Бастауыш сынып о?ушыларыны? мектепке бейімделуді? психологиялы? м?селелері

Бастауыш сынып оKушыларыныS мектепке бейімделудіS психологиялыK м‰селелері

Буркитбаева А.К.

БаланыS мектепке алCашKы кезеSде болуы, оныS жаSа жаCдайCа ‰леуметтік-психологиялыK бейімделу мезгілі болып табылады. БаланыS мектепке ‰леуметтік-психологиялыK бейімделуі туралы айта отырып, балалар aжымына бейімделуі туралы сaраKKа тоKтала кеткен ж™н. €детте, бaл процестегі KиыншылыKтар балабаKшаCа бармаCан, ‰сіресе отбасындаCы жалCыз ™скен балаларда кездеседі. Егер бaл балаларда Kaрбыларымен Kарым-Kатынаста жетерліктей т‰жірибе болмаса, онда олар сыныптастарынан ж‰не мaCалімдерден _йде KалыптасKан Kарым-Kатынасты к_туі м_мкін. СондыKтан, мaндай балалар _шін жаCдайдыS ™згеруі жиі стреске ‰келуі м_мкін, себебі, мaCалім барлыK балаларCа бірдей Kарап, оCан ™зініS к™Sілін б™лмесе, оCан аяушылыK жасамаCандай сезінеді, ал сыныптастары мaндай балаларды к™шбасшы есебінде KабылдауCа асыKпайды ж‰не оCан к™нгілері келмейді. Егер біршама уаKыттан кейін Kaрбыларымен Kарым-Kатынаста ‰рт_рлі т‰жірибелері жоK балалардыS ата-аналары олардыS мектепке келгісі келмейтіндігімен, сонымен Kатар, оны барлыCы ренжітетіндігі, ешкім тыSдамайтындыCы туралы, мaCалім баланы жаKсы к™рмейді деп шаCымданса, онда KалуCа болмайды. Мaндай шаCымдарCа адекватты т_рде жауап беруге _йрену Kажет.
Бастауыш мектептіS негізгі міндеті – баланыS бастапKы жеке басын KалыптастырудыS Kамтамасыз ету, оныS Kабілеттерін аныKтау ж‰не дамыту. БаланыS бастапKы жеке басын Kалыптастыру _шін біз еS алдымен балаларды мектепке бейімдеуіміз Kажет. Мектепке бейімделу кез-келген мектеп жасындаCылар _шін ™зекті м‰селе болып табылады, ал бастауыш сынып оKушылары _шін ерекше маSызды. Себебі, баланыS бастапKы іс-‰рекетініS т_рі ™згереді, бала тап болCан ‰леуметтік тап ™згереді. Бала тек Kана сыныбына Cана емес, жалпы мектебіне, мaCаліміне, сондай-аK мaCалімніS ™зі жаSа оKушыларына бейімделуіне тура келеді.
БаланыS оKу процесіне, мектепке бейімделуі 2-3 аптадан алты айCа дейін созылуы м_мкін. Бaл к™птеген факторларCа байланысты: баланыS индивидуалдыK ерекшеліктері; басKалармен Kарым-KатынасындаCы ерекшеліктері; оKу орныныS типі ж‰не баланыS мектеп ™міріне дайындыCыныS деSгейі. Бaл жерде балаCа ересектердіS, яCни ата-анасыныS Kолдауы Kажет.
Бастауыш мектеп жастаCы мектеп оKушысыныS жетекші іс-‰рекеті оныS мінез-KaлыK мотивтерін елеулі т_рде ™згертетін, оныS танымдыK ж‰не адамгершілік к_штерін дамытудыS жаSа к™здерін ашатын - оKу болады. Мaндай Kайта ™згеріс процесініS бірнеше кезеSдері бар. Ол, ‰сіресе, баланыS мектеп ™мірініS жаSа жаCдайларына алCаш енуінде айKын аSCарылады. БалалардыS к™пшілігі бaCан психологиялыK жаCынан даярланCан. Олар мектепке _ймен немесе балабаKшамен салыстырCанда, б™лек жаSалыKтарды к_те отырып, Kуана барады. БаланыS бaл ішкі позициясы екі жаCдайда маSызCа ие. Алдымен, мектеп ™мірініS жаSалыCын алдын ала сезіну ж‰не Kалау баланыS сыныптаCы мінез-KaлыK ережелеріне, жолдастарымен ерекше Kарым-Kатынас нормаларына, к_н т‰ртібіне Kатысты мaCалімніS талаптарын жылдам KабылдауCа к™мектеседі. Сонымен Kатар, мектеп талаптарына бейімделу процесініS бaзылыстары да орын алуы м_мкін. Оларды дезадаптация деп атайды.
ДезадаптацияныS формаларыныS жіктелуі мектептегі бейімделу процесініS бaзылуына орай мынадай т_рде к™рінеді :
ОKу ‰рекеттерініS элементтерініS Kалыптаспауы;
ОKу мотивациясыныS Kалыптаспауы;
Мінез-KaлKын, зейінін, оKу іс-‰рекетін ерікті реттеу Kабілетсіздігі;
Мектеп талаптарын меSгерудегі KиыншылыKтары.
Мектепке келу баладан ойлаудыS дамуыныS Kандайда бір деSгейін, Kарым-Kатынас даCдыларын, мінез-KaлKын ерікті реттей алуын талап етеді. Мектептегі адаптациялану деSгейін баCалау т™мендегідей блоктардан тaрады:
1. ИнтеллектуалдыK даму к™рсеткіші - жоCары психикалыK функциялардыS даму деSгейінен тaрады: м‰лімет, оKуCа Kабілет баланыS аKыл-ой іс-‰рекетін ™зіндік реттеу Kабілеті;
2. ЭмоциялардыS даму к™рсеткіштері - баланыS эмоционалдыK - экспрессивтік даму деSгейін, олардыS жеке тaлCалыK ™суін к™рсету;
3. КоммуникациялыK даCдыларыныS Kалыптасу к™ркеткіштері (7 жастаCы даCдарысKа байланысты психологиялыK Kайта Kaрылуын ескере отырып, ™зін-™зі баCалау ж‰не тартымдыK деSгейін аныKтау);
4. Мектеп жасындаCы даму кезеSіндегі баланыS мектептік сауаттылыK деSгейі;
БаланыS барлыCы ™мірлік ‰рекеттіS жаSа жаCдайына табысты т_рде бірдей бейімделмейді. Психолог Cалым Г.М.Чуткина ™з зерттеулерінде балалардыS оKыту процесіне, мектепке бейімделуініS _ш деSгейін атап к™рсетті:
I. БейімделудіS жоCарCы деSгейі.
Бірінші сынып оKушысы мектепке жаCымды Kатынаста, KойылCан талаптарды адекватты Kабылдайды, оKу материалдарын жеSіл меSгереді, баCдарлама материалдарын игере алады ж‰не толыK меSгереді, к_рделі тапсырмаларды шеше алады, бaйрыKтарды, мaCалімныS айтKанын зейін Kойьп тыSдайды, берілген тапсырмаларды сыртKы баKылаусыз орындайды, оKу жaмыстарын ™з бетінше орындауда _лкен KызыCушылыK к™рсетеді (_немі барлыK сабаKтарды орындайды); KоCамдыK жaмыстарды еркімен, aKыпты орындайды, сыныпта жаCымды, статусты орынCа ие. Адаптациялануы жоCарCы деSгейдегі балаCа сипаттама беретін болсаK, балалар мектепке даяр, 7 жастаCы даCдарысты басынан ™ткізген бала сипаттамасымен с‰йкес келеді, себебі, еріктіS, оKу мотивациясыныS, мектепке жаCымды KатынасыныS, коммуникативті даCдыныS дамыCандыCы к™рінеді.


II. БейімделудіS орта деSгейі.
Бірінші сынып оKушысы мектепке жаCымды Kатынас Kaрады, мектеп балаларCа жаCымсыз ‰сер тудырмайды, оKу материалын т_сінеді, егер мaCалім оKу материалын тиянаKты ж‰не к™ркем т_сіндірсе, оKу баCдарламасыныS негізгі мазмaнын меSгереді, типтік міндеттерді ™з бетінше шешеді; тапсырмаларды, ересектердіS бaйрыKтарын орындау кезінде зейіні тaраKты, дегенмен оны баKылап отыру Kажет. JоCамдыK жaмыстарды ™з еркімен орындайды, к™птеген сыныптастарымен достыK Kарым-Kатынаста болады.
III. БейімделудіS т™мен деSгейі.
Бірінші сынып оKушысыныS мектепте KaлKы жоK, денсаулыCын себеп етіп сырKаттанып Kалу арызы жиірек болып тaрады, к™Sіл-к_йініS жоKтыCы басым келеді, т‰ртіп бaзушылыK байKалады, мaCалімніS т_сіндірген материалдарыныS кейбір б™ліктерін Cана менгереді. ОKулыKпен ™з бетінше жaмыс істеуге Kиналады, ™з бетінше тапсырмаларды орындау барысында KызыCушылыK пен белсенділік танытпайды, сабаKKа _немі дайындалмайды, ересектер мен мaCалімдер _немі баKылау жасап отыруы Kажет.
ЖаCымды факторлардыS Kатарына - ™з жаCдайында ™зін-™зі баCалауы адекватты, жанaясында т‰рбие ‰дісі дaрыс жолCа KойылCан, отбасында конфликтілік жаCдаяттардыS болмауы, Kaрбы-KaрдастарыныS арасында жаCымды статусыныS болуын айтамыз.
БаланыS мектепке бейімделуде ‰сер ететін жаCымсыз факторлар – отбасы жаCдайында т‰рбие ‰дісініS дaрыс болмауы, _лкендермен Kарым-Kатынасы KанаCаттанарлыKсыз, ата-ананыS білім деSгейініS т™мен болуы, Kaрбы-KaрдастарыныS арасында ™зін теSдей сезінбеу, жартылай отбасынан шыCуы, отбасыныS _немі конфликтілік жаCдаяттыS орын алуы болып табылады.
BалымдардыS айтуынша Л.М Ковалева, Ю.А. Александровский бейімделу процесі ‰р т_рлі ™тетін, бес балалар тобын к™рсетеді.
1 топ - «Jалыпты» ПсихологиялыK диагностиканыS баKылау, мінездеме негізінде мына балаларды жатKызуCа болады:
оKу ж_ктемесін жаKсы меSгере алады ж‰не оKуда атаулы KиыншылыKтарды к™рмейді;
мaCалімдермен де Kaрбыларымен де ™зара жаKсы Kарым-Kатынаста, яCни ™зара Kатынаста KиыншылыKтар туCызбайды;
психикалыK ж‰не соматикалыK денсаулыCыныS т™мендегеніне шаCымданбайды;
т‰ртіптіS ассоциалды формаларын к™рсетпейді.
Бaл топтаCы балаларда мектепке бейімделу толыCымен с‰тті ™теді. Оларда оKудыS жоCары мотивациясы ж‰не жоCары танымдыK белсенділік болады.
2 топ - «Jатерлі топ» - бaл балалар психологиялыK жаCынан Kолдауды Kажет етеді. Балалар оKу ж_ктемесін нашар меSгереді, ‰леуметтік т‰ртіптіS бaзылуыныS ерекше белгілерін к™рсетпейді. Мaндай балаларда с‰тсіздік ортасы жиі болады. ТaлCалыK дамуында с‰тсіздік к™рсеткіштерініS дамуына ‰сер ететін KорKыныш ж‰не Kысым деSгейі оKушыларда ™седі. С‰тсіздіктіS басталуыныS маSызды белгісі болып оKу мотивациясыныS жоCары деSгейде. БаланыS ™зін-™зі баCалаудаCы адекватты емес к™рсеткіші болуы м_мкін, ™зара Kарым-Kатынас арасындаCы бaзылыстары болуы м_мкін. Егер осы жаCдайда ауруларыныS саны ™ссе, бaл KорCаныс реакцияларыныS т™мендеуінен мектеп ™мірінде пайда болCан KиыншылыKтарды сезіне бастайды дегенді т_сіндіреді.
3 топ - «Мектептегі тaраKсыз дезадаптация». Бaл топтыS балалары оKу ж_ктемесін меSгере алмайтындыCымен ерекшеленеді, ‰леуметтенуі бaзылCан, психосоматикалыK денсаулыCында айтарлыKтай ™згерістер байKалады.
4 топ - «Мектептегі тaраKты дезадаптация». Бaл балалар мектептегі с‰тсіздіктермен Kатар, маSызды ж‰не сипатты белгі ретінде ассоциалды т‰ртіп к™рсетеді: д™рекілік, демонстративті т‰ртіп, _йден Kашу, сабаKтарCа Kатыспау, сотKарлыK мінездер, агрессия т.с.с. ОKушыныS ортаK формасындаCы еS ауытKыCан т‰ртібі – баланыS меSгерген ‰леуметтік т‰жірибесініS бaзылуыныS н‰тижесі, мотивациялыK факторлардыS бaрмалануы, бейімделген т‰ртіптіS бaзылуы.
5 топ - «ПатологиялыK ауытKулар». БаланыS дамуында айKын немесе айKын емес патологиялыK ауытKулары болады, бaл елеусіз, біраK оKудыS н‰тижесінде к™рінеді, сонымен Kатар ауыр, шиеленіскен аурудыS н‰тижесінде пайда болады. ПатологиялыK жаCдайлардыS к™рінуіне мыналарды жатKызуCа болады:
1) психикалыK (невроздыK ж‰не психопатиялыK бaзылыстар, эмоционалды ерік – ортасында ‰рт_рлі д‰режеде к™рінетін психикалыK дамуындаCы б™гелістер);
2) соматикалыK (тaраKты физикалыK аурулардыS бар болуы, ас Kорыту, эндокринді ж_рек-Kан тамырлары ж_йесініS бaзылуы, к™зініS нашарлауы).
Сонымен, психологиялыK бейімделу - баланыS жаSа ‰леуметтік ситуацияCа енуі ретінде адекватты сипаты дамудыS ‰леуметтік ситуациясыныS тaраKтануыныS негізгі факторы болып табылады. БаланыS мектепке келуі оKушыдан оныS айналасындаCы барлыK KатынасыныS Kайта Kaрылуын талап етеді. ПсихологиялыK дайындыK компоненттерін сипаттайтын м‰селелер соSCы жылдары психология п‰нініS дамуында балалардыS мектептегі оKуCа дайындыCы еS маSызды орынCа ие м‰селелердіS бірі болып табылады. БаланыS жеке тaлCалыK даму м‰селелерініS с‰тті шешім табуын н‰тижелі болуы, оKыту сапасын жоCарылату, балалардыS мектептегі оKуCа дайындыK д‰режесін есепке алумен байланысты.
Балада мектеп оKуына керекті компоненттердіS б‰рі де уаKтылы Kалыптастырып отырылуы керек. €сіресе баланыS оKу тапсырмасын Kабылдай білу Kасиетін, ™йткені бaл Kасиет баланыS оKуCа деген ынтасын к™теретін Kасиет. Ал оKуCа ынтасыныS к™терілуі баланыS мектеп ™міріне мейілінше аз уаKытта бейімделіуіне к™мегін тигізіп отырады.
Бастауыш сынып оKушыларыныS мектепке бейімдеу жaмысын табысты aйымдастыру _шін т™мендегі aсыныстарды ескергеніміз ж™н.
- 5-6 жастаCылардыS мектепке даярлыK тобыныS мaCаліміне деген эмоционалды, жаCымды Kарым-Kатынасын Kалыптастыру керек;
- 5-6 жастаCылардыS педагогикалыK жaмыста сабаKтастыKты тек Kана жaмыс істеу ‰дістерінде емес, сонымен бірге педагогикалыK Kарым-Kатынас стилінде де саKтау керек;
- 1 сынып оKушыларыныS aжымын Kалыптастыру мен олардыS тaлCааралыK Kарым-Kатынасын aйымдастыруда мектепке дейінгі ж‰не мектеп жaмыстарыныS ‰дістерін саKтау Kажет;
- еS алдымен отбасы т‰рбиесінде т‰рбие ‰дістерін дaрыс жолCа KойылCан болуы керек, _лкен т‰рбиелік м_мкіндіктерді бірігу ‰рекетінде орындау.
- 5-6 жастаCы балалардыS іс-‰рекетіне жетекшілік етуде, кеS к™лемде (‰сіресе, 1 жарты жылдыKта) мектеп жасына дейінгі т‰рбие ‰дістерін мектепте KолдануCа болады.


ПайдаланылCан ‰дебиеттер тізімі:
Выготский Л.С. Вопросы детской психологии / Л.С. Выготский.- М., 1997.
Абрамова Галина Сёргеевна. Практическая психология: Учебник. М.: Академический проект, 2000. -512с
Чуткина Г.М. Психологические проблемы общения учителя с подросткам. М., 1984.
Ковалева Л.М. Психологический анализ особенностей адаптации первоклассников к школе / Л.М. Ковалева, Н.Н. Тарасенко // Начальная школа.- 1996.- №7.
Александровский Ю.А. Состояние психической дезадаптации и их компенсация / Ю.А. Александровский.- М.: Медицина, 1976.


Т^ЙІНДЕМЕ

Бaл маKалада бастауыш сынып оKушыларыныS мектепке бейімделудіS психологиялыK м‰селелері туралы KарастырылCан.


РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются психологические проблемы адаптации к школе учащихся начальных классов.
15