Саба?ты? та?ырыбы: Саба?тас ??рмалас с?йлем
СабаKтыS таKырыбы: СабаKтас Kaрмалас с™йлем
СабаKтыS маKсаты:
Білімділік: СабаKтас Kaрмалас с™йлем мен сабаKтас Kaрмалас с™йлемді ажырата білу. СабаKтас Kaрмалас с™йлемніS жасалу жолын меSгерту.
ДамытушылыK: ОKушылардыS салалас Kaрмалас с™йлем мен салалас Kaрмалас с™йлемніS т_рлерін ажырата білу ж‰не с™йлем м_шелеріне талдау даCдыларын дамыту.
Т‰рбиелік:: Адамгершілікке, ана тілін Kадір тaтуCа, ізденімпаздыKKа, aйымшылдыKKа т‰рбиелеу
СабаK т_рі: аралас сабаK
К™рнекілігі: кеспе KаCаздары, слайд
П‰наралыK байланыс: ‰дебиет
СабаK барысы:
І `йымдастыру кезеSі
ОKушылармен с‰лемдесу, сабаKKа Kатысын тексеру;
ОKу Kaралдарын тексеру;
ОKушылардыS зейінін сабаKKа аудару;
ІІ ^й тапсырмасын тексеру
Зымыран сaраKтар:
(Адай к_йі)
1. Jaрмалас с™йлем дегеніміз не?
2. Jaрмалас с™йлемніS т_рлерін ата
3. Салалас Kaрмалас с™йлем дегеніміз не?
4. Салалас Kaрмалас с™йлемніS байланысу т‰сілі Kандай?
5. ЖалCаулыK шылаулар т_рін ата
6. ЫSCайлас салалас дегеніміз не?
7. JарсылыKты салалас дегеніміз не?
8. Т_сіндірмелі салалас дегеніміз не?
9. Себеп - салдар салалас дегеніміз не?
10. ТалCаулы салалас дегеніміз не?
11. Кезектес салалас дегеніміз не?
ІІІ ^й тапсырмасын бекіту
СемантикалыK карта
Р/С
Мысалдар
ЫSCайлас салалас
Себеп – салдар салалас
JарсылыKты салалас
Т_сіндірмелі салалас
ТалCаулы салалас
Кезектес салалас
1
Мен _ндемедім, біраK ™з пікірімде Kалдым.
+
2
ЕSбек адамды к™рікті етеді ж‰не ойды тазартады.
+
3
Мен ол к_ні келмедім, себебі к™лік жоK еді.
+
4
Кейде Kар жауады, кейде боран тaрады
+
5
К_ндіз олар ™зіне жем іздейді, не ™зініS басKаCа жем болмауын к™здейді
+
6
ЖaрттыS б‰рі соCан Kарай д_рлікті: біреу Kолын бaлCады, біреулері оныS атын атап айCайлады.
+
7
Jaнанбай `лжан Kасына отырды да, М‰кеш пен АбайдыS ж_зіне Kарады.
+
8
Шалабай aзаK ж_ре алмас, _кімет KaрыCы aзын.
+
9
Мені жaмсаCан жоK, ™зім келдім.
+
10
JорыKKаны сонша – орнынан тaра алмай Kалды.
+
10 сaраK – «5»
8 - 9 сaраK – «4»
7 - 5 сaраK – «3»
4 - 1 сaраK - 2
І^ ЖаSа сабаKтыS маKсатын Kою
1. ТаKтаCа б_гінгі к_нді жазамын.
2. Міне, білімге Kaштар оKушылар, біз KaрмаластыS таCы бір т_рімен танысKалы отырмыз. К_нделікті Kолданып ж_рген с™йлемдердіS Kaрылымына зерделей Kарап, KaрамындаCы жай с™йлемдердіS байланысына м‰н беру, Kaпиясын ашу ™здеріSе де ашу KызыK болар. СабаKтас Kaрмалас с™йлемніS KызыKты ‰леміне Kош келдіSіздер!
Б_гінгі сабаCымыздыS маKсаты салалас Kaрмалас с™йлемді сабаKтас Kaрмалас с™йлемнен ажыра білу ж‰не сабаKтас Kaрмалас с™йлемніS жасалу жолын меSгеру болып табылады.
^ ЖаSа сабаK
ЖаSа сабаCымызды ‰дебиеттіS к™рнекті ™кілдерініS ауылдарына саяхат жасау арKылы жалCастырамыз.
Олай болса «Абай» ауылына Kош келдіSіздер!
JaрамындаCы жай с™йлемдерініS алCашKысы тиянаKсыз болып, соSCысына баCына байланысKан Kaрмалас с™йлемніS т_рін сабаKтас Kaрмалас с™йлем дейміз
СабаKтас KaрмаластыS KaрамындаCы бірінші с™йлемніS баяндауышы тиянааKсыз тaлCада келетіндіктен, ол ™з бетімен жеке с™йлем бола алмай, келесі жай с™йлемге баCына байланысады.
Мысалы: ТаSертеSгі тaныK ауа енді мaнартып, кеS даланы сaлу саCым басты.
Машина жолда б™гелмесе, тура _ш саCатта барып Kаламыз.
Хамиттер ерте тaрып аттанатын болCандыKтан, жаSаCы жай – к_й айтысудан ™зге ‰Sгіме KозCалмады.
ТаSертеSгі тaныK ауа енді мaнартып,....
Машина жолда б™гелмесе,....
Хамиттер ерте тaрып аттанатын болCандыKтан,....
КеS даланы сaлу саCым басты.
Тура _ш саCатта барып Kаламыз.
ЖаSаCы жай – к_й айтысудан ™зге ‰Sгіме KозCалмады.
СабаKтас Kaрмалас с™йлемдегі баяндауышы тиянаKсыз болып келген бірінші с™йлемді баCыныSKы с™йлем дейді. Ал баяндауышы тиянаKты болып келген екінші с™йлемді басыSKы с™йлем дейді.
БаCыныSKы с™йлем - Kaрмалас с™йлемніS бірінші жай с™йлемі тиянаKсыз, сондыKтан ™з алдына б™лек айтуCа келмейді.
БасыSKы с™йлем - Kaрмалас с™йлемніS екінші жай с™йлемі тиянаKты, ™здігінен дербес айтыла береді.
СабаKтас KaрмаластыS сызбасын былай к™рсетуге болады.
СабаKтас Kaрмалас с™йлемніS жасалу жолдарыныS сызбасы
БаCыныSKыныS баяндауышы
ТaлCалыK белгісі
Сызбасы
1. Шартты рай
- са, - се
Мен келсем, оKушылар жиналып отыр екен.
2. К™семше
- а, - е, - й, - ып, - іп – п, - Kалы, - келі,- Cалы, - гелі
Бір кезде орман шуылдап, дауыл соKты.
Осы хабарды жеткізіп, Есен ж™ніне кетті.
3. Есімше
Ша/ше, дай/дей жaрнаKтары немесе жатыс, к™мектес септік жалCаулары, болмаса – дыKтан/діктен Kосымшасы жалCану арKылы жасалады. Есімшеден кейін сайын, соS, бері, шейін, бaрын шылаулары немесе кезде, шаKта, уаKытта к™мекші с™здерініS келуі арKылы жасалады
Хамит пен КенжебектіS Kарасы _зілгенше, Jалиша мен Ермек _йге кірмеді.
Осы хабардыS ™зі жанCа арKау болCандай, келушілер к™Sілденіп тарасты.
Ауыл шетіне іліге бергенде, жолаушылардыS алдынан екі – _ш бала ж_гіріп шыKты.
Ай ‰лі тумаCанмен, самсаCан жaлдыздыS жарыCы жаKын тaрCан Kара – Kараны аныK аSCартады.
€бден тозыCы жеткен ескі _й болCандыKтан, оCан ешкім кірген жоK.
Осы _йге келген сайын, ™ткен к_ндер елесі азалайды.
Енді `лжан мен ЗейнептіS екеуі бірдей KостаCан соS, РаушанныS ‰Sгімесін тез доCарCысы келмеді
ЕлдіS б‰рі _йді – _йіне аCылCан кезде, ол орнында KозCалмастан тaрып Kалды.
4. Етістік негізді
- ысымен (ісімен)
Б‰рі жиылысымен, Айбек ойын ортаCа салды. Б_гін Kара жел басталысымен, KиыршыKтанып Kар да т_се бастады.
СабаKтас KaрмаластыS жасалу жолы баCыныSKы с™йлемніS баяндауышына Kарай белгіленеді.
СабаKтас Kaрмалас с™йлемніS т_рлері:
( Шартты баCыныSKылы,
( JарсылыKты баCыныSKылы,
( Себеп – салдар баCыныSKылы,
( Jимыл - сын баCыныSKылы,
( Мезгіл баCыныSKылы,
( МаKсат баCыныSKылы
СабаKтас Kaрмалас с™йлемдер ара-жігін _тір арKылы ажыратылады.
^І Т_сінігін тексеру
ЖаSа сабаK т_сінікті болса Абай атамыздыS ауылынан шыCып Ш‰к‰рім атамыздыS ауылына барайыK.
ЖаттыCумен жaмыс
Салалас Kaрмалас с™йлем мен сабаKтас Kaрмалас с™йлемді ажырат.
ЕSбек ерлікке жеткізер, ерлік елдікке жеткізер. БасKарма м‰жілісінен шыCып, Мамыт п‰теріне Kарай беттеп келе жатты. МaKата с™йлеген ШaCылдыS с™зін Хакім де естіді, біраK бaл с™зді ол кек тaтKан жоK. ПышаK Kанша ™ткір болCанмен, ™з сабын жона алмайды. ХалыK тарыKса, _кімет жaтайды. СырекеSді ала кетейік, ™йткені жер м™лшерін со кісі Cана жаKсы біледі. Мен бaл арада _ндемедім ж‰не _ндеуді Kажет те к™рмедім. Кітапты тауып алмаCанда, Kaпия сырын aCынбас едік.
Салалас Kaрмалас с™йлем
СабаKтас Kaрмалас с™йлем
ЕSбек ерлікке жеткізер, ерлік елдікке жеткізер.
БасKарма м‰жілісінен шыCып, Мамыт п‰теріне Kарай беттеп келе жатты
МaKата с™йлеген ШaCылдыS с™зін Хакім де естіді, біраK бaл с™зді ол кек тaтKан жоK.
ПышаK Kанша ™ткір болCанмен, ™з сабын жона алмайды.
СырекеSді ала кетейік, ™йткені жер м™лшерін со кісі Cана жаKсы біледі.
ХалыK тарыKса, _кімет жaтайды.
Мен бaл арада _ндемедім ж‰не _ндеуді Kажет те к™рмедім..
Біраз отырCан соS, к_ндіз к™п ж_ріп шаршаCан Асан aйыKтап Kалды.
Кітапты тауып алмаCанда, Kaпия сырын aCынбас едік.
ТаKтамен жaмыс.
Ш‰к‰рім атамыздыS ауылынан д‰м татып, тапсырманы дaрыс орындадыSыздар, келесі кезекте Жамыл атамыздыS ауылына ат басын тірейік.
С™йлемді аяKта
1) ОрталыKKы елден бaрын жеткісі келсе де,...
Жолда не к™лік, не атты кездеспегендіктен,...
Осы хабарды естігелі бері,...
Егер таS с‰ріде шыCып кетсе,...
1. 2
БаCыныSKы сыSар
БаCыныSKыныS баяндауышы
БасыSKы сыSар
ОрталыKKы елден бaрын жеткісі келсе де,...
Жолда не к™лік, не атты кездеспегендіктен
Осы хабарды естігелі бері,...
Егер таS с‰ріде шыCып кетсе,...
Келесі кезекте aлы жазушы Мaхтар атамыздыS ауылына барайыK.
Сергіту с‰ті
с
а
л
а
л
а
с
K
a
р
м
а
л
а
с
б
а
р
ы
с
а
р
а
л
а
с
т
a
й
ы
K
з
а
т
е
с
і
м
а
н
ы
K
т
а
у
ы
ш
с
а
л
т
1. ТеS д‰режеде байланысатын Kaрмалас с™йлемніS т_рі Kалай аталады?
2. Екі немесе бірнеше жай с™йлемнен Kaралып, к_рделі ойды білдіретін с™йлемніS т_рі.
3. - Cа, - ге, - Kк, - ке Kай септіктіS жалCауы?
4. Бірнеше жай с™йлемнен Kaралып салаласа да, сабаKтаса да байланысатын Kaрмалас с™йлем Kалай аталады?
5. Дауысты дыбыстан басталып дауыссыз дыбысKа аяKталатын буын т_рі Kалай аталады?
6. ЗаттыS атын білдіретін с™з табы.
7. КімніS? НеніS сaраCына жауап беретін с™йлем м_шесі Kалай аталады?
8. Табыс септігін Kажет етпейтін етістік т_рі.
Мaхтар атамыздыS ауылынан д‰м татып берілген тапсырманы жаKсы орындадыSдар, олай болса Шортанбай атамыздыS ауылына Kош келдіSіздер!
Салалас Kaрмалас с™йлемді сабаKтас Kaрмала с™йлемге айналдыр.
ОлардыS б‰рін _йге апарды да, торCа Kамап Kойды. (ОлардыS б‰рін _йге апарып, торCа Kамап Kойды.)
АйCай aзаKKа созылды ж‰не еш н‰рсені т_сінерліктей болмады. (АйCай aзаKKа созылса да, еш н‰рсені т_сінерліктей болмады.)
Мезгіл кешкіріп кетті, амалсыз KонуCа тура келді. (Мезгіл кешкіріп кеткендіктен, KонуCа тура келді.)
Jына тасKа бітеді, білім басKа бітеді. (Jына тасKа бітсе, білім басKа бітеді.)
Білген адам тауып айтады, білмеген адам Kауып айтады. (Білген адам тауып айтса, білмеген адам Kауып айтады)
Келесі кезекте МаCжан атамыздыS ауылына ат басын тірейік.
Сызбаны с™йлет.
/.................../ келе, /.................../.
/.................../ ойлап, /.................../
/................../ естігелі, /..................../.
/..................../ к™ргенше, /- - - - - - - - /.
/...................../ оKыCандай, /- - - - - - - - /.
/....................../ жазCанда, /- - - - - - - - -/.
/...................../ білгенмен, /- - - - - - - - - /.
/......../ таныCандыKтан, /- - - - - /.
/........./ оKыCан сайын, / - - - - - /.
/........../ естіген кезде, / - - - - /.
/........../ барCан соS, / - - - - - - /.
/................/ келгенге шейін, /- - - - /
/.............../ айтKаннан бері, / - - - - - /
/......................... келісімен / - - - - - - - /.
^ІІ Jорытындылау
Махамбт атамыздыS ауылына Kош келдіSіздер!
Баламалы тест (ия - жоK) СaраKтарды мaCалім оKиды дaрыс болса ия, дaрыс емес болса жоK деп жауап береді.
1. СабаKтаса байланысKан KaрмаластыS KaрамындаCы жай с™йлемдердіS баяндауыштары тиянаKты бір - біріне т‰уелді болмайды. (жоK)
2. СабаKтас Kaрмалас с™йлемдер Kосымшалар арKылы байланысады. (ия)
3. Jaрмалас с™йлемдер к_рделі ойды білдіреді. (ия)
4. СабаKтас Kaрмалас с™йлемніS 4 т_рі бар (жоK)
МайлыKожа атамыздыS ауылына ат басын тірейік.
СабаKтас
БаCалау
Балалар, к™п ауылды аралап, ™зімізге керекті м‰ліметтерді KоржынымызCа жинадыK, ™зіміздіS ауылымызCа Kайтатаын с‰т те келіп жетті. Олай юлса Ілияс атамыздыS ауылына _й тапсырмасын алып аттанайыK.
^ІІІ ^й тапсырмасы.
І деSгей: СабаKтас Kaрмалас с™йлемге 5 мысал жазу
ІІ деSгей: 121 – жаттыCу:
ІІІ деSгей: «СабаKтастыра с™йлесем...» таKырыбында сабаKтас KaрмаластардыS маSызы мен м‰ні туралы шаCын пікір жазу.
15