мал өсірсең - қой өсір"
атты ғылыми жобасына
Пікір
Оқушыларым, Қыдырбай Сымбат пен Жоламанова Ақырыс " Мал өсірсең - қой өсір " атты ғылыми жобасын жазды.
Бұл жұмыстың негізгі мақсаты:
Өсіп келе жатқан ұрпаққа тиімді табыс көзі төрт түлік мал - қой екенін ұғындыру ; олардың адамға келтіретін пайдасын зерттеп, дәлелдеу.
Өздерінің жобасының әр бөлімінде қойдан алынатын өнімдерге, олардың пайдалылығына жеке-жеке тоқтап, талдап айта келіп, адам денсаулығына , тұрмыстық жағдайда тигізер пайдасы туралы өз ойларын айтқан.
Ол өз мақсатын іске асыру жолында тәжірибе жасап, презентация жасады.
Зерттеуші осы жобаны зерттеу барысында өз бетімен жұмыс істеу қабілеті артып, тақырыпты тереңірек зерттеу дағдысы қалыптасып, сараптама жасай алатын деңгейге жеткендігін көрсете білді.
Зерттеу жобасы мақсаты айқын, құнды жұмыс болып табылады. Сондықтан да
Қыдырбай Сымбат пен Жоламанова Ақырыстың " Мал өсірсең - қой өсір " атты жобасы өте жақсы деген бағаға лайық деп есептеймін
Тобанияз атындағы орта мектептің
бастауыш сынып мұғалімі: Ж.Б.Даукараева