?аза?стан тарихы: «1940-1950 жылдарда?ы ?лтты? зиялы ?ауым?а ?арсы ?у?ын-с?ргін»

11-сынып. Қазақстан тарихы
БҚО, Теректі ауданы, Ақсуат ЖОББ мектебінің жоғары санатты тарих пәнінің мұғалімі Ескалиева З.М
Сабақтың тақырыбы: §22. 1940-1950 жылдардағы ұлттық зиялы қауымға қарсы қуғын-сүргін, «Хрущев кезеңіндегі» жəне «тоқырау» жылдарындағы ғылым мен шығармашылық зиялы қауым өкілдерін қудалау
Сабақтың мақсаты:
Саяси қуғын-сүргін және халықтар депортациясы туралы түсінік қалыптастыру;
Белсенділігін арттырып, білімін жетілдіру;
Ұлтжанды, елін жерін сүйетін, адамгершілік қасиеттерді бойына жинақтаған, батыл, иманды жеке тұлға тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: аралас
Әдісі: интерактивті
Көрнекілік: карта , суреттер, сызба, т.б.
Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі
Оқу құралын тексеріп түгелдеу
Саяси жаңалықтар легіОқушылар зейінін сабаққа аудару
ІІ.Үй тапсырмасын сұрау:
Қазақстанға басқа ұлт өкілдерінің қоныстану кезеңдерін атаңдар?
Басқа ұлт өкілдерінің Қазақстанға қоныстануы кезеңіндегі көші-қон процесінің рөлі қандай болды?
Қоныс аудару қалай жүргізілді?
Қоныс аударушылардың басым көбі қандай облыстарға орналастырылды?
Басқа ұлт өкілдерінің Қазақстанға қоныстануы кезеңіндегі көші-қон процесінің рөлі қандай болды?
Қазақстанға басқа ұлт өкілдерінің қоныстану кезеңдерін атаңдар?
Жылдар Қоныс аудару кезеңдері Заңдық негізі
Жаңа сабақтың жоспары:
1. Соғысқа дейінгі кезеңдегі саяси қуғын-сүргін және халықтар депортациясы
2. Қазақстанға күштеп қоныс аударылғандар
3. Соғыс жылдарындағы саяси қуғын-сүргін және халықтар депортациясы
4. Екінші дүниежүзілік соғыстың халық санына тигізген әсері
1930 жылдардағы жаппай саяси қуғын-сүргін[HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D2%A3_1920-1940_%D0%B6%D1%8B%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D2%9B%D0%BE%D2%93%D0%B0%D0%BC%D0%B4%D1%8B%D2%9B-%D1%81%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B8_%D0%B6%D0%B0%D2%93%D0%B4%D0%B0%D0%B9%D1%8B&action=edit&section=4" \o "Бөлімді өңдеу: 1930 жылдардағы жаппай саяси қуғын-сүргін"өңдеу]
1937 жылы БК(б)П ОК-нің, И.В.HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD" \o "Сталин"Сталин мен оның айналасындағылардың «халық жаулары және олардың HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D2%B0%D0%99%D0%AB%D0%A0%D0%A8%D0%AB%D2%9A&action=edit&redlink=1" \o "ҚҰЙЫРШЫҚ (мұндай бет жоқ)"құйыршықтарын түп-тамырымен жоюдың» қажеттігі жөніндегі нұсқауы барлық жерде қолдау тапты.
Осындай жағдайда И. В. Сталин мен оның серіктері мүмкін болатын  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D0%BF%D0%BF%D0%BE%D0%B7%D0%B8%D1%86%D0%B8%D1%8F" \o "Оппозиция" оппозицияны орталықта ғана емес, ұлттық HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0" \o "Республика"республикаларда да біржолата талқандауды ұйғарды.
1928 жылдың ортасынан бастап  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B0%D1%88_%D2%9B%D0%BE%D0%B7%D2%93%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B" \o "Алаш қозғалысы" Алаш қозғалысына қатысқан зиялылар жаппай тұтқындала бастады. Оларға «буржуазияшыл-ұлтшылдар» деген жалған айып тағылды. Сол жылы 44 алашордашы тұтқындалып, оның ішінде Ж.  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D1%83%D1%8B%D1%82%D0%BE%D0%B2" \o "Аймауытов" Аймауытов, Ә.Байділдин, Д.Әділев ату жазасына кесіліп, үкім орындалады. Ал қалғандары түрмеге қамалады. Ұлттық зиялылардың екінші тобы 1930 жылдың HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D1%8B%D1%80%D0%BA%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D0%BA" \o "Қыркүйек"қыркүйек-қазан айларында тұтқындалып, оның 15-і Орталық, Ресейге жер аударылды. 1936-1938 жылдары Қазақстанда 25833 адам  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%8F" \o "Партия" партиядан шығарылып, олардың 8544-іне «халық жаулары» немесе «халық жауларының сыбайластары» және т. б. айыптар тағылды. Танымал қазақ зиялылары, Алаш қайраткерлері түгелге жуық саяси қуғын-сүргінге ұшырады. Олардың отбасы мүшелері де жазықсыз қудалау көрді. Соңғы зерттеулер бойынша 1931 жылдан бастап 1954 жылдың 1 ақпанына дейінгі кезеңде КСРО-да соттан тыс және сот органдары 3 млн 777 мың адамды ату жазасына соттап, оның 643 мыңына үкім орындалса, ал 2 млн 369 мыңын 25 жылға дейінгі мерзімге түрмелерге қамап, лагерьлерге айдаған. Жалған айып тағылғандардың қатарына 1931-1933 жылдардағы қазақтардың жаппай қырылуына байланысты ашық наразылық білдіріп, Қазақстан халқының HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D2%AF%D0%B4%D0%B4%D0%B5" \o "Мүдде"мүдделерін қорғағандар да қосылды. Ашық сот процестері 1937жылы республиканың Үржар, Преснов т. б. аудандарында болып өтті. 1937 жылы қарашада Қарағанды облысының Ә. Асылбеков, Н. Нүрсейітов, М. Ғатаулин т. б. басшыларының үстінен жүргізілген сот процесі халықтың жан-жақты талқылауына ұласты. Алайда «халық жауларының» негізгі көпшілігінің тағдыры КСРО Жоғарғы Сотының Әскери алқасының мәжілістерінде, «екілік» пен «үштік» атанғандар мен НКВД-ның ерекше кеңестерінде құпия жағдайда шешіліп жатты. 1930 жылдардың ортасында Л. Мирзоян, Ү.Құлымбетов, Н. Нұрмақов, Т. Рысқұлов. О.Жандосов, Т.Жүргенов сынды көрнекті партия және мемлекет қайраткерлері «халық жаулары» ретінде тұтқындалды.
1920-1950 жылдардағы заңсыз қуғын-сүргіннің айнымас серігі - мемлекет және оның қызмет иелері мен органдарының қарапайым адам құқықтарын жаппай өрескел бұзып, аяққа таптауы болды. Бұл заң бұзушылық қуғын-сүргін саясатын жүзеге асыру барысында бұқаралық сипат алып, оған заңдық негіз бен жариялылық түр берген HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D0%B5%D2%A3%D0%B5%D1%81&action=edit&redlink=1" \o "Кеңес (мұндай бет жоқ)"кеңес заңдарының нормалары нұсқаулармен бүркемеленді. Бұл кезең қолданылған қылмыстық жазалардың ерекше қаталдығымен сипатталады. Мысалы, 1926 жылғы РКФСР Қылмыстық Кодексінің ерекше бөлімінің I тарауында көрсетілген контрреволюциялық қылмыстардың 17-сінің 12-іне ең жоғарғы жаза - ату жазасын қолдану қарастырылды. Азаматтарды «халық жауы» деп жариялап, азаматтық құқықтардан айыру,  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82" \o "Мемлекет" мемлекеттен қуу, дүние-мүліктерін тәркілеу, қатаң оқшаулау арқылы еркінен айыру тәрізді жазалау шаралары да кеңінен қолданылды.
Тоталитарлық тәртіп адамдардың өздеріне қарсы қойылған айыптауларды әділ, жан-жақты талқылайтын соттың қарастыруын талап ету сияқты ажырамас құқығын да теріске шығарды. БОАК-нің 1919 жылғы 17 ақпандағы «Бүкілресейлік Төтенше Комиссия туралы» декретінің өзінде қарулы қарсылық (контрреволюциялық, бандиттік) көрсетілген HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0%D2%93%D0%B4%D0%B0%D0%B9" \o "Жағдай"жағдайда төтенше комиссияларға тікелей қару қолданып, жазалау әрекеттерін жүзеге асыру HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D2%B1%D2%9B%D1%8B%D2%9B" \o "Құқық"құқығынсақтаған ереже бекітілді.
Қазақстандықтарға көбінесе жапон, кейде герман тыңшылары деген айып тағылып, айыптаушылар мен сотталғандардың «мойындауы» ешқандай дәлелдеусіз жүзеге асырылды. Негізінен көршілердің, қызметтестердің, тіпті таныстар мен туыстардың жалған ақпараттарына негізделген, HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D2%A3%D0%B5%D1%81_%D3%A8%D0%BA%D1%96%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%96" \o "Кеңес Өкіметі"Кеңес өкіметіне қарсы HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%AE%D0%B3%D1%96%D1%82" \o "Үгіт"үгіт-насихат жүргізді деген айыптау да кең тарады. Қазақстанда, сондай-ақ азаматтарды ұлтшылдық, ұлтшыл ұйымдар құру арқылы республиканы HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D2%A3%D0%B5%D1%81_%D0%9E%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B" \o "Кеңес Одағы"Кеңес Одағының құрамынан бөліп алуға тырысқан ұлттық ауытқушылық үшін айыптау да кең қолданылды. Көптеген адамдар террорлық HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82" \o "Әрекет"әрекеттер, диверсия, саботаждарды жүзеге асыруға дайындық жасағаны, мемлекеттік  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%B5" \o "Мекеме" мекемелер мен кәсіпорындардың қалыпты HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D2%B1%D0%BC%D1%8B%D1%81" \o "Жұмыс"жұмыс істеуіне қарсы экономикалық контрреволюциялық әрекеттер ұйымдастырғаны үшін негізсіз қуғын-сүргінге ұшырады.
«Әлеуметтік тапсырыс беру» мемлекеттік қуғындау-жазалау органдарын толық қуатымен жұмыс істеуге мәжбүр етті. Бұл жұмыстың көлемі ұлғайып, «тасқынды» сипатқа ие болды. БК(б)П ОК-нің саяси бюросы өз бастамасымен, республикалық және жергілікті партия, кеңес органдарының, НКВД өтініштерінің негізінде жекелеген HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D2%9B" \o "Аймақ"аймақтардағы қуғын-сүргінге ұшырауға тиісті адамдардың шектеулі тізімін бекітті. HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D1%8B%D0%B7%D0%BC%D0%B5%D1%82" \o "Қызмет"Қызмет бабында өсуге, көрініп қалуға ұмтылушылықтың нәтижесінде республикалық және жергілікті органдар бұл тізімді кебейтуді ұсынған өтініштер білдірді.
Қазақстандағы саяси қуғын-сүргіннің зардаптары[HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D2%A3_1920-1940_%D0%B6%D1%8B%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B_%D2%9B%D0%BE%D2%93%D0%B0%D0%BC%D0%B4%D1%8B%D2%9B-%D1%81%D0%B0%D1%8F%D1%81%D0%B8_%D0%B6%D0%B0%D2%93%D0%B4%D0%B0%D0%B9%D1%8B&action=edit&section=5" \o "Бөлімді өңдеу: Қазақстандағы саяси қуғын-сүргіннің зардаптары"өңдеу]
Қазақстан 20-жылдардың екінші жартысы мен 30-жылдары бұрын-соңды болмаған әлеуметтік сынақ жасаудың алып полигонына айналды. Мұнда бірінші  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A0%D0%B5%D1%82&action=edit&redlink=1" \o "Рет (мұндай бет жоқ)" рет феодализмнен капиталистік HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%BE%D2%93%D0%B0%D0%BC" \o "Қоғам"қоғамға соқпастан социализмге өтуидеясын жүзеге асыру әрекеті жасалды.
30-жылдардағы Қазақстан жөніндегі саясат осындай сынақ HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D2%9B%D1%81%D0%B0%D1%82" \o "Мақсат"мақсатында жүргізілді. Бүгінгі күннің HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%B7%D2%9B%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%81" \o "Көзқарас"көзқарасы бойынша ол мынадай перспективаларды көздеді:
саяси салада: қазақ халқының тілі мен  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85" \o "Тарих" тарихын жою, саяси тәуелсіздігі, шынайы егемендігінен айыру, Қазақстанда «Кіші Қазан» жоспарын жүзеге асыру;
әлеуметтік-экономикалық салада: Қазақстанды елдің шикізат базасы ретінде дамыту, қазақ халқын отырықшылыққа көшіру мен  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%83%D1%8B%D0%BB_%D1%88%D0%B0%D1%80%D1%83%D0%B0%D1%88%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%93%D1%8B" \o "Ауыл шаруашылығы" ауыл шаруашылығын ұжымдастыру;
ұлтаралық қатынастар саласында: ассимиляция саясатын жүзеге асыру есебінен республиканың ұлттық әлеуетін (күш-қуатын) «жақсарту».
Жалған халық жауларымен күрес концлагерьлердің құрылуына жағдай жасады (Қарлаг, Степлаг, АЛЖИР). Көптеген аудандар тікен сымдармен қоршалып, ол сақадай сай қаруланған әскермен күзетілді. Кейінірек атылған адамдарды жаппай жерлеген жерлер анықтала бастады. Сондай орындардың бірі Алматы түбіндегі Жаңалық ауылының жанынан кездейсоқ табылды. Мұнда 1937-1938 жылдары атылған белгілі жазушылар мен ақындар - М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, I. Жансүгіров, Б. Майлин, көрнекті ғалымдар - А. Байтұрсынов, С. Асфендияров т. б.  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82" \o "Мемлекет" мемлекет, HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%BE%D2%93%D0%B0%D0%BC" \o "Қоғам"қоғам қайраткерлері, HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D1%80%D1%83%D0%B0%D1%88%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D2%9B" \o "Шаруашылық"шаруашылық басшылары мен  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%A8%D0%BD%D0%B4%D1%96%D1%80%D1%96%D1%81" \o "Өндіріс" өндіріс озаттары сынды тоталитарлық тәртіптің мыңдаған құрбандары HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D2%B1%D0%BF%D0%B8%D1%8F" \o "Құпия"құпия жағдайда жерленді.
50-жылдардың ортасында лагерьлерде қамалған жазықсыз адамдарға қатысты үкімдерді қайта қарау мен оларды жою жөніндегі процесс басталды. Қаза тапқандар мен атылғандар ақталып, түрмедегі еріксіздер бостандыққа шығарылды. Саяси қуғын-сүргін құрбандарын жаппай ақтау - 1920-1950 жылдар аралығында кеңес HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82" \o "Мемлекет"мемлекеті жүргізген қуғындау, жазалау саясаты асқан қаталдық, шектен шыққан зұлымдық HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%99%D1%81%D1%96%D0%BB" \o "Тәсіл"тәсілмен жүргізілгендігін дәлелдеді. HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D0%B5%D2%A3%D0%B5%D1%81_%D3%A9%D0%BA%D1%96%D0%BC%D0%B5%D1%82%D1%96&action=edit&redlink=1" \o "Кеңес өкіметі (мұндай бет жоқ)"Кеңес өкіметінің Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін құрбандарының жалпы саны, ғалымдардың есептері бойынша, 3,5 млн адамды құрады. Алайда бұл сан да нақты емес, өйткені 20-40-жылдары тұтқындалған мыңдаған адамдардың тағдыры әлі күнге шейін белгісіз болып отыр.
Қазақстанға күштеп қоныс аударылған халықтар
1 2 3
1 2 3
1 2 3

Сабақты бекіту:
Депортация дегеніміз не?
Соғысқа дейінгі депортацияға қандай халықтар ілікті? Неліктен?
Этнос дегеніміз не?
Саяси мүдде негізінде көшірілгендерді қалай атады?
Тоталитарлық тәртіптің құрсауына алғашқылардың бірі болып іліккен қиыршығыстық халықты атаңдар?
«Сенімсіз халықтар» деп неліктен атады?
Заңсыз қуғын-сүргінге ұшыраған халықтарды ақтау қашан басталды?
Бағалау: өзін-өзі
Үйге тапсырма: §22. 1940-1950 жылдардағы ұлттық зиялы қауымға қарсы қуғын-сүргін, «Хрущев кезеңіндегі» жəне «тоқырау» жылдарындағы ғылым мен шығармашылық зиялы қауым өкілдерін қудалау