Урок крымскотатарского языка «Сайы.Умумий малюмат.»

Дерс мевзусы:Сайы.Умумий малюмат.
Дерс макъсады: талебелерге сайы ве сайыларнынъ чешитлери акъкъында малюмат бермек; бильги мелеклерини пекитмек, нутукъны инкишаф этмек.
Дерснинъ чешити: Янъы бельги алув дерси.
Дерсдонатылувы:джедвеллер,ресимлер,дерслик,карточкалар.
Дерс кетишаты:
I.Тешкелий къысым.
*Селямлашув.
*Невбетчинен субет:
–Бугунь айнынъ къачы?
– Афтанынъ къайсы куню?
– Насыл йыл мевсими?
– Бугунь ава насыл?
–Дерсте ким ёкъ?
–Эвге насыл вазифе берильген?
*Айнынъ ве афтанынъ кунюни дефтерлерге язув.
II.Эв вазифесини тешкерюв.
–Келинъиз талебелер дерсимизни субетнен башлайыкъ.Кечкен дерслерде сиз сёз чешитлерден таныш олгъан эдинъиз. Шимди биз сизлернен бу мевзуларны текрарлайыкъ.
–Насыл сёзлерге исим дейлер?
(Предметнинъ манасыны ифаделеген там маналы сёзлерге исим дейлер).
–Исим насыл суаллерге джевап бере?
(Исим КИМ?НЕ? суалине джевап бере).
Тахта янында иш:
– Мен шимди сёзлер айтаджа, сизлер исе оларнъы насыл суальге джевап бергенини айтаджасыз ве тахтагъа язаджасыз.
Къалем,тракторджы,антер, эмдже,чанта,талебе,копек,оджа.
КИМ? НЕ?
–Не ичюн сиз инсаннен багълы сёзлерни КИМ? суальнинъ тюбинде яздынъыз ,амма айванъларгъа, предметлерге аит олгъан сёзлерни сиз НЕ? суальнинъ тюбинде яздынъыз?
( Чюнки биз КИМ? суальини тек инсангъа къоямыз, къалгъан предметлерге,айванларгъа,осюмликлерге биз НЕ? суалини къоямыз).
–Балалар рус тилинде ойлеми?
(Ёкъ.Рус тилинде бутюн джанлы предметлерге КИМ? Суали къоюла).
–Насыл сёзлерге фииль дейлер?
(Предметнинъ иш-арекитини, рухий ве булунгъан алыны бильдирген там маналы сёзлерге фииль дейлер).
–Фииль джумледе насыл вазифесини беджере?
(Хабер).
*Тахта янында иш:
– Джумлелерни язынъыз фииллерни тапынъыз.
Ягъмур токътамадан ягъа.
Къыш кельди.
II.Янъы мевзуны анълатув.
Оджа талебелерге ресимлери косьтере:
–Не къадар? предмет ,инсан я да айван чизильгенини – сорай.
Оджанен субет:
–Бугюнь биз сайы акъкъында сёз юрсетиджемиз.Умют этем,сиз ичюн дерс меракълы олур.Сизлер янъы малюмат бильгилер аладжакъсынъыз, чешит мешгъулиетлер устюнден чалышаджакъсынъыз.Мен эминим ки, сиз оларнъы беджерип олурсынъыз. Сайы акъында сиз не билесинъиз?
Къаиде:
Бир сой предметлернинъ микъдарыны, сайысыны я да ерлишкен теркибини бильдирген там маналы сёзлерге сайы дейлер.
Мисаль ичюн:экинджи къат, беш , он эки.
Тахтада язы:
Бир,эки,учь,дёрт,
Беш, алты ве еди
Бугунь бизим эвимизде
Мусафир олды кеди.
Секиз,докъуз,он,он бир –
Къоян,аюв мусафир
Саймагъа бильсен , союн,
Кир эвге ,башлар оюн.
А.Кокиева
Оджа талебелернинъ дикъкъатыны тахтадаки языгъа джельп эте:
– Шиирни окъунъыз. Сайыларны тапып, язып алынъыз.
(Бир, эки, учь, дёрт, беш, алты ,еди, секиз, докъуз, он, он бир ).
–Сайылар мана хусусиетлерине коре дёрт группагъа болюнелер:
1) Эсап сайылары , озь невбетинде эки группагъа айырылалар:
*Микъдар сайылары Бир сой предметлернинъ умумий микъдарыны бильдирелер:беш (алма), отуз еди (чувал), бир бинъ докъуз юз докъсан эки (сенеси).
*Кесир сайылар предметнинъ къысымларыны ифаделейлер:беште учь, бир ярым, эки бутюн онда учь, бучукъ, черик.
– Ресимлер ерине сйыларнъы язынъыз.Карточка иле иш.
Анам мана ********* къалем берди.
– Бу насыл сайы?(Эсап).
2)Сыра сайылары эсап вакъытында предметнинъ сырадаки ерини косьтерелер ве къачынджы? суалине джевап берелер.
Мисаллер: биринджи, учюнджи, докъузынджы.
Сыра сайылары микъдар сайыларынынъ негизине –инджи,-ынджы, -юнджи,-унджи,-нджи,-нджы ялгъамалары къошулувынен япылыр.
Талебелерге къягъыткъа язылгъан сайылар берилле.
Беш, учюнджи, юзлер, дёртинджи, отуз, еди,беште учь.
–Тапынъыз сыра сайыларны.
(учюнджи, дёртинджи).
3) Пай сайылары бир джыныстаки предметлернинъ тень къысымларгъа болюнгенини, пайлаштырылгъаныны косьтере, къачар? суалине джевап берелер.
Мисаллер: бирер, экишер,онар, едишер, докъузар, дёртер
Рале башында сиз къач адам олып отурасыз?(экишер)
Бу насыл сайы?(пай)
4)Тахминий сайылар предметнинъ бельгисиз микъдарыны, тахминий эсабыны анълаталар.
Тахминий сайыларнынъ япылувы:
1)микъдар сайысына –лар, -лер ялгъамалары къошулувынен:онлар , юзлер, бинълер, (саат) учьлер;
2) микъдар сайыларынынъ чифтленювинен: беш-алты, он-он беш.
– Тахминий сайынен джумле язынъыз.
III.ВАЗИФЕЛЕР.№1
Сайыларны бельгиленъиз:
а) дёрткошелик
б) дёрт
в) дёртаякъламакъ
г) дёртюнджи
д) дёрттен учь№2
Тахминий сайыларны бельгиленъиз:
а)беш-алты
б)он учь
в)сексен дёртюнджи
г)бинълер
д)беш бучукъ
№3
Сыра сайыларыны бельгиленъиз:
а)йигирми эки
б)бешинджи-алтынджы
в)он учюнджи
г)бирер-бирер
д)эки бинъ биринджи
IV.Пекитюв.1. Янълыш фикирни бельгиленъиз:
а) Сайылар джумледе баш ве экинджи дередже азалары олып келе.
б) Сыра сайылары эсап эткен вакъытта предметнинъ сырадаки ерини косьтерелер.
в) Сайылар мана хусусиетлери ве грамматик аляметлерине коре дёрт группагъа болюнелер: эсап сайылары, сыра сайылары, пай сайылары, кесир сайылары.
2.Сыныф экм группагъа бирлеше.Тахтада сайылар ракъамларнен язылгъан, сиз оларны сёзлернен язмакъ керексинъиз:
360,12,50,2,22,100,98,35,1000,80,38,41.
V. Нетидже.
Насыл сёзлерге биз «сайы» деймиз? Сайыларнынъ чешитлери насыл олалар?(эсап,сыра,пай,тахминий сайылар). Мисаллерни язынъыз.
VI. Эвге вазифе.
Къаиделерни эзберлемек. Дерсликнинъ 124 саифесиндеки 329 мешгъулиетини япмакъ.
VII. Баалав.