Татар теле д?ресл?ренд? укучыларны? и?ади эшл?? с?л?тл?рен ?стер?.
Татар теле k‰м ‰д‰бият д‰ресл‰ренд‰ укучыларныS иGади эшл‰_ с‰л‰тл‰рен _стер_, татар телен‰ м‰х‰бб‰т т‰рбиял‰_ – татар теле k‰м ‰д‰бият укытучысыныS т™п максаты. “ Тел диг‰н д‰рья бар, т™бенд‰ энGе – м‰рG‰н бар, белг‰нн‰р чумып алыр, белм‰г‰нн‰р коры калыр”, - дип бик белеп ‰йтк‰н зир‰к халкыбыз. Чыннан да, тел д‰рьясыныS гаG‰еп кыймм‰тле, хикм‰тле х‰зин‰сен эзли, таба, к_р‰ белерг‰ ™йр‰т_ бик м™kим.
УкучыныS алга таба _сеше башлангыч сыйныфта алган белемн‰рг‰ б‰йле. ШуSа к_р‰ башлангыч сыйныф укытучысы белем бир_ бел‰н берг‰ баланы ш‰хес буларак _стерерг‰, уку эшч‰нлегенеS т™рл‰рен‰ ™йр‰терг‰ тиеш. Ничек итеп? Башлангыч сыйныфларга белем бирг‰нд‰ к_рс‰тм‰ ‰сбаплар зур роль уйный. Б_генге к™нд‰ таблица, р‰сем, аудиоязма, видеоязма бел‰н берг‰, компьютер программалары, презентациял‰р, электрон д‰реслек, On-Line режимында укыту, интерактив такта k.б. кулланыла. Х‰зер компьютер, мультимедия программаларыннан башка белем бир_не к_з алдына да китереп булмый. € шулай да: “УкытучыныS тере с_зен бернинди компьютер да алыштыра алмый”,- диг‰н с_зл‰рне еш ишетерг‰ туры кил‰. Мин д‰ бу с_зл‰р бел‰н килеш‰м. Тел д‰ресл‰ренд‰ укучыларны маниторга каратып кына _тк‰реп булмый. Ч™нки д‰реснеS т™рле этапларында урынлы, уSайлап кулланылган компьютер бел‰н эш укучыныS укытучы, сыйныфташлары бел‰н аралашуы k‰м башка к_п т™рле эшл‰р бел‰н _релеп барырга тиеш.
Телне ™йр‰н_, аны _зл‰штер_, билгеле булганча, бик катлаулы, иGади эш. АныS нигезенд‰ ™йр‰т_чег‰ механик р‰вешт‰ ияр_ т_гел, б‰лки актив танып- бел_ эшч‰нлеге ята. Белем алуныS асылын т‰шкил итк‰н танып-бел_ эшч‰нлеген н‰тиG‰ле ит_ ™чен, укучы эшч‰нлеген т™рле к_нег_л‰р k‰м биремн‰рне м™ст‰кыйль чиш‰рг‰ омтылырлык итеп оештыру сорала.
Рус телле балалар бел‰н эшл‰г‰нд‰, игътибарны, аеруча, с™йл‰м телен _стер_г‰ юн‰лтерг‰ кир‰к. МоныS ™чен б‰йл‰нешле с‰йл‰м _стер_ д‰ресл‰ре _тк‰рел‰. М‰с‰л‰н, ул “Туган ягым” дип атала. Д‰рес башында Туган як турында с™йл‰ш_, ‰Sг‰м‰ _тк‰рел‰. Туып _ск‰н якныS табигатен‰, байлыкларына игътибар ител‰. Туган як табигатен матур итеп сур‰тл‰_ ™чен укучыларга эт‰ргеч с_зл‰р бирел‰. €Sг‰м‰д‰н соS укучылар шушы темага кечкен‰ инша ( сочинение) язалар.
Татар телен чит тел буларак ™йр‰т_ процессында, уеннардан файдалану укучыны белем алуга, укуга кызыксынуын уята. М‰с‰л‰н, мин рольле уеннарга ™стенлек бир‰м. Презентацияд‰ т‰къдим ителг‰н ситуацияне к_заллап, укучылар рольле уеннарда да тел‰п катнашалар. Аларны парларда k‰м т™ркемн‰рд‰ _тк‰рерг‰ м™мкин. Рольле уен катнашучылар k‰м тыSлаучылар ™чен д‰ бер _к д‰р‰G‰д‰ файдалы. Балаларда с™йл‰ш_д‰ катнашу, нидер сорау яки ‰Sг‰м‰д‰шен‰ Gавап бир_ ихтыяGы туа. Уенны оештырганда бернич‰ шарт ист‰ тотып эшл‰н‰: укучыларныS с™йл‰м эшч‰нлеге т™рле д‰р‰G‰д‰ булуын ист‰ тотып, рольл‰рне д™рес б_леп бир_; укучыларга яхшы таныш булган ситуациял‰рне ген‰ файдалану; телд‰н актив аралашу мохите булдыру. Шулай ук д‰рес-шоу, “Б‰хетле с‰гать”, “Н‰рс‰, кайда, кайчан?” д‰рес – уен формаларыныS укыту, белем бир_ процессында ‰k‰мияте зур.
С™йл‰м телен _стер_неS метод-алымнары к_пт™рле. Л‰кин бу эшне гам‰лг‰ ашыру ™чен, Gит‰рлек к_рс‰тм‰ материал булу зарур. Мин, м‰с‰л‰н, эшемнеS беренче этабын шушындый материаллар туплаудан башладым. Х‰зер татар теле k‰м ‰д‰бияты кабинетында k‰р сыйныф укучылары ™чен сюжетлы картиналар, тер‰к с_зл‰р бел‰н бирелг‰н р‰семн‰р, карточкалар, шигъри текстлар, дисклар, аудиокассеталар, викторина k‰м конкурслар ™чен т™зелг‰н сораулар, милли т™б‰к компоненты, т™рле с_злекл‰р, халык авызы иGаты ‰с‰рл‰ре бар. УкучыларныS с™йл‰м телен _стер_ башлангыч сыйныфтан 11 сыйныфка кад‰р эзлекле р‰вешт‰ алып барылырга тиеш. МоныS ™чен мин, иS беренче чиратта, с_злекл‰рг‰ м™р‰G‰гать ит‰м. ”Лексика” темасын _тк‰нд‰, с_знеS т™п k‰м ™ст‰м‰ м‰гън‰сен табу, фразеологик ‰йтелм‰л‰рнеS м‰гън‰л‰рен билгел‰_, антонимнар керг‰н м‰кальл‰р, табышмаклар уйлау, омонимнарны д™рес куллануга G™мл‰л‰р т™з_ укучыларныS с_злек байлыгын арттыруга ярд‰м ит‰. Шул ук теманы, югары сыйныфларда тир‰н‰йтеп, системага салганда текстны бер телд‰н икенче телг‰ т‰рGем‰ ит_, фразеологик ‰йтелм‰л‰рнеS рус теленд‰ге эквивалентларын табу кебек эшл‰р бел‰н катлауландырам. Шулай ук укучылар бел‰н “Фонетика” б_леген _тк‰нд‰ орфографик с_злект‰н файдаланып, бер т™рле язылган, икенче т™рле ‰йтел‰ торган с_зл‰рне табу , шуларга б‰йл‰нешле текстлар т™з_ д‰ бик отышлы. Югарырак сыйныфларда эшл‰р бераз катлауландырыла: т™рле картиналарга карап ‰кият язу, шигырьл‰р иGат ит_, хик‰я язарга ™йр‰н_ кебек гам‰лл‰р башкарыла. 5-6 сыйныфларда р‰сем д‰ресл‰ре укытыла. С‰л‰тле балаларныS к_бесе бер уSайдан укылган ‰с‰рл‰рг‰ д‰ иллюстрациял‰р ясый. Бу ис‰ аларга “Ни ™чен ‰леге эпизодны сайлап алдыS?”, ” ^з р‰семеSд‰ н‰рс‰ к_рс‰терг‰ тел‰деS?”, ”€с‰р бел‰н р‰сем арасында нинди аерма бар?” k.б. шундый сораулар бирерг‰ нигез булып тора. К_ренекле р‰ссамнарныS картиналары буенча эшл‰_ д‰ укучыларныS с™йл‰м телен _стерер_д‰ н‰тиG‰ле чара. Милли й™зебезне чагылдырган “Салтык болыны”(Б.Урманче), “Сабантуй” (Л.Ф‰ттахов), “Урал тавы эрг‰сен䉔(Б.Урманче), “Су буе”(Ф.€минов) k.б. картиналар укучыларда милли горурлык хисе уятуга, к™нк_решебезг‰, милли культурабызга кагылышлы с_зл‰р байлыгын арттыруга ярд‰м ит‰. Шулай ук б™ек рус р‰ссамнарыныS иGатына да м™р‰G‰гать ит_ кир‰к. Бигр‰к т‰, И.И. Шишкин ‰с‰рл‰рен балалар яратып кабул ит‰л‰р.
С‰нгатьле уку д‰ресл‰ре бик кызыклы k‰м мавыктыргыч булып _т‰. Биред‰ укучылар, матур итеп уку бел‰н берг‰ текстныS т™п м‰гън‰сен аSларга, сораулар куя белерг‰, шул ук вакытта, _зл‰ре д‰ тулы , д™рес итеп Gавап бирерг‰ ™йр‰н‰. Моннан тыш, т™рле м‰з‰кл‰рне, кечкен‰ к_л‰мле ‰киятл‰рне с‰хн‰л‰штереп к_рс‰т_ д‰ укучыларга ирекле с™йл‰мд‰ с_зл‰рне урынлы куллана белерг‰ ™йр‰т‰.Т™рле темаларга диалоглар т™з_, туры с™йл‰мне кыек с™йл‰мг‰ ‰йл‰ндер_, шигъри ‰с‰рне ч‰чм‰ формада аSлату- б‰йл‰нешле с™йл‰м _стер_неS билгеле бер алымы.
15