Конспект урока по хакасскому языку на тему С?біре (7 класс)

Кл: 7 (нач. гр.)
Урок: Хакас тiлiТема: Сjбiре (урок-мастерской)
Кӧстег: Eгренxiлернiy «Сӧбіре» теманы пiлiп алuан синнерiн сыныхтирuа.
Пjгiннер:
Сjбiренiy членнерiн таныхтапчатхан лексиканы хатиры;
Адалыстың кӧп сан хозымнарын сағысха кирері;
Пос саuыстарын чарыт поларuа кjнiктiрері.
Eгренxiлернi пос сjбiрезiне хынарuа, улуғларны улуғлирға, кічіглерге полызарға eгредері.
Урокка кирек нимелер: интерактивнай доска, 4 ноутбук, чаxыннар А4 (4), хоостар (ааттар, уйа, сӧбіре, сӧбіредегі олғаннар), маркерлер, магниттер, демонстрационнай доска).
Урокка тимненері: класс 2 ӧмее чарылча.
УРОКТЫY ЧJРIМI
КЛАССТЫ УРОККА ТИМНИРI.
Пeeн пiстiy олаyай нимес урок полар. Уроктыy темазын мин сiрерге ам чоохтабаспын. Сiрер аны сизiнiп аларuа кирексер. Полған на ӧменің пар сундуғы. Пу сағам пос сундухтар. Урок тоозылчатса, піс андар кӧп ниме чыып аларға кирекпіс.
14541520256500(Слайд № 1)
2736857493000
Кӧр кӧрербіс хайди паза нименең піс оларны толдырып аларбыстар. Сундухтарар сірернің прай пілістерің чыыл парарға кирек.
(Слайд № 2)
ИНДУКТОР. Пу уроктың индукторына «Уйа» сӧс алылча.
Хоос «Уйа».

Ӱгретчінің чооғы: Олғаннар, кӧрібізіңер пу хооссар.
Сурыглар:
Ниме пастағы хооста хоостал парған? (Уйа).
Хайдағ ол уйаӌах? (нымзах, отнаң иділген).
А нимее хустарға уйа кирек? (Нымырхалар саларға, пазарға).
А нымырхалардаң ниме чарылча? (хус палалары).
А нимее хус палаларына уйа кирек? Ол ниме полча оларға? (Уйа оларның туралары полча).
Чахсы.
3) СОЗДАНИЕ ТВОРЧЕСКОГО ПРОДУКТА (2 мин).
Ассоциативнай ряд.
Сірернің столыңарда чаӌыннар чатча, анда ортызында УЙА сӧс пазыл парған. Хайдағ сӧстер сағысха кірче пӱ сӧсті адаза?
Мында сірер пас саларға кирексер, уйа сӧс хайдағ сӧстернең палғалыстығ? Пу тоғысха сірерге 1 мин. пирілче.
(Уйа – часка, часкалығ, ынархас, сӧбіре, чылығ, чалахай, паарсах паза ан.п.) (Олганнар тоғынчалар).
4. СОЦИАЛИЗАЦИЯ.
Ӱгретчінің чооғы: Ам полған на группадаң пір кізі доска хыринзар сығыңар, тоғысты арачылаңар, пасхалары полызыңар (постарының тоғыстарын чарыдары «афиширование своей работы»).
(ПІС ТОҒЫСТАРНЫ СУНДУХТАР АЛТЫНЗАР ХЫС САЛЧАБЫС)
5. РАЗРЫВ.
(Слайд № 3)
2. Эпиграфнаy тоuыс (2 мин.).
Ӱгретчінің чооғы: Аннаң андар прайзы кӧрчебіс мултимедиазар, хығырчабыс, хайдағ хыйға сӧстер пістің мында пазыл парған паза кемнің ол сӧстері.
(Пір ӱгренӌі хығырча)
Эпиграф
«Eгренерге пастирға кирек пос уйазынаң»
(Н.Ф. Катанов)
«Учиться надо начинать со своего гнезда»
(Н.Ф. Катанов)
Сурыuлар:
Хайдағ уйадаңар мында чоох парча? (Сӧбіредеңер).
Ноuа Н.Ф. Катанов пiди теен? (Ол сjбiрее уuаа улуu хайыu салuан).
Ноuа автор уйадаyар пасча? (Уйа сjбiренi чарытча, сjбiренiy кiнi, ӧзені полча).
Ӱгретчінің чооғы: Мин сағынчам, сірер піліп алған поларзар, хайдағдыр пістің уроктың темазы? Нимедеңер пӱӱн чоох парар?
Сӧбіредеңер.
Я, орта. Пeeнгi уроктыy темазын піс прайзы хада пірге сығарып алдыбыс. Теманың ады «Сjбiре» полар.
(Слайд № 4)
- Пeeнгi урокта пiс сjбiренiy кізілерін адап, сағысха кирербіс. Сӧбіреде кізі кӧп полча, аннаңар піске кӧп сан хозымнарын сағысха кирібізерге кирек, анаң оларны тӱрк тілінең тиңнестір кӧрербіс. Аннаң андар аат хус палаларының паза олғаннарнаң постарын тудынчатханын тиңнестірер кӧрербіс.
6. ВЫХОД К НОВОЙ ПРОБЛЕМЕ, ОБРАЩЕНИЕ К НОВОЙ ИНФОРМАЦИИ.
(Слайд № 5)
Ӱгретчінің чооғы: Амды кӧрібізіңер пу сӧбірезер.

Сурығлар:
Пу сjбiреде прай нинxе кiзi? (Пу сjбiреде 7 кiзi).
Нинxе пала? (Сjбiреде 3 пала).
Чоохтап пирiyер, пу сjбiре хайдағ? (Пу сjбiре улуu паза ынаu).
А сiрернiy сjбiреyер ынаu ба, улуғ ба?
…………, синің сӧбіреңде нинӌе кізі? Нинӌе пала?
Аға-ууӌаларың сірернең хада чуртапчалар ба?
(ПІС ХООСТАРНЫ СУНДУХТАР АЛТЫНЗАР ХЫС САЛЧАБЫС)
(Слайд № 6)
(Сарын Іӌенің часказы)
Амды кӧрібізербіс, хайди сірер пілчезер сӧбіредегі кізілерні. Мында хоостал парған АҒАС. Пу ағастың чилегезінде паза пӱрлерінде сӧбіренің кізілерін пас саларға кирек. Пастағы ӧме пасча ир кізілерні, ікінӌі ӧме пасча ипчі кізілерні. Пасчазар пасха ӧңнернең.
(Слайд № 7)
Ӱгретчі: Піс сағысха кирібістібіс сӧбіредегі кізілерні. Амды піс пу сӧстерні тӱрк тіліндегілернең тиңнестірібізербіс. Сірер пілчезер, пістің хакас тілібіс тӱрк тіллернің сӧбірезіне кірче.
Пу доскада сірерге ікі столбикке хакас паза тӱрк тілінең сӧстер пиріл парған.
1 тоғыс:
Кӧрібізіңер, тӧӧйлер бе пу сӧстер? Хайдағ сӧстер тӧӧйлер, хайдағ тӧӧй ниместер?
Сірерге хакас паза тӱрк тіллерде тӧӧй сӧстерні таап аларға кирек. Полған на ӧмедең пірер кізі пеер сыхча. Пастап пір стрелканы пастағы ӧме толдырча, анаң ікінӌі ӧме, теестезіп. Ӧмее молызарға чарир.
іӌелерууӌалархыстарыоолларыхарындастарпиӌелерпабаларағаларbabalarkızlaroğullarkardeşlerbüyükannelerbüyükbabalarannelerkızkardeşler(ПІС ТОҒЫСТАРНЫ СУНДУХТАР АЛТЫНЗАР ХЫС САЛЧАБЫС)
2 тоғыс. Кӧп сан хозымнарын таап аларға паза пасхалирға.
- Паза ниме сизініп алдыңар пу сӧстерде?
- Адап пиріңер кӧп сан хозымнарын.
А тӱрк тілінде кӧп сан хозымнары пар ба? Олар хакас тілінине тӧойлер бе?
Хайди сағынчазар, ноға кӧп сан хозымнары хакас паза тӱрк тіллерінде тӧӧйлер?
(Кӧп сан хозымнары хакас паза тӱрк тіллерінде тӧӧйлер, че тӱрк тілінде –lar|-ler ла хозымнар пар).
РАБОТА С НОУТБУКОМ
- Піс кӧрібістібіс полған на чонда сӧбірелер пар. Анда кӧп кізілер пар, я. А кемнер чох сӧбіре толдыра нимес полча?
- Я, палалар чох.
- Амды ноутбуктарда сірерге пиріл парған мындағ тоғыс. Пір ноутбук кистіне ікілер кізі одырыбызыңар.
Мында олғаннар хоостал парғаннар. Ол хооссар кӧріп, сірер сӧбіредегі олғаннарның кем кемге полып килісчеткенін пас пирерге кирексер. Пу оолағасха пасха палалар кем полып килісчелер? Тоғысты тоосхан соонда сірерге компьютер паалағлар (оценкалар) турғыс пирер.
пичеачахыс тунмапичеачахыс тунма
(Слайд № 8)
Ӱгретчінің чооғы:
- Амды кӧрібізіңер мультимедазар. Мында сірерге пиріл парған Ікі кізінің чооғы (диалог). Кӧріңер хайдағ оолағастаңар мында чоохталча.
- Кем хығыр пирер? Кем іӌе полар, кем Аймир полар?
Іӌе – Аймир, кил пеер, мағаа полыс пир. Мин уғаа майых парғам.
Аймир – О-о, іӌең, мин сағаа полыс полбаспын. Мин ідӧк уғаа тың майых парғам.
Іӌе – Син ам ниме итчезің?
Аймир – Мин телевизор кӧрчем.
Сурығлар:
Хайди сағынчазар, Аймир хайдағ оолағас? (Ол хомай,).Ноға?
(Слайд № 9) (Хоос аат)

Ӱгретчінің чооғы (текстнең тоғыс):
Пу ікі кізінің чооғына мин тиңнестіріге В.Г. Шулбаеваның «Аат табызы» улуғ чооғынаң кічиӌек ӱзігін пирчем. Ол ӱзіктерні мин сірерге пирчем. Хығырыбызыңар, анаң чоохтап пирерзер, хайдағлар олар аат палалары .Аат хус палалары «хайдар-хайдар, кізі палазы чіли, нимені кӧріп аларға, пілерге хынаачылар. Кӧрзең, тырлосты сӱректеп одырлар алай учух париған ӧрбекейні істес парирлар. Че іди ундар ӧӧрдең чара чӱс паризалар, іӌезі бе, пабазы ба хатығ табыснаң «аат» тіп піліндірібісче. Олған ниме сағамох нандыра чӱсче. А пістің – кізі палаларын пірееде нинӌе-нинӌе хатап піліндірчезің, хайзылары іди сӧс испес» (В.Г. Шулбаева «Аат табызы).
7. Социализация.
Сурығлар:
А хайдағлар ааттың палалары? Хайди олар постарын тудынчалар?
Ӱгретчінің чооғы: Ам диалогты паза пу хығырып алған ӱзікті тиңнестірібізіңер.
ТӧӧЙлер бе Аймир паза аат палалары?
Ноға тӧӧйлер? Ноға тӧӧй ниместер.
Сӧбіреде палалар хайдағ поларға киректер?
(Слайд № 10)
Ӱгретчінің чооғы: Амды эпиграфсар хатап кӧріп, чоохтап пиріңер:
Н.Ф. Катанов нимедеңер чоохтирға сағынған?
Сӧбіреде прайзы хайдағ поларға кирек, хайди чуртирға киректер? (Я, сӧбіреде прайзы ынағ поларға киректер).
Кічіг палалар улуғ кізілерге хайди хайарға киректер? (Кічіглер улуғ кізілерні улуғлирға киректер. Олар улуғ кізілерге полызарға киректер).
Улуғ кізілерге хайди полызарға кирек? (Ибде ідіс-хамыс паза пол чуурға кирек, чох (сӧс) истерге кирек, чахсы ӱгренерге кирек).
А улуғлар кічіглерге хайди хайарға киректер? (Улуғлар кічіглерге полызарға киректер. Улуглар кічіглерні ӱгредерге, оларны кӧрерге киректер).Чир ӱстӱнде прай тіріг нимелер хайди чуртирға киректер?
(Слайд № 11)
Ӱгретчінің чооғы: Уғаа чахсы. Сірер прайзы пӱӱн уғаа чахсы тоғыныбыстыңар.
7. СОЦИАЛИЗАЦИЯ.
(Слайд № 12)
45275553340003345180127000
(Сундухтарнаң тоғыс)
Ӱгретчінің чооғы: Ам кӧрібізіңер пістің пу ікі сундухтарыбыссар. Кӧп ниме чыып алдыбыстар ба?
- Я, мында пістің пӱӱн кӧп ниме чыыл парды.
- Пай ба пістің сундухтарыбыс?
Ноға пу прай тоғыстарны піс пеер пу сундухсар чыып алғабыс?
Сірер піліңер, пу сундухта сірернің пілістерің чыыл парған.
А хайдағ пілістер чыып алғазар сірер позыңарның сундуғыңарзар пӱӱнгі урокта?
8. РЕФЛЕКСИЯ.
Синквейн. Полған на ӧме синквейн сағынча.
Сӧбіреынағ, улуғ (часкалығ)
чуртапча, тоғынча, ӱгретче.
Ынағ сӧбіре часкалығ чуртапча.
Уйа9. ИБДЕГI ТОUЫСТЫ ПИРЕРI: Пос сӧбірезінеңер генеалогическай ағас пӱдір килерге.