1-2 кылаастарга валеология уруоктара

В.Г.Короленко аатына Амма №1 орто оскуолата















1-2 кылаастарга валеология уруоктара.



Алын суьуех кылаас учуутала Тимофеева Т.И.





















Амма, 2013
Автор В.Г. Короленко аатынан Амма 1№-дээх орто оскуолатын учуутала Тимофеева Татьяна Ильинична. Бу пособие уорэнээччи киЬи этин-сиинин, доруобуйатын туругун хайдах бе^ергетерун, саиыннарарын билиИиннэрэргэ уонна чел олоххо уерэтэргэ аналлаах.
Алын кылаас учууталлара улэлэригэр кеме пособие быЬыытынантуЬаныахтарын сеп. ,
КИИРИИТЭ

КиЬи бэрт былыргыттан чэгиэн-чэбдик буоларга дьулуЬара. Аныгы уйэ киЬитэ элбэ^и аахпыт билбит, урдук культуралаах, уустук техниканы баЬылаабыт, тулулыыр эйгэ химическэй, физическэй, биологическэй фактордара доруобуйа^а хайдах дьайыыларын туЬунан толору билиилээх буолуута ирдэниллэр. Эрчиллиилээх эт-хаан, чэгиэн-чэбдик ньиэрбэ, учугэй майгы-сигили, соптеех тыыныы, хамсааЬын, режими тутуЬан аЬааЬын биЬиги куннээ^и олохпут ирдэбилинэн буолуохтаах. Бу ирдэбиллэри толорорго о^ону кыра сааЬыттан иитэр, уерэтэр ордук. Билинни кэмнэ доруобуйа туЬунан наука - валеология сайынна. Валеология диэн киЬи туе бэйэтин этин-сиинин, доруобуйатын уонна ей-санаа, майгы-сигили еттун холбуу тутан киЬини бутуннуу уерэтэр уврэх буолар.
Алын суЬуех кылааска Валеология диэн предмети киллэрэн уорэтиэххэ соп. Бу предметкэ уорэнээччи киЬи организмын тутулун, доруобуйатын туругун, этин-сиинин хаайдах сайыннарарын, бе§ерготорун туЬунан уврэтэр. Эт-хаан чэбдик буолуута, бэйэ-бэйэ§э кыЬамньылаах учугэй сыЬыан, уерэххэ, спортка умсугуйуу, доруобуйа туЬугар кыИаллыы - бу чел олох. Бу пособияг>а маннайгы уонна иккис кылааска валеология уруогун былааннара бэрилиннилэр. Уруок чааЬынан, теманан наардала оноЬулунна. Валеология уруогун сурун сыала-соруга:
Бэйэни керууну уонна доруобуйаны бе§ергетуу билиилэрининэрии.
Эти-хааны сайыннарыыга уерэнээччи билиитин-керуутунурдэтии, ханатыы.
Чел ейдеех санаалаах киЬини иитии.
Сахалыы спорт керун:унэн, хамсаныылаах оонньуунандьарыктаныыга угуйуу.
Уруогу сурун уруоктар курдук ыыпнакка уруок тематын о§о бэйэтэ сэЬэргэЬэн, эт-хаан сайдыытыгар эрчиллиилэри, ирактическай улэлэри онорон, таабырын таайан, уруЬуйдаан, туКааннаах специалистары кытта керсуЬэн, экскурсия§а сылдьан билэрин ситиЬии.
Бу кинигэгр бэриллибит уруоктары тылынан тылыгар тутуЬуллубат. Уруок сурун ис хоЬоонун, идеятын учуутал уврэтэр о§олорун кыа^ар евп тубэЬиннэрэн бэйэтэ толкуйдаан, тупсаран, кэнэтэн, айымньылаахтык сыЬыаннаЬан ыытыан сеп. Уерэнээччи бу предмети сэргиир, сэнээрэр, кэтэЬэр уруога буолуохтаах.

1 кылааска "Валеология" уруогун чааЬынан наардала.
(32 чаас) *

Уруок
№
Уруок темата
ЧааЬа

1
Валеология - доруобуйа туЬунан уерэх
1

2
Уерэнээччи куннээ*>и олорун бэрээдэгэ
1

3,4
Сарсыардааны гимнастика
2

5
Хамсаныылаах оонньуулар
1

6
КиЬи организма уонна доруобуйа харыстабыла
1

7
Суунуу, сотувлээЬин
1

8
Харах - керер орган
1

9
Истэр орган - кулгаах
1

10
Чэгиэн тиис доруобуйа дороро
1

11
Хамсаныылаах оонньуулар
1

12
Тирии гигиената
1

13
Былчыны бе^вргетерге физкультура суолтата
1

14
Хамсаныылаах оонньуулар
1

15
Илиини, ата^ы керунуу гигиената
1

16
Сахалыы остуол оонньуута
1

17
Сахалыы атах оонньуута
1

18
БиЬиги аЬылыкпыт
1

19
Утуйуу
1

20
Доруобуйа туЬугар сууруу
1

21
Хамсаныылаах оонньуулар
1

22
Дьиэ^э бэйэ эрчиллиитэ


23
Хатараллыы
1 !

24
Ууну кутту "Оокконон" дьарык
1

25
Эт-хаан сайдыытын дьиэ кэргэнинэн истин
1

26
Хамсаныылаах оонньуулар
1

27 28
Дьыл араас кэмигэр эрчиллии
1



Массажтаныы
1

29
КуЬа§ан дьалыктар
1

30
Арыгы, табах, наркотик содула
1

31
Хамсаныылаах оонньуулар
1

32
Хамсаныылаах оонньуулар
1

1 уруок. Валеология - доруобуйа туЬунан уерэх
I. СэЬэргэЬии.
Чэгиэн-чэбдик, чел олох диэн тугуй?
Чэгиэн-чэбдик доруобуйа*ны хайдах ситиЬэбит.
Доруобуйабытын хайдах харыстанабыт.

П. Тобуруокап "Чэгиэн-чэбдик буолуорун" хоЬоону аа§ыы.
Учуутал кэпсээнэ.
Билиюнги кэмргэ доруобуйа туЬунан наука - валеология сайынна. БиЬиги валеология уруогар бэйэбит организмытын хайдах харыстанар туЬунан кэпсэтиэхпит, уерэниэхпит. Ыарыыны эрдэттэн мэрэтэн, эмтэнии бу чел олох туоЬуута буоларын ейдуехтээхпит.
О^о доруобай дуоларыгар тугу билиэхтээ§ий?
Куннээри режимы тутуЬуохтаах;
сарсыардааны зарядканы окоруохтаах;
аЬылык гигиенатын тутуЬуохтаах;
ууну кытта до^ордоЬор;
элбэхтик хамсыыр;
куруук уерэ-кете сылдьыахтаах.
Валеология диэн киЬи туе бэйэтин этин-сиинин, доруобуйатын уонна ей-санаа, майгы-сигили еттун холбуу тутан киЬини бутуннуу уерэтэр уерэх буолар.
IV. Таабырыннар.
Сарсыарда биир атах, кунус икки атах, киэЬэ ус ахах буоларуЬу. (КиЬи улаатара).
Окуой-токуой иЬигэр, окоот-чонюот баар уЬу. (БиЬиктээх о§о).

Хамсаныылаах оонньуулар.
Тумук. Физкультураны таптаан1, чэгиэн-чэбдик доруобуйанысайыннарын, эрчийик, дбарыктанын. Чэгиэн-чэбдик о§о - тереппутдьоло, норуот дьыл^ата. Эт-хаан чэбдик буолуута, бэйэ-бэйэ§экыЬамньылаах учугэй сыЬыан, уерэххэ, спортка умсугуйуу, доруобуйатуЬугар кыЬаллыы - бу чел олох.
2 уруок. Уорэнээччи куннээ^и оло§ун бэрээдэгэ.
Эт-хаан чэбдик буоларыгар куннээуи режими тутуЬуу улахан суолталаах.
1. Учуутал кэпсээнэ.
Доруобай буолуу - дьол. Олох уеруутун доруобай эрэ киЬи дьин'нээхтик билэр. Кини улэлииирэ да, уерэнэрэ чэпчэки. Биир муударай киЬини ыйыппыттар: "КиЬи оло^ор туох саамай ордук сыаналаа^ый: баай-дуол дуу, албан аат дуу". Муударай киЬи толкуйдуу туЬэн баран, эппит: " баа^-дуол да албан аат да киЬини дьоллоох онорбот. Доруобай дьаданы киЬи ыарыЬах корооллаарар
ордук дьоллоох". Онтон доруобай буолар наадатыгар кыра эрдэххиттэн куннээг>и режими тутуЬуохтааххыт.
Режими тутуЬар кики туохха барытыг'ар бириэмэ булар, эл6эе>и о^орор, аат>ар, улэлиир, сынньанар. КиЬи барыта бэйэтигэр дьуерэлээх режимнээх буолара наада.
2. СэЬэргэЬии.
ЭЬиги сарсыарда хае чааска тура§ыт? Оскуолаца хае чааска бара^ыт? Хае чааска аЬыгыт? Хастан уруок аада§ыт? ХаЬан телевизор коре^ут? Дьиэритигэр чаЬы ханна баарый? Куруук чаЬыны кере{}ут дуо?
3. Билигин биЬиги 1 кылаас уерэнээччитин куннээЕ>и рэжиминбэрээдэгин онгоруохпут.
7 00 - 7 30 туруу, хоЬу салгылатыы, зарядка.
7 30 - 7 50 суунуу-тарааныы, хоЬу хомуйуу
7 50 - 8 10 сарсыардааны аЬылык
8 10 - 8 30 оскуола§а барыы.8 30 - 13 10 уерэх кэмэ.
10 - 14 00 кунуску аЬылык.
00 - 15 00 ыраас салгыкьга сылдьыы, аралдьыйар оонньуулар.
00-17 00 дьиэ§э улэни толоруу.

00 - 18 30 эти-хааны эрчийии, дьиэрэ коме.
30 - 19 30 киэЬээгги аЬылык
19 30 - 21 00 араас дьарыктар /аарыы,музыканан дьарыктаныы, дьиэ5Э-уокка квмэлеЬуу/.21 00 утуйуу.
Куннээ^и рэжим бэрээдэгин тэтэрээккэ суруйуу.
4. Тумук.
Хае биирдии киЬи, 050 бэйэтигэр септеех режимнээх буолуохтаах. Режим баар буолан биЬиги сатаан олоробут, уерэнэбит, улэлиибит. Режими О1)О тутуспат бколла^ына хаЬан да тугу гынарын билбэт, бириэмэтэ туохха да тиийбэт. Онон хае биирдии 050 бэйэтигэр соптеех режимнээх.

3 уруок. Сарсыардааигы гимнастика.
Сарсыардааны гимнастика сурун ирдэбилэ ханныкусулуобуйаг>а тиНигин быспакка дьарыктаныы буолар.
Оролордуун кэпсэтиЬии.

Ким сарсыарда гимнастика он^ороруй?
ТвЬ© уЬуннук онюро1)ут?
Ханнык хамсаныылары оьгоро^ут?
Хамсаныы, утума бэрээдэгэ.

ба^арар

Хаамыы, кыратык суруу тыыллаетнааЬын.
Сурэ§и учугэйдик улэлэтээри илиини, сарыны хамсатыы.
Сие, ке^ус, туес, ис былчынын хамсатан эриллэниээЪин,токхоьгноопун, кэдэн'нээНин.
Атахха анал хамсаныылар.
Имигэс буолар уу1гнан-нааЬын.
ОйуоккалааЬын, ыстаналааЬын.
Былчыны сымнатар, тыыныы хамсаныыылара.
4. Учуутал кэпсээнэ.
Сарсыарда гимнастиканы 10-15 мун ежорор ордук. Гимнастиканы он^оруох иннинэ апаабаттар, арай тииЬи, айа§ы сууналлар. Кыаллар буолла5ына, гимнастиканы таНырдьа, ыраас салгынгн'а окорор ордук. Таггас-сап чэпчэки, ыга туппат, имигэс салгыны аЬарар, келеЬуну таЬаарар буолуохтаах.
Сарсыардаакы гимнастика хамсаныылаах комплексын он-оруу,о^олору уерэтии.
Тумук.
Ким сарсыардааны гимнастиканы кытта до^ордоЬор ол киЬи доруобай, дьулуурдаах, ылыммытын толорумтуо, аралдьыйбат, сурэ^элдьээбэт киИи буола иитиллэр, улаатар.
4 уруок. Сарсыардааны гимнастика.
Хамсаныы - доруобуйа аргыЬа.
1. Биир! Уна диэки
Икнэс гын Икки! Хакас диэки
ИЭ|)ЭС ГЫН
Ус! Инник диэки
Тен^кех гын
Кэнник диэки хатах гын Ити курдук аны биирдэ Аа§а-аара хатылаа
Сарсыардааны гимнастиканы окорор то§о нааданый.
Учуутал кэпсээнэ:
Кипи уКуктан баран уутугар-хаарыгар киирэн улэлиир-хамсыыр турукка 1,5-2 чааЬынан биирдэ киирэр. Итини тургэтэргэ сарсыарда аайы хамсаныылаах гимнастика сжоЬуллар. Сарсыардааны гимнастика араас хамсаныыга оло^урар буолан киЬи сурэрэр, тынатыгар, былчынар, ейугэр-санаатыгар барытыгар туЬалыыр, доруобуйатын тупсарар.
Сарсыардааны гимнастиканан ситимин быспакка дьарыктаныы киЬини дьулуурдаах, ылыммытын толорумтуо, аралдьыйбат сурэ^элдьээбэт гына иитэр.
Сарсыардаакы гимнастика хамсаныытын ахсаана, тыкааЬына, толоруутун уЬуна экин араас буолар. Дьарыктанааччы доруобуйатын туруга хайдара эмиэ учуоттанар.

4. Сарсыардааны гимнастика хамсаныыларын холбоЬуга манныкирдэбилгэ эппиэттиир буолуохтаах:
олус
хаайбакка,
ыгыстыбакка
урдээн иЬэр, бутэЬигэр
улахан оруолу
доруобуйа хайда^а учуоттанар
хамсаныыны бэрээдэгинэн
былчыны барытын улэлэтиллэр
толоруу тохтообокко, тыыныхолкутук толоруллар
хамсаныы тынааЬына улам-уламаллара туЬэр.
5. Сарсыардааны гимнастиканы онорорго тыынынылар.
Хамсаныы окорор кэмнэ тыыны хаайбаккын эбэтэр мээнэ ыгыстыбаккын. Оттон былыр-былыргыттан оло^урбут иЬинэн тыыныы ньыматын умнар табыллыбат. Бу тыыныы билигин даэаны тыыныыга эрчиллии олоххо киэргник туттуллар биир сурун керун'Э буолар.
Маннык тыыныы куолаЬы сатаан туЬанарга кемелеЬер, тараЬа былчыннын сайыннарар.
6. Тыыныыны толоруу:
Салгыны эририйэргэр искин экчэччи тарда§ын /2-3 сек/ тыы*гнын таЬаараргар искин хайа кыалларынан улаатыннара^ын /3-4 сек/.
7. Тумук. Сарсыардааны гимнастиканы оноруу, септеех тыыны будоруобай буолуу биир сурун соруга.
5 уруок. Салгышга хамсаныылаах оонньуулар.
6 уруок. КиЬи организма уонна доруобуйа харыстабыла.
Доруобуй киЬи бэйэтин Ийэ дойдутугар ыарыЬахтаа^ар быдан элбэх туЬаны он-орор кыахтаах.
1. СэЬэргэЬии.
КиЬи этин сурун чаастарын ааттаталаак.
КиЬи тус-туЬунан органнарын ааттаталаан1.
Доруобуйа^ытын хайдах харыстана^ыт?
2. Учуутал кэпсээнэ.
КиЬи - уустук тыыннах организм. КиЬи этин сурун чаастара: тебе, моой, кендей ке^ус, илиилэр уонна атахтар. Итилэр бары тирии бурувЬуннээхтэр.
КмЬм хае да тус-уЬунан органнардаах: сурэхтээх, тыкалаах, куртахтаах, буврдээх, харахтаах, кулгаахтаах уо.д.а. хае биирдии орган бэйэтэ туспа оноЬуулаах уонна тустаах улэни толорор. Ол гынан баран, бары органнар бэйэ бэйэлэр^тттэн тутулуктаахтар. Кинилэр бары холбуу кэлим организмы уескэтэллэр.
3. Хартыына§а киЬи органнарын ойуутун кердеруу-кэпсэтиЬии.
Билигин эн бэйэн организмын иЬигэр туох буоларын, хайдахдоруобай буолуохха себун ессе да билбэкккит. Итини билэрнаадатыгар киЬи организмын
· оетоЬуутун уонна улэтинуерэтииэххэ,гигиена - доруобуйа туЬунан наука - быраабылаларынтолоруохха наада.
Таабырыннары таайыы. щ

Икки куел кытыытыгар икки боре атахтаЬа сыталлар уЬу/хаас/.
Муос иилээх ыа^ыйа баар уЬу /айах/.
КыЬыл саЬыл бэйэтин хороонуттан тахсыбат уЬу.
Сууйбут, соппут иЬин барбат баар уЬу /киЬи аата/.

Уорэнээччи доруобай буоларын туЬугар куннээри режимитутуЬуохтаах. Доруобуйаны физкультура уонна спорт бо^вргетер.Хамсаныылаах оонньуулары мэлдьи оонньоо. "Хамсаныы - олохкыладыбыайа", "Хамсаныы - доруобуйа аргыЬа11 буоларын умнума.
Тумук.
Чэгиэн-чэбдик доруобуйа эдэр саастан са^аланар. Ону вйдеен, сыал-сорук оностон сайыннарар, ситиЬэр угус етте бэйэттэн тутулуктаах.
7 _уруок. Суунуу, сетувлээЬин,
КиЬи айыл!>а о^ото. Айыл^аны кытта алтыЬан киЬи чэгиэн-чэбдик буолар, уоруу-квтуу уксуур, дьол-тосхойор. Салгын, уу, сир - киЬи арахсыспат аргыЬа, ус бастынг до^оро. 1. П. Тобуруокап "Сордон курдук устуо^ун, улун курдук умсуо§ун" хоЬоону аа^ыы, ырытыы. Биллир-баллыр Киллир-халлыр Ытыйабын-эрдинэбин Сылаас ууну Мотуор курдук Тулуннэрэн иЬэбин.
Биллир-баллыр Киллир-халлыр Охсуолуубун Оонньуубун
Оттон Миша
Оттон Маша
Улун кустуу умсаллар
Сордон1 курдук усталлар
ТыаЬаабакка харбыыллар*
2. Учуутал кэпсээнэ.
Доруобуйа биир бастын до^оро - уу. Токноххо итии уу еруЬуйэр, итииргээтэххэ тымныы уу уоскутар. Уунан суунан киЬи курдук ыраас сырдык сылдьар. Сылайбыт-элэйбит киЬи серуун уунан суунан чэпчии туЬэр. Итии уунан суунарга хаан тымыра кэниир, киЬи этин сааЬа аЬыллар, элбэх келеЬун тахсар. Ол иЬин киэЬэ суунар ордук. Нэдиэлэ^э биирдэ баанньыкка сууналлар. О^о баанньыкка улахан киЬини кытта барсан суунар. Ыраас уута суох киЬи бу орто дойдуга сатаан тыыннаах буолбат. Ол эрээри, сатаан туЬамматахха уу даманы куЬа^аны онорор. Итии ууга буЬуохха, тымныы ууга сыыстарыахха сеп.
БиЬиги кылгас сайыннаах буоламмыт сетуелуур кэммит олус кыра буолар. СетуелээЬин эмиэ доруобуйа^а туЬалаах, эти-хааны чэбдигирдэр, одо тулуурдаах, куустээх буолар, улаатар.
3. Сетуелуур теЬе да учугэйин иЬинэмиэ быраабыланы билэрнаада:
Сетуелуур кэмнэр улахан киЬи аттыгар баар буолуохтаах,
Куккэ 1-2 эрэ сетуелуеххэ сеп.
СетуелээЬин уЬуна 20-25 мун буолуон сеп.
НаЬаа итииргээн баран тута тымныы ууга киирэн уруттуугун,онон кыратык тулуйан, сойо тукэр наада.
Титирээн кус тириииг тахсыар диэри сетуелуур сатаммат.

Сайын хайдах сетуелээбиккин туЬунан урупуй окоруу.
Тумук.
Суунуу, СетуелээЬин - доруобуйа биир бастьпт до^оро. Ыраас чэбдик о§о санаата кенньуерэр, сургэтэ кете^уллэр, этэ-хаана эрчимирэр, дууЬата сырдыыр.
8 уруок. Харах - кврер орган.
1. Таабырыннар:
Хабараах тымныыга токмот ойбон баар уЬу.
Кукур иЬигэр Култэс Боотур баар уЬу.
2. Учуутал кэпсээнэ.
Хараххынан араас предмсттэри, кинилэр формаларын, екнерун, твЬе улаханын кередун. Хара^ык баар буолан, эн тулалыыр эйгэ бары кэрэ кестуулэринэн дуоЬуйа§ын, кинигэни аа^а^ын, телевизор кере^ун. Хараххын саптаххына ити барыта сутэр. Хараххын харыстаан сырыттаххына, ер сылларга учугэйдик керерун сутуе суо5а.
3. Харах - челлеех буолуу мэктиэтэ.
Хараххын врачка сыл аайы бэрэбиэркэлэт.
Хараххар ыарыы уедуйдэ§инэ эмтээЬин теЬенен эрдэса^аланар да соччонон ситиЬиилээх буолар.
Хара§ы кирдээх илиинэн аалыныма. /
Телевизор, компьютер билигсни кэм^э буортулаах, онон керуубырабылатын тутус.
Аа§арга, суруйарга сырдык учугэй септеох буолуохтаах.
УЬуктаах предмсттэри тутаргар сэрэнэр буол.
4. Кинигэни, хаЬыаты, сурунаалы аарыы бырабылата:
Харана^а уонна мелтех уокка аа§ыма.
Кинигэ§ин, суруйар тэтэрээккин 30 см цраах тут.
Аа^аргар сырдык хангас еттуттэн туЬэр.
Сытан эрэ аа§ар буортулаах.
5. Харах гимнастиката:
3-5 сек хараххын быЬа симп, онтон 3-5 сек кер /ити курдук4-5 хатылаа/.
1-2 мун иЬигэр хараххын тургэнник ас, сап.
ХалтаЬа^ын сап, 1 мун устата тарбаххынан тегуруччумассажтаа.
Хараххын уоЬэ кер. ЧаЬы стрелкатын хоту 3-6 тегул круговойхамсаныыта онор. Онтон теттеру.
Хараххын уеЬэ кер, онтон аллара, ука диэки, хаьгас диэки. 6-8 тегул хатылаа.
6. Ту мук. Хара^ын харатын курдук харыстаа диэн мээнэ§э эппэттэр. Тулалыыр эйгэни хараххынан корен уерэ^ин, уерэтэ^ин. Олох уоруутун доруобай эрэ киЬи дьиннээхтик билэр.
9 уруок. Истэр орган - кулгаах.
Истэр оргаммытын кулгаа^ы харыстааЬын, керунуу.
1. СэЬэргэЬии.
КиЬиэхэ ханнык органнар баалларый?
Хае билэр орган баарый?
Корер орган - харах.
Истэр орган - кулгаах.
Сытыргыыр орган - мурун.
Амтаны билэр орган - тыл.
Бигиир орган - тирии.Билэр органнаргытын харыстаан!
Олор кемелерунэн эЬиги учугэйдик уерэниэххит, тула туох буоларын тургэнник бэлиэтии керуеххутун, кутталлаах тубэлтэлэргэ сэргэх буолуоххутун сеп.
2. Таабырын:
Икки чыычаах кетеору ондонноЬеллер да хайалара да кеппотуЬу.
Тыа са^атыгар хаппыт торбос тириитэ турар уЬу.
3. Учуутал кэпсээнэ.Истэр орган - кулгаах.
Кулгаахтарбыт кометунэн киЬи саргатын, тыал тыаЬын, сэбирдэх куугунун, музыка дьикти дуораанын, дор§оонору, тыаЬы-ууЬу арааран истэбит.
КиЬи истэр органа эмсэ^элээтэринэ дьулэй буолар. Кулгаахтаргытын харыстаан1.
Испиискэ маИынан, булаапканан, уНуктаах уонна кытаанах эттиктэринэн кулгааххытын хастыман*.
Кипи кулгаа^ар тыас-уус-хапыы-ыЬыы «олус буортулаах.Уерэнээччилэр перемена кэмигэр хаЬытыыллара, улаханныккэпсэтэллэрэ истэллэрин мелтетер.
Улахан тыастан, чыскыыр хапыыттан сэрэнин1.
Кулгааххыт иЬигэр ханнык эмит эттик, уон-койуур киирдэдинээбэтэр кеннеру ыарыйда^ына, тута врачка кордерун1.Кулгааххын тымнытыма.

Оруоллаах оонньооЬун. Амбулатория§а. О§олор 3-4 белеххеарахсан быраас уонна ыарыЬахтар оруолларыгар сценка толкуйдаантолороллор.
Тумук: Доруобай буолар тупугар айыл^а тугу биэрэринбутуннуутун теЬв каылларынан толору тупаныахха наада. Эмтэнэр, олгынан баран бэйэтин этин-хаанын эрчийбэт киЬи, доруобай буолуонсатаммат. Онон режими тутуЬан, эти-хааны эрчийэр быраас субэтинылынар о§о куруук доруобай, кулэ-уврэ сылдьар, учугэй уврэхтээхкиЬи буола улаатыа.
10 уруок. Чэгиэн тиис доруобуйа дороро.
Тиис суолтата.
ТииЬи коруу-харайыы быраабылатын билиЬиннэрии
1. Туе бэйэ гигиенатын кврунуу быраабылатыгар - тииЬи керунуубиир сурун быраабыланан буолар. Тиистэр - биЬиги организмытсаамай кытаанах чаастара. Тиис туохха нааданый?
АЬы илдьиритэллэр.
Тылы евпке сан-арарга.
Доруобай тиис киЬини киэргэтэр/дуоска§а суруллубут тексти аа^ыы, ырытыы/.
2. Учууутал кэпсээнэ.
Тиистэр улахан наадалаах улэни толороллор - аЬы илдьиритэллэр. Чэгиэн тиистэрэ суох ас евптоехтук буЬарыллыан сатаммат. Улахан киЬи 32 тиистээх: 16 уопээ сьнгаахха, 16 аллараа сынаахха. Тиистэр араас формалаахтар уонна араас улэни толороллор. Тиис тас оттулэриттэн эмалынан буруллубуттэр. Эмаль тиистэри харыстыыр. Эмаль аннынан бв§в арана баар. Тиис иЬигэр нервэлэр, тымырдар бааллар. Хаан тиистэргэ иьтэмтэлээх веществолары аралар.
ТеНо да кытаанахтарын иЬин, тиистэр алдьаналлар. Бастаан эмаль хайыттар. АЬаабыт кэнниттэн тиистэр быыстарыгар уонна хайытта^астарыгар ас тоборо хаалар. Ас тобо§о микробтар дьайыыларыттан сытыйар, тиистэр алдьаналлар уонна ыалдьан бараллар. Эбэтэр тымныы уонна итии аЬы бииргэ аЬаатахха тиис эмиэ алдьанар.
Кеннеру тиис суоккатын кемотунэн ыарыыттан куотуохха сеп. Суокка кыра микробтары ыраастыыр, оттон тиис сууйар паста ас тобо^ун суох онгороллор. Фрукталар, о^уруот астара эмиэ тиипи учугэйдик ыраастыыллар, миилэни бе^ергеталлер.
3. СэпэргэЬии. ш
Тиистэр туох улэни толороллоруй?
Тус-туЬунан тиистэр ханнык аатаахтарый?
ТииЬи хайдах харыстыыбыт?

Сиэркилэуэ керунук: тиистэргит формалара биирдэр дуо?
ТииЬи хайдах ыраастанабыт.
Уерэнээччилэр тиистэрин хайдах ыраастаналларын кэпсииллэр. Тиипи квруу-харайыы бырабылата:
АНаан баран тиискитин оргуйбут уунан сай^аан.
Тиискитин сарсыарда, киэЬэ сууйун1.
Сууйан баран тарбаххыт тебетунэн миилэритин массажтаан.
Итии, тымныы апы тэннэ аЬааман1.
Сылга иккиттэн итэ^эЬэ суох тиискитин врачкабэрэбиэркэлэтин
ТииЬи сууну быраабылата:
Илиигин мыылалаан суун.
Тиис сууйар суоккатын учугэйдик сууй.
Пастадын биир тэнник суокка^ар ык.
УеЬэ тиискин уеЬэттэн аллара, аллара тиистэргин аллараттануеЬэ, тас уонна ис еттулэрин кытта ыраастаан-.
Кичэйэн сай^ан.
Туттубут суокка§ь[н сай^аан, куурдун.
Тиискитин хапан да атын суокканан ыраастаамак.

Таабырын. Ампаар иЬигэр отут икки курупааскы сытар уЬу/тиис/.
Тумук. вйдвен: ыалдьар тиистэр куемэй, куртах, сурэх, атын даорганнар ыарыыларын теруетунэн буолуохтарын сеп, то^о диэтэххэкинилэргэ угус буортулаах микробтар мусталлар.
11 уруок. Салгьшка хамсаныылаах оонньуулар.
12 уруок. Тирии. Тирии гигиената.
КиЬи этигэр тирии суолтатын быЬаарыы. Тирии ыраас буоларыгар кыЬаллыы.
1. Учуутал кэпсээнэ.
Кипи этэ тебеттвн, кендой ко^устэн, илиилэртэн, атахтарыттан турар, Тирии кылааккай, сымна^ас, двбеьгнук уунанныыр. Илиилэри, атахтары холбоон лабаалар дэнэллэр. То&о, кендвй кврус, лабаалар -киЬи этин чаастара. Итилэр бары тирии буруепуннээхтэр.
Тириини лупанан кор. Лупанан кердеххе тириигэ кыракыйхайарстар уонна кыракый туулэр кестеллер. ол хайа^зстарынантирии ньууругар сыа ыгыллан тахсар. Тарбаххынан суускун сотон ыл.Онтон тарбаххын остуокулэдэ эбэтэр оборторор кумаа^ыга сыЬыарытут. 0стуекулэ§э эбэтэр оборторор кумауыга сыа бээтинэтэ халыа.Сыа тириигэ июн, кинини куурдубат, мэлдьитин сымнар>ассырыттыннарар.
Учуутал кэпсээнэ.
Тирии киЬи этин ис чаастарын эчэйииттэн, бааЬырыыттан, итииттэн, тымныыттан харыстыыр.
Орду к киЬи этин аЬа$ас чаастара - сирэй , кулгаах, моой киртийэллэр. Олору суукка^а иккитэ - сарсыарда, киэЬэ - суунуохха наада. Ол эрээри киЬи илиитэ ордук киртийэр итиэннэ элбэх микробтаах буолар.
КелеЬун уонно сыа тирии ньууругар хаалаллар. Онно быыл сыстар. Ол тумугэр киЬи киртийэр. Тирии кыратык да алдьаммыт сиринэн микробтар иЬирдьэ киирэн араас ыарыылары уердутэллэр.
4. СэЬэргэЬии.
Илиини теЬе чаастатык суунуллуохтаа§ый?
Сууммут илиини то^о кичэйэн соттунуллуохтаа^ый?
Тыныра^ы то§о кырыныллыахтаарый?
Тыкыра^ы то§о кырыныллыахта^ый?
Тынырах салата то^о кирэ суох буолуохтаа^ый?
Тирии то!)О ыраас буолуохтаа^ый?
Тириини хайдах ыраастык тутуохха себуй?
5. Тирии гигиенатын быраабылата.
Тирии ыраастык тутуллуохтаах.
НэдиэлЭБЭ биирдэ эти барытын мачаалканан сылаасмыылалаах уунан суунуллуохтаах.
КиЬи этин аЬа§ас чаастарын суукка^а иккитз суунуохханаада.
Илиигин аЬыан инньинэ, таЬырдьаттан киирээт дасуунуллуохтаах.
6. Тумук. Тирии киЬи этин-сиинин буруйэр. КиЬи эти-сииниалдьатыылаах дьайыылартан - эчэйииттэн, итииттэн, улуйууттэн,ыарыыны тарг^атар микробтар киириилэритттэн - харыстыыр. Тиириигигиенатын тутуЬуллуохтаах. Тирии кыратык эмсэ^элээЬинигэртутатына бастакы кемвну онгоЬуллуохтаах.
13 уруок былчыны бе^вргетв.ргв физкультура суолтата.
1. О!)0нньор уол.
Мин биир сурэ§э суох уолу билэрим. Кини кврудувр устун мин хоЬум аттынан ааЬарын, ааным сабыылаа/ да буоллар, эндэппэккэ билэрим: биЬиги дьиэбитигэр кини эрэ, тон-хойо кырдьыбыт о^онньор кэриэтэ, ата^ын соЬон хаамара.
Кинигэ аа§а олордоруна, кипи бэркиЬиэх курдуга. Кини уонча да мунуутэ(р, бекчейбекке, кенотук кыайан олорбот. Бастаап тобетун акар илиитигэр ейуур, онтон - иккис илиитинэн, ол кэнниттэн туеИунзн остуолга сытынан кэбиЬэр. Ол курдук сипэ мелтвх.
То§о оннук буолтай?
Теруотэ биир: кини былчыннарын улэлэтиэн абаапы кервре. о^олор уорэ-кете улэлии сырсаллар - кыпьк* хаар курдьэ, саас сибэкки олордо, куЬун сана маетары олордо, кини мэлдьи курэммитэ эрэ баар буолар. Бэл, физкультура уруогар кини наар ыскамыайка^а олорон тахсар - ааспыт нэдиэлэгр тумуулаабыт, билигин нэпиилэ сылдьар уЬу.
Дьз ити курдук, ол уол 050 эрдэдиттэн кырдьыбыт.
А. Дорохов.
диэн тугуй?
2. СэпэргэЬии.
Былчын1
Былчын1 киЬиэхэ туох суолталаа^ый?
Былчык сылайбатын туЬугар тугу гыныахха нааданый?
Былчын'нары хайдах бе§орготуеххэ себуй?
3. Учуутал кэпсээнэ.
Тирии ис ортугэр унуохтан ураты, туох эрэ сымна^ас бигэнэр. Ити - былчын:нар. Былчыпнар киЬи этигэр-сиинигэр барытыгар бааллар.
4. КэпсэтиЬии.
токоно^ун уеЬэ бигиигин. Хакас
Ука илиигин аллара туЬэр. Ханас илиигинэн уна илиик ис ертун ертунэн бигээн кер. Онно эн былчык баарын илиигин ылбакка эрэ, уьга илиигин куускэ токут. Былчынын кытаатан, белчейен тахсыа. Ити аата былчык кумуйар. Илиигин квннврен аллара туЬэр. Эн кэтээбит былчынын хат сымнаабыт, били кытаанах белчегор суох буолбут. Былчык кууЬэ еЬуллубут, сымнаабыт.
Былчыкнары физическэй улэ сайыннарар. Физкультура уонна спорт бо^орготер. хайаан да биир спортивнай секция§а сылдьыахтаахын. Оскуола^а, дьиэ^эр соруйбут улэтин кыЬаллан толорор буол.
5. ХоЬоон.
Олус ер олоро улэлээн Ата^ын букатын кепуйэр Футболга мээчиктиин сырсыЬыый Сотору эрчимиы этгиллиэ.
В. Маяковскай.
Былчык сайдыытыгар 05050 аналлаах хамсаныылары кердоруу.
Тумук. Физическэй улэ физкультура уонна спорт киЬибылчыкнарын бег>ергетоллор итиэннэ сайыннараллар. КиЬини куустээхдоруобай окороллор.
14 уруок. Салгыкка хамсаныылаах оонньуулар.
15 уруок. Илиини, ата^ы кврууну гигиена.
Эдэр, уунэн эрэр киЬи организма, этэ-хаана куускэ улэлиир, итииргиир, тиритэр, тургэнник киртийэр. Оно 050 туох-ханнык иннинэ этэ-тириитэ куруук ыраас буодарыгар кыЬаныахтаах.
1. П. Тобуруокап "Биэс" /хоЬоон/. *
Биир илиибэр тарбаГ)Ым Билэрин дуо хастарый? Бастакыта - ылгмным Иккис тарбах - аата суох УЬус тарбах - ортоку Тердус тарбах - семуйэ БэЬис тарбах - эр бэрдэ Эрбэх беглое бэйэтэ! Биэс тарба^ым иллээхтэр Биир утулук дьиэлээхтэр БэЬиэн бииргэ оонньууллар Биирдэ да охсуспаттар.
2. Учуутал кэпсээнэ.
КиЬи саамай туттан улэлиир миэстэтэ илиитэ буолар. КиЬи илиитэ ырааЬы-кирдээ^и, итиини-тымныыны барытын тутар, араас кири-хо^у ыраастыыр, иЬити-хомуоЬу сууйар, нарын даманы, куруубай да улэни толорор, тыалга-тымныыга тубэЬэр. КиЬи илиитэ тонюр, кытарар, хабыллар, чэрдэнэр, хатырар, хайыта барар. Онон 050 хаЬан ба§арар илиитин сатаан корер-харайар буолуохтаах.
Илиини куруук сылаас уунан мыылалаан сууналлар.
Хатырбыт, хайыта барар буолла^ына креминэн сотуллар.
О§о тыкыраР)Ын кичэйэн кырыныахтаах.
Илии олус сылайда^ына, оре уунан хаанын тар^аталлар.
3. П. Тобуруокап "Билигин кылыыр, кэлин1, ким сатыыр" /хоЬоон/.
Акар атах, дэгэй-дэгэй Кылыйбахтаан биэриэ^ин, А^гар атах, дэгэй-дэгэй Бары киирсэн иЬиэ^ин1! Т050Н05У садьыйбахтаа Такымнары тардымахтаа! Анар атах, дэгэй-дэгэй Кылыйыахха учугэй.
4. Учуутал кэпсээнэ.
Ата§ы эмиэ илии курду к, корер-харайар наада. Атах орду к тиритэр, сотору киртийэр, куЬа§ан сыттанар, ол иЬин киэЬэ аайы сууналлар. Атаххар чэр уескээтэршэ мыылалаах итии ууга илиппэхтээн баран, аалан биэрэллэр, атах креминэн сотоллор. Сотору-сотору атарын тыныра^ын керунэн кырына^ын.
Ата^ын сылайда^ына ванна туЬалаах, 5 мун сылаас ууга, онтон 10 сек тымныы ууга угадын.
Эмтээх оттоох, кыра туустаах уу тупалыыр.
[]аЬаа кыарарас атах таетаЬын кэтимэ.
Атын киЬи ата^ын танаЬын кэтимэ, баанньыкка бэйэ ата^ын танаЬын кэт.
Илиини, атаг>ы бэйэ керунуутун туЬунан о^олордуун сэЬэргэЬии.
Тумук. Ыраас, чэбэр буолар, бэйэни харанар куруук наада. О§оэрдэхтэн ону уеруйэх он'остон, сэнэх сэбэрэлээх, дьоЬун киЬи буолунч
16 уруок. Сахалыы остуол оонньуута,
1. врдее§утэ, 40-50 сыллаахха, остуол оонньуутун о§о барысобулуурэ, ханан ба^арар сиэбигэр хаамыскалаах, хабылыктаахсылдьара. Керсе тустулэр да киирсибитинэн бараллара.
Тырыынка Хабылык Тыксаан Хаамыска
2. Кылааска белехтерунэн тырыынка, хабылык, тыксаан, хаамыскаоонньуулары оонньууллар.
17 уруок. Сахалыы атах оонньуута.
Саха киЬитэ оло^ун сиэринэн былыр-былыргыттан маЬы-оту,ууну-хаары урдунэн ойор, дул^аттан дулра^а, харалдьыктанхаралдьыкка ыстанар эбит. Онно бэйэни кыанар, чэпчэки буолар, киэн1хардыы наада. Ол иЬин биЬиги ебугэлэрбит кыЬын хаарга, сайынкуех хонууга ыстаналыы уорэнэллэрэ. Кинилэр кетор дэгэЬэрин, таба-тайах атаралыырын, куобах ойуоккалыырын утуктэллэрэ.
1 кылааска ыстаныы оонньуу быЬыытынан киирэр. Ол иЬигэрскакалка, симии мээчик урдунэн кылыйар, ыстакалыыр куобахтыыркурдук ойуоккалаапын, "дулзалаапын", музыканан ойуоккалааЬынункуулээпин, оЬуохай киирэр.
Физзалга кылыы, ыстана, куобах оонньуу коруннэриноонньооЬун. Кыргыттар скакалка, "дулралааЬын", уЬун быаны эргитэныстаныы корукнэрин толороллор.
18 уруок. БиЬиги аЬылыкпыт.
1. СэЬэргэЬии.
КиЬи аЬылыга суох олоруо дуо?
КиЬиэхэ хайдах аЬылык нааданый?
Аска витамин суо§а туохха тириэрдэрий?
2. Учуутал кэпсээнэ.
Инэмтиэлээх веществолар аЬылык араас баалллар. Араас ас оролорго ордук наадалаах. бородуукталарыгар
БиЬиги аЬылыкка хамсыыр-харамай бородуукталарын: эти, балыгы, сымыьеты, ууту, иэдьэгэйи, суегэй арыытын; уунээйи бородуукталарын: килиэби, курууппаны, о^уруот аЬын, фруктаны, уунээйи арыытын, тэллэйи, саахары туттабыт. Уу уонна витаминнар эмиэ булгуччу наадалаахтар. Учуонайдар фрукта^а, о§уруот аЬыгар, атын да астарга араас витаминнары булбухтар. А, С, Д, букванан бэлиэтииллэр.
3. Таабырыннар.
Элбэх сонноох да, биир да тимэрр суох /хаппыыста/.
Сыспат да, мехпет да, киниттэн бары ытыыллар уЬу /луук/.
4. Доруобай буолар туЬугар араас витаминнаах аЬы аЬыаха наада.АЬылык гигиената - кэпсэтиЬии, быраабыланы оьгоруу.
ЭЬиги оонньуургутугар, уруок уерэтэргитигэр араас предметтэри тута^ыт. Онтон илиигит киртийэр, микробтар сысталлар. АЬыыр кэмкитигэр ол микробтар аска туЬэн, организмна киирсэллэр. Онон аЬылык гигиенатын быраабылатын ейдеенг, тутуЬун:
АЬыаххын иннинэ илиигитин мыыланан суунун.
Ыраас иЬиттэн аЬаан.
Куьгьгэ туортэн - наар биир кэмгсэ аЬаан.
Остуолга олорон эрэн аЬаан1.
АЬыы олорон кэпсэтимэнг, кинигэ аа^ыман1.
АЬыыргытыгар аскытын учугэйдик ыстаан1.
5. Дьикти таас.
Сайын этэ. Виталик буортулаах уен-кейуур коллекциятын хомуйара. Кини бэйэтин коллекциятыгар олус буортулаах уену -коннеру сахсыр^аны - кытта ылыам эрэ диэн санаабакка сылдьыбыта. Ону баара, врач бэлэхтээбит остуокулэтэ санаппыта.
Арай биирдэ аЬаары олордо§уна, килиэбэр сахсырда кэлэн туспутэ. Виталик сахсыр^аны естуокулэтинэн кербутэ. Сахсыр^ата суунэ улахан буолан кестубутэ. Атахтара хатыынан, туунэн буруллубуттэр. Туу быыЬыгар уонна иЬигэр кир бо^в этэ. Хаампыт сиригэр килиэпкэ суола олорон хаалара. Сахсыр^а квппутун кэннэ, ымсыылаах килиэбин сиэри уол илиитин уунан эрдэ^инэ, ийэтэ эппитэ:
Кэбис, ити килиэби ылыма. Итиннэ сахсыр^а туЬэн сылдьыбыта, бука ханнык эрэ буортулаах микробу хаалларбыта буолуо. Сахсыр^алар араас киргэ-беххе булкуллааччылар дии, онтон дизентерия, холера, атын да ыарыылар микробтарын таЬаллар.
Г. Алексадров.
Ыарыы ыраастык туттуулуун остоохтер - диэн ос хоЬоонунырытыы.
Тумук. Сопке аЬыыр киЬи доруобай буолар. Ол иНин гигиена -доруобуйа туЬунан наука - бары быраабылаларын тутуЬуохтааххыт.
1Й--уруок. Утуйд.
КиЬи хайдах утуйара дорубуйа^а улахан туЬалаах. 1. Эт-хаан чэбдик буоларыгар режим туЬалаадын биЬиги бары билэбит.
П. Тобуруокап "Эрдэ турбут ог^олор Эрдэ турбут о§олор Элбэхтик да оонньууллар Хойут турар о§олор Куоттараахтаан ытыыллар
Эрдэ турбут о^олор Мээчик хапса сылдьаллар Хойут турар о§олор Кус сыгынньах сыталла*р
Эрдэ турбут о§олор Оол сетуелээн эрэллэр Хойут турар о§олор Такна сатыы сылдьаллар
Эрдэ турбут о§олор Элбэхтик да оонньууллар Хойут турар о^олор
Хомойоннор ытыыллар
/хоЬоону ырытыы/
"Эрдэ турбут чыычаах тумсун соттор, хойут турбут чыычааххарадын хастар", - диэн ее хопооно мээнэдэ эппэт. Хойут турбуткиЬи туохха барытыгар хойутуур, куоттарар, матар, тугу да ситэрбэт,бутэрбэт.
Учуутал кэпсээнэ.
КиЬи туун хайдах утуйара доруобуйара улахан оруоллаах. О§о 8-9 чаас утуйар буолла^ына, этэ-хаана сынньанар, уерэнэргэ, керге-нарга, улэг>э да бириэмэтэ тиийэр. Уутун хамматах о§о сэниэтэ суох буолар, сотору сылайар, тебвте ыалдьар. О^о учугэйдик утуйарыгар эмиэ режим, ол аата биир кэмнэ сытар, биир кэмкэ турар уеруйэх кемвлеКвр. Тууну быЬа телевизор керен олордо^уна сарсыарда нэЬиилэ турар, ситэ аЬаабакка-сиэбэккэ оскуола5а барар, уруогар да хойутур, уруогу ейдеебет, утуктуур.
Утуйуу быраабылата:
Уерэнээччи 9 чааска утуйуохтаах.
Утуйар хос салгына ыраас буолуохтаах.
Ыраас сиидэс, сатыын ис танаИы кэттэххэ, киЬи этэ-хаанатуун ордук сынньанар.
Утуйаргар сурэ§и баттаабат курдук уна ойо^оско сытар ордук.
Урдук сыттык тыынары эмиэ мэЬэйдиэн сеп.
Суор^аны бурунэн сытан утуйар куЬа§ан.

П. Тобуроукап "Эрдэ турар кэрэтин" хоЬоонун ырытыы -нойосуус уерэтии. П. Тобуроукап "Куннуун оонньуур куврэгэйдэр".Якутск 1986 стр 46.
Ту мук. Режими тутуЬан утуйуу - бу чэгиэн доруобуйа,учугэйуерэх, чэбдик олох.
20 уруок. Доруобуйа туЬугар сууруу.
1. "Куустээх буолуоххун бадардаххына - суур, кыраЬыабай буолуоххун ба^ардаххына - суур, ейдеех буолуоххун базардаххына -суур" бу курдук икки атахтаах уунуутэ-сайдыыта сараланан барбыт дойдутугар Греция§а, былыргы Эллада'сиригэр сууруу туЬунан таас хайа^а быЬыта охсуллан суруллубут.
Сууруу. БыЬай атах Битий, битий ТуЬэн биэр Тургэнник. тургэнник Бэйэтэ кэллэ. Оо, маладьыас!
2. СэЬэргэНии:Сууруу диэн тугуй?
Сууруу доруобуйара ханнык да хамсаныытан то§о ордук туЬалаах буолуой?
Ким сарсыарда суурэрий?
Дьиэ кэргэьгнгитигэр сууруунэн дьарыктанар киЬи баар дуо?
3. Учуутал кэпсээнэ.
Саха киНитэ былыр-былыргыттан сууруунэн сылдьарын себулуур. Ог>о алаас икки ардыгар, булчут булт соноругар, айанньыт аттын кытта бииргэ, ким сорукка-илдьиккэ уЬуннук бэдьэйэн суурэрэ. УЬуйээн'нэ этиллэринэн ыраах сиргэ суурэн аты куотар дьон бааллара уЬу.
Бидикн^и кэмн-э аан дойдуга оргууй бэдьэйэн сууруу киэнгник тар§анара. БиЬиги спортсмеммыт Артур Феофанов уЬун сиргэ сууруугэ ССРС спордун маастара буолбута
Угус киНи сарсыардааны гимнастика оннугар сууруунэн дьарыктанар. Сорохтор киэЬэ суурэллэр. Кун аайы суурэри ыарыр^атар буоллахха, нэдиэлэ^э устэн итэ§эЬэ суох суурэн эрчиллиэххэ сеп.
4. Сууруу доруобуйа§а то§о ордук туЬалаа^ый:
Сууруу айыл^аттан бэриллибит хамсаныы буолан дьарыктанарга олус судургу, боростуой.
КиЬи элбэх салгыны э^ирийэр буолан, хаанын эргиирэ тупсар, ол сурэх-быар, ты^а, былчын1 улэтигэр олус учугэйдик дьайар.
АЬылык буЬарын, инэрин, тарранарын тургэтэр, тупсарар.
КиЬиэхэ С01ТОН, инэн хаалар наадата суох, буортулаах тобо^у тургэнник тапаарарга кемелеЬер.
вйу-санааны, ньиэрбэ улэтин чэбдигирдэр.
КиЬи этэ-хаана сайдан,доруобуйата туругуран куЬа^ан кэмэлдьитин быра^ар.
Суурук 01)0 туЬунан кэпсээн айыы /коллективнай улэ/.
Тумук.
Сууруу доруобуйа дог>оро. Атын дойдуларга киЬи-аймах бэрт эдэр сааЬыттан суурэн улуЬуйэр, дьарыктанар. Онон эЬиги сууруунэн улуЬуйун, дьарыктанын, таптаан.
21 уруок. Салгыкрга хамсаныылаах оонньуулар,
22 уруок. Дьиэдэ бэйэ эрчиллиитэ
1. Сэпэргэпии.
Дьиэрэр спортунан дьарыктанар киЬи бар дуо?
Дьиэ^э хайдах эрчиллиилэри окоро§ут?
Эн кинини кытта эрчиллэн хамсаныы оьгорбутун дуо?
2. Учуутал кэпсээнэ.
Олохпут уларыйан, физкультура туттуллар мал-сал, танас-сап сыана ыараханын урдунэн аны кестубэт буолла. Онон бэйэ кыНаллан, дьиэ$э-уокка дьарыктанар, эрчиллэр кэм кэллэ. Доруобай буолуон барарар киЬи дьиэг>э дьарыктаныан сеп.
Сан'а са^алыыр о§о нэдиэлэ^э 2-3 тегул 25-30 мун дьарыктаныан сеп.
Дьарыктаныы ма?гнайгы туЬумэгрр 10-15 мун эти-хааны ититэн бэлэмнииллэр. Иккис сурун туЬумэххэ э№ин араас сыалы-соругу туруоруохха сеп. Холобур, былчыкы сайыннарыы, сытыы-сымса, имигэс буоларга эрчиллии, музыкалаах хамсанар гимнастика. Дьиэг>э дьарыктанарга былаан окоруохха сеп, онтон хатылааЬын ахсаанын, суурэр бириэмэтин эбэн биэриэххэ сеп.
3. Уерэнээччи дьарыгы хайдах саеалыыра:
Эти-хааны ититии, бэлэмнээЬин - 10 мун.
Биир сиргэ туран эрэн сууруу - 8-10.
Муостаттан илиинэн анньыныы - 3-тэ.
Имигэс буолар хамсаныылар - 10.
Онтон ханнык сыалы-соругу туруорунан дьарыктанар да, онно аналлаах эрчиллиилэри оьгорор.
Тегуруччу туран дьарык эрчиллиилэрин оноруу.
Бэйэ былаанын окостуу.
Тумук. Оскуола о§ото физкультура уруогун таЬынан дьиэтигэрсорудах ылан дьарыктанна^ына, суурдэ^инэ учугэй доруобуйалаах,улэИит, учугэй уерэхтээх киЬи буолан тахсыа.
23 уруок. Хатарыллыы.
Вшлинни оскуола о§отун ан^аарыттан ордуга биллэр-кестер ыарыылаах, ол баЬыйар етте - эт-хаан буЬуута-хатыыта суо^уттан уескуур.
П. Тобуруокап "Чэгиэн-чэбдик буолуо^ун" хоЬоонун аа^ыы,кэпсэтиЬии.
О§о бэйэтин кыарын сепке тупаннарына чэгиэн, куустээх,доруобай буола улаатар.
Хатарыллыы диэн киЬи тымныыны-итиини тулуйумтуо буолуута ааттанар. Хатарыллыыны уксун бэйэ толорор, ыытар кыахтаах. Арай икки сурун итрдэбили тутуЬар наада: ол сыыйа са^алааЬын уонна тиЬигин быспакка дьарыктаныы.
3. СэЬэргэЬии.
Дьиэ кэргэныитигэр хатарыллыынан /закаливанснан/
дьарыктанар киЬи баар дуо?
Бэйэ этин-сиинин эрчийэр киЬини билэ$ин, истибиккин
дуо?
4. Учуутал кэпсээнэ.
Саха омукка былыр-былыргыттан келуенэттэн келуенэгр бэриллэн испит хатарыллыы араас ньымата баар. Хатарыллыы о§о оонньуутун, араас хамсаныыны, куоталаНыыны, улэни кытта ыкса сибээстээх. Саха ог>ото тымныы-итии диэбэккэ таЬырдьа оонньуур, элбэхтик суурэр-кетер, мээчиктиир, сасыЬар, хаарга тустар, атах оонньуур, сайыны быЬа сетуелуур. О^о олох кыратыттан илиитин-сирэйин тымныы уунан суунар. Саха уокка кэллэ да аан макнай илиитин ититэр. Онон буЬуу-хатыы туох ханнык иннинэ илиитэн «а^аланар. Хае биирдии о§о ити курдук хатарыллыы араас ньыматын туттан бупар-хатар.
5. Эти-хааны эрчийии, хатарыллыы быраабылата.
Куннээ^и режими тутуЬуу.
Салгыгска сылдьыы.
Эт-хаан эрчийиитинэн дьарыктаныы.
6. Тумук. Эти-хааны эрчийэр о§о ыарыыга ылларбат. СайынсетуелээЬин, кыЬын хайыЬар, салааска до$ордоох, дьыл ханнык дакэмигэр элбэхтик сибиэЬэй салгынета сылдьыы - о§о этин-хаанынбе^ерготер.
24 уруок. Уунан куттуу "О^окконон" дьарык.
Эт-хаан еттуттэн сайдыы барытын быЬаарар терут, теИуу уктэл буолар. КиЬи доруобуйатын туругуттан сиэттэрэн уерэнэр, улэлиир, олох олорор.
1. СэЬэргэЬии.
Соттууну (инчэ^эй танаЬынан) твЬе окоро^ун?
Уунан куттуунан дьарыктана^ын дуо?
ЭЬиги дьиэр уунан куттарыт дуо?
"П. Иванов - О1)Окко ньыматын" билэ^ит дуо?
2. Таабырыннары таайыы.
Учугэйтэн учугэй, элбэхтэн элбэх тотоойуттан тотоойу бааруЬу /Уу/.
Быс Да бымтыбат баар уЬу /Уу/.
Барбытын да иЬин бараммат баар уЬу /Уу/.
3. Учуутал кэпсээнэ.
Доруобуйа биир бастын1 до§оро - уу, уунан суунан киЬи куруук ыраас, сырдык сылдьар. Сылайбыт-элэйбит киЬи серуун уунан суунан чэпчии туЬэр. Ыраас уута суох киЬи бу, орто дойдуга сатаан тыыннаах сылдьыбат.
Кукьгэ иккитэ тымныы уунан кутуохха соп. Тымныы уунан куттар кеннеру уунан оьгоЬуллар гигиеническэй процедура эрэ буолбатах, организм туе бэйэтин комускэнэр, сайыннарар.
4. ХоЬоон.
Уу-ууЬут бэрдэ Ууттан олох тахсыбат Муора уьгуор да тиийэ Харбыырыттан саллыбат.
Уу-УУнУ УУлУубут. Ууга туулуубут Уунан устабыт Уунан суунабыт.
5. Учуутал кэпсээнэ.
"Порфирий Иванов ньыматынан" диэн, аныгы дьон биэдэрэлээх тымныы уунан саба ыЬынар буоллулар. КиЬи этэ-хаана тургэнник, соЬуччу хомуллар-тумуллэр буолан, доруобуйа§а туЬалаах.
Кунгетэ иккитэ, сарсыарда, киэЬэ тымныы уунан кутталлар. Ону ыраас салгьигна сыгынньах атах,хынан сиргэ уктэнэн туран оьгорор ордук. Уунан куттуох иннинэ бэйэ$эр уонна атын дьокьго доруобуйаны бадара^ын. Нэдиэлэ§э биирдэ, 36 чаастан итэ^эЬэ суох кэм№э аЬаабаккын уонна ууну испэккин. Ити организмы шлактартан ыраастыырга туЬалаах. О^окконон дьиэ кэргэн бары дьарыктанара ордук.
"Порфирий Иванов ньыматынан" дьарыктанар дьону кыттакэпсэтиЬии.
Тумук: Эдэр, уунэн иЬэр киЬи организма, этэ-хаана куускэулэлиир, итииргиир, тургэнник киртийэр. Онон 050 этэ-тириитэ куруукыраас, чэгиэн-чэбдик буоларыгар кыЬаныахтаах.
25 уруок. О^ону эт-хаан сайдыытыгар дьиэ-кэргэ1гн:э иитии.
1. СэЬэргэЬии:
Сарсыардаан^ы гимнастиканы эЬиги дьиэ-кэргэккэ кимнээх
онгороллоруй?
Убайын ханнык спорт керукунэн дьарыктанарый?
Ийэн1, а§ан курэхтэЬиилэргэ кыттар дуо?
ЭЬиги ДБИэ-кэргаккитинэн тыа^а походка сылдьыбыккыт дуо?
2. Учуутал кэпсээнэ.
О^ону эт-хаан сайдыытыгар иитиигэ тороппут суолтата весе улахан. Сорох ыал О|>ону эт-хаан сайдыытыгар иитиини ман^найгы миэстэ^э туруораллар.
Сахара обугэ са§аттан о^о эт-хаана сайдыытыгар аналлаах элбэх ньыма, албас, дьарык баар.
О§о сарсыарда твреппуттэрин кытта араас хамсаныыны он^орон, этин-хаапып уЬугуннарар, чэбдигирдэр. Кунус элбэхтик таЬырдьа ыраас салгыьгн'а сылдьар, хан^кынан, хайыЬарынан, салаасканан
хатааЬылыыр, суурэр-кетер. Маны таЬынан тереппуттэрин кытта эрчиллэр, оонньуур, ойуурга-тыа§а сылдьар, курэхтэЬиигэ киирсэр.
Тереппуттэрин кытта "Кердеех старт'1 /6 туЬумэхтээх/.
Тумук: Тереппут бэйэтин ог>ото спордунан дьарыктанарын,элбэхтик оонньуурун, тымныыга-итиигэ буЬарын-хатарын, улэ§ээриллэрин хайа да еттунэн хааччахтаабат буолуохтаах.
26 уруок. Салгырта хамсаныылаах оонньуулар.
27 уруок. Дьыл араас кэмигэр эрчиллии.
Дьыл хайа да кэмигэр эти-хааны бе^ергетуу бучел олох туоЬута. *
1. СэЬэргэНии:
Ханнык дьыл кэмнэрэ бааларый? КуЬун эти-хааны хайдах бе^эргетуеххэ себуй? КыНын буЬууну-хатыыны хайдах барыахха себуй? Сааскы салгын туох туНалаа^ый?
Спортсмен эрчиллиитин туЬунан видео керуу, кэпсэтиЬии.
Учуутал кэпсээнэ.
Бипиги дойдубут кыЬына олус тымныы, уЬун, сайына кылгас буолан сылы быЬа тапырдьа ыраас салгын-ка дьарыктанар кыах суох. Ол эрэн дьулуурдаах дьон куЬун, саас элбэхтик дьарыктаналлар. Суурэллэр, эти-хааны бо^ергетуугэ дьарыктаналлар, уу кутталлар.
Аныгы уйэ§э бэрт элбэх киЬи велосипедынан дьарыктанар. ЭЬиги бэйэ^ит тэлгэЬэ§ит иЬигэр велосипедынан дьарыктаныаххытын сеп.
КыЬын, саас хайыКардыахха сеп. ХайыЬардьыт ыраас салгын'ка сылдьан, бары былчына тигинэччи улэлиир, этэ-сиинэ тиритэр, тыынар, ейе-санаата чэбдигирэр.
Саха сирин кылгас сайыныгар сетуелээн, харбаан дьарыктаныахха сеп. Харбыыр кэмьгэ сурэх улэтэ тупсар, аЬылык учугэйдик тар§анар, бары былчыьг тэкьгэ улэлиир.
Мээчигинэн дьыл хайа да кэмигэр оонньоон эрчиллиэххэ сеп.
4. Таабырыннар:
Кыната суох кетер, ата^а суох суурэр баар уЬу /мээчик/.
Суолга киирбэт сур соно^ос бар уЬу /хайыЬар/.
5. Тумук.
·
Дьыл араас кэмигэр эти-хааны эрчиллиини кыра саастан са^алан дьарыктаннахха, учугэй уерэхтээх, сурэхтээх, куустээх о§о буола улаата§ын.
уотугар сыламнаан улааттахха эт-хаан эргиччи саидар
КыЬыны быЬа хаарга мээчик тэбэн, тустан, атах оонньоон, сайын сетуелээн, кун кыахтаах.
28 уруок. Массажтаныы.
Массаж - эти-хааны уЬугуннарыы, ыраастааЬын.
1. СэЬэргэЪии:
Ким массажтанарый?
Массаж онорор киЬини кербуккут дуо?
Ханнык массажтары билэ^ит?
2. Учуутал кэпсээнэ.
Массаж ханнык барарар киЬиэхэ туЬалаах, норуот эмчиттэрэ имэрийиини, илбийиини киэкник тутталлар. Массаж ыарыЬауы эрэ абыраабат, эдэр доруобай киЬиэхэ эмиэ туЬалыыр, спортка ситиЬиигэ улахан кемелвех. МассажтаЬын сурун керуетэ диэн имэрийии, ньиккэрийии, аалыы, убахтааЬын, батарыта тутуу, эрийии, ыгыта баттааЬын, охсуолааЬын, таптайыы буолар. МассааЬы бэйэ доруобуйатыттан, уопсай туруктан керен арыйах, намыын да ньыманы туттуохха сеп.
3. МассажтааЬын ирдэбилэ.
Хайысхата сурэх диэки туЬаайыллар.
Оргууй а§ай са^аланар, ититэн баран куускэ тутуллар,бутэЬигэр эмиэ улам намыраан барар.
Бэйэни массажтаныы, сарсыардаакы гимнастика кэнниттэн(жорор ордук.
Массажтаныы уЬуна 20-25 мун.

Точканан ыгыта баттаан массажтаныы ньыматын о§о эмиэоноруон сеп. Наадалаах точкалары булан 2-3 мун тиийэ ыга баттаанмассажтана^ын. Оннук точка киЬиэхэ олус элбэх.
Практическэй улэ.

Тобеиг ыарыйда^ына хааЬын икки ардынан суускунбаттаатаххына ааЬар.
Сунньун' ыарыйда^ына кэтэ^ин онхойун баттыыгын.
Тыынырын ыарыйда^ына туеЬун уутун алын вттун баттаану^арыта^ын.
6. Тумук: Массаж - киЬи чэгиэн чэбдик сылдьарыгар квмелеЬвр.кинигэттэн, сурунаалтан аа^ан массаж ньыматын уерэтин1.
29 уруок. КуЬа^ан дьаллыктар.
Эн утуе быЬыын^-майгын1 - эн кетер кынатык. Оттон майгык бэйэ§иттэн эрэ тутулуктаах.
1. СэИэргэЬии. ,
Учугэй майгылаах о^о хайдах о^онуй? КуЬа^ан майгылаах одо хайдах одонуй?
Меку быЬыы туохтан тахсарый?
КуЬа$ан кэмэлдьилээх оуо баар буолуон сеп дуо?
Сиэрдээх буолуу диэн тугуй?
2. Учуутал кэпсээнэ.
Олоххо наар учугэй эрэ кестубэт. КуЬа^ан, нэгэй быЬыы, албын-туекэй, этйЬии-ыстайыы, сымыйаччы-хобуоччу билигин да баар. Ол уксэ киЬи бэйэтин майгытын-сигилитин ейдеен корен, кеннере-тупсара сатаабатыттан тахсар. Атын киЬи куЬарныттан ким барыта эрэйдэнэр, санааргыыр, ытыыр-сонлуур.
Уерэнээччи ейдуехтээх.
Уруокка, уулуссаг>а, дьон элбэх сиригэр жвачка ыстыырсуергу.
КиЬини хаЬан да тарба^ынан ыйбаттар.
КиЬи баарына кулгаахха сибигинэЬэр, кистээн кэпсэтэролуона.
Общественнай миэстэ§э улаханнык кулэр, айдаарар сатаммат.КуЬараны куЬа^анынан боруостаан оло§> учугэй гыныаххасатаммат. Учугэйтэн учугэй тахсар, утуе быЬыыттан утуебыЬыы салг>анар. Онон ким барыта бэйэтин кыана туттан,итэгрЬин билиниэн, утуе суолга дьулуста§ына, олохтупсуохтаах.
3. Л.А. Афанасьев "Сиэрдээх буолуу'* майгы туЬунан стр 30кэпсэтиЬии.
4. Л.А. Афанасьев "Айыы сиэрин тутус"-Дьокуускай. 1996 стр 63.Хайдар буолума.
кэпсээни аа§ыы
словарнай улэ
аа§ыы
ыйытыыларга эппиэт

КуЬа^аттар хайдах 05050 сыста сатыыр эбиттэрий?
КиЬи куЬараттартан хайдах куотар эбитий?
Купа§ан киИиэхэ сыстара то§о куйа^аный?
- бу кэпсээни оруолларынан оонньоон.
5. Тумук.
Майгыта куЬа^ан, куЬа^ан дьаллыктаах киЬиттэн иэйэхситэ тэйэр. Ол киЬи куЬа5ан дьаллыктаах киЬи учугэйдик олорбот, табыллыбат. КиЬилии киЬи буол.
30 уруок. Арыгы, табах, наркотик содула.
Уйэ уларыйан, ей-санаа айгыраан араас куЬа§ан кэмилдьи биЬиги олохпутугар кимэн киирэн иЬэр.
1. Арай биирдэ арыгы, табах, наркотик олорбуттар.
Керсубут дьоннорун арыгыЬыт, табахоыт, наркоман оборон испиттэр. Онон кинилэр олорор дойдуларыгар арыгыЬыт, табахсыт, наркоман олус элбээн испит. Онтон биирдэ ол дойдуга физкультура,
спорт кетер тэриэлкэ(р олорон кетен кэлбиттэр. Олус элбэх дьаллыктаах киЬи баарын корен хае биирдиилэрин физкультураны, спорду кытта до^ордоЬор ыччат элбээн, чэгиэн, кууетээх санаалаах ыччат элбээн испит. Олоруохха уерэтиэххэ олус учугэй буолбут. Арыгы, табах, наркоман эмиэ кенер суолга киирэн баран бииргэ дорордоЬон олорбутар.
2. Учуутал кэпсээнэ.
а) Арыгы куИаран дьаллык. ОхсуЬуу елерсуу, уоруу-алдьатыы уксэ арыгыттан тахсар. Кипи сааИмнан эдэр да, соччонон арыгыга тургэнник ылларар. Элбэхтик арыгылааЬын тумугэр киЬи ыалдьар, септеех оло§у олорбот, улэлээбэт. Онон кыра эрдэххиттэн арыгы куЬа§анын ейдуехтээххит.
Ь) Табах эмиэ куЬадан дьаллык. Табахсыт улахан ангара ыарыпах туберкулез, тыка рага буолан елеллор. Табары тарпат киЬи, ордук кыра 01)0, табах буруотуттан тардан киНитээ^эр теЬе эмэ элбэх дьаты икэринэр эбит диэн ученайдар быЬаарбыттар.
с) Наркоман - итирик дьонтон бэрт атыц, иирээки диэххэ эмиэ табыллыбат, дьикти-дьиибэ майгылаах киНи. Этин-хаанын наркотикка уерэннэ^инэ, онтон ордук хара сор суох дииллэр. Онон чэбдик олоххо олорун*, куЬа^ан дьалыкка ылларыман.
Видео."Арыгы, табах, наркотик содула".
Тумук. Бу алдьархайдан кемускэнэн-харыстанан, аралдьыйарбиир саамай септеех хайысха баар. Ол эти-хааны чэбдигирдэр,тупсарар, сайыннарар сыаллаах-соруктаах физкультуранан уоннаспордунан дьарыктаныы. О^о физкультуранан, спордунан улуЬуйэнкене-корсуе майгылаах, улэ^э дьо^урдаах, туйгун доруобуйалаах,уерэ^эр ситиЬиилээх киЬи буола уунэн тахсар.
31 ур.уок. Салгьитн^а хамсаныылаах оонньуулар.
32 уруок. Салгыкна хамсаныылаах оонньуулар.

Уруок
№
Уруок темата
ЧааЬа

1
БиЬиги то!)О ыалдьабыт
1

2
Хамсаныылаах оонньуулар. Сарсыардааны зарядканы эбии эрчиллиилэри уерэтити
1

3
Ыарыыттан кимнээх эмтииллэрий. Хайдах харыстанабыт.
1

4
Ыарыыттан привыкалар.
1

5
Хамсаныылаах оонньуулар.
1

6
Эмп туЬунан тугу билэ^ит?
1

7
Эмтээх оттор, *
1

8
Эмтээх отоннор.
1

9
Дьиэ таЬыгар уунэр эмтээх оттор.
1

10
Аммана уунэр эмтээх оттоннор.
1

11
Хамсаныылаах оонньуулар.
1

12
Эхинококкоз уонна киниттэн харыстаныы.
1

13
СууЬурууттэн сэрэхтэр.
1

14
Сальмонеллез.
1

15
КыЬыылаах ымынахтан харыстан.
1

16
Хамсаныылаах оонньуулар.
1

17
Араас дьыл кэмигэр сэрэхтээх буолуу.
1

18
Суол быраабылаларыгар "Сулустаах чаас". 1

19
Электричество^ сэрэхтээх буолуу. 1

20
Тириини уокка сиэтииттэн маргнайгы коме. 1

21
Ууга сэрэхтээх буолуу.
1

22
Хамсаныылаах оонньуулар.
1

23
Дьиэ кыылларын керуу-харайыы. Дьэллик ыттартан сэрэнии.
1

24
Дьиэ кыылым.
1

25
Хамсаныылаах оонньуулар.
1

26
Улуйууттэн маггнайгы комо.
1

27
ИКэр ууну туттуу быраабылата. 1

28
Билинтти медицина сайдыыта. 1

29
Тумуктуур уруок. Зачет. 1

30
Хамсаныылаах оонньуулар. 1

31
Хамсаныылаах оонньуулар. 1

32
Хамсаныылаах оонньуулар. 1

2 кылааска валеология уруоктарын наардала,
1 уруок. БиЬиги ТО0О ыалдьабыт.
1. СэЬэргэЬии.
ТеЬе элбэхтик ыалдьа^ыт?
БиЬиги то§о ыалдьабыт?
2. Учуутал кэпсээнэ.
ЫарыЬах киЬи доруобай киНиттээ^эр бэйэтин Ийэ дойдутугар туЬата кыра. Онон хае биирдии о§о кыра эрдэ^иттэн бэйэтин доруобуйатын керунэ уерэниэхтээх.
А) БиЬиги то$о ыалдьабыт?
Куннээди режими тутуспат буолууттаи.
СыыЬа аНыыртан.
Спордунан дьарыктаммат буолууттан.
А^ыйахтык хамсаныыттан.
Салгыетн'а сылдьыбат буолууттан.
Б) БиЬиги дойдубутугар ыарыылары сэрэтэргэ улахан улэ ыытыллар, дьон доруобуйатын бег>врг#тунэригэр бар усулуобуйа тэриллэр. вскетун ыарыЬах уЬун кэм устата эмтэнэр буолла§ына, балыаЬа квмо оиорор. ЫарыЬахха ыалдьар кэмин устатыгар анал лиис бэриллэр.
Ыалдьыбат наадатыгар о§о эрдэхтэн бэйэн1 организмн?ын учугэйдик уерэт, доруобуйаны харыстааЬын'гга субэлэри туЬан.
Белорунэн "Хамсаныы-дорубуйа аргыЬа" диэн тема^а санлистогуон-оруу.
Сарсыардааьгы зарядка сака эрчиллиилэри кердеруу.
Тумук.
2 уруок, Салгыьгн^а хамсаныылаах оонньуулар.
3 уруок. Ыарыыттан кимнээх эмтииллэр, ыалдьыбат туЬугар хайдах харыстанабыт.
1. СэЬэргэЬии.
Ыарыйдаххына кимиэхэ этэ^ин? Кимиэхэ кердвре^ун? ТеЬе чаастатык ыалдьа§ын? Тугун ыалдьарый?
2. П. Тобуруокап "Кешабыт ыалдьыбыт"
хоЬоону аа|)Ыы
ырытыы
3. Учуутал кэпсээнэ.
1. Ыарыылары утары улахан улэни медицина улэЬиттэрэ ыыталлар. саадыгар, оскуола^а медицина улэЬиттэрэ улэлииллэр. Онон о§о ыалдьан эрэрин эрдэ билэллэр. Ити ыарыыны тургэнник эмтииргэ кемелеЬер.
р ыалдьан хааллын? Кини араас специалист быраастар улэлиир сирдэригэр - амбулатория^а тиийэр, о^ону керер аналлаах бырааска кердерер. оро бырааЬа эйиэхэ эмп аныа, хЪйдах эмтэнэргин субэлиэ-амалыа. Кини субэлэрин чопчу тутус, оччоро тургэнник утуеруен1.
2. Ыалдьыбат туЬугар физкультураны кытта дог>ордос. Зарядката онор, сопке аЬаа, салгымна эдбэхтик сырыт, улэлээ-хамсаа, режими тутус. Секцияларга, доруобуйа группаларыгар сырыт.
4. "Амбулатория^" - оруолларынан оонньуу.
5. Тумук. Спордунан элбэхтик дьарыктан. "Бэйэн1 эмтэнимэ,бырааска тиий" норуот муудараЬын умнума.
4 уруок ыарыытттан прививкалар.
1. СэЬэргэЬии.
Прививка - быЬыылары ылбыккыт дуо? Ханнык прививка ылбыккытын билэ§ит дуо?
"Прививка" хоЬоону аа§ыы, ырытыы
Учуутал кэпсээнэ.
КиЬиэхэ кутталлаах угус ыарыылары утары сэрэтэр быЬыылары <жортууллар. Олортон угустэри о^олорго эмиэ окороллор, саамай кыра о§олорго тиийэ. Бу дьаЬыл кеметунэн угус ыарыылар букатын а§ыйаатылар.
4. Оскуола фельдшерин кытта керсуЬуу.
А) 6-7 саастаах о^олорго III РУ, АДС-М корь, Р Манту куЬун, саас БЦИС сэлликкэ профилактическэй прививкалар - быНылар оноНуллаллар.
АДС-М прививка дифтерия бэлэс, куомэй, мурун сарыытын уонна организмы бутунуу суЬурдэр сыстыганнаах ыарыыны утары оноЬуллар. Былчын'ка бэриллэр, 30-45 хонук арыттаах 2-тэ бэриллэр, онион 5-6 сыл буолан баран бэриллэр.
Корь ыарыытын утары прививканы 12-15 ыйдаах о§о§о уонна 6 саастаах куорунан ыалдьыбатах 05050 бэриллэр.
Б) Прививкалары ылан баран 050 хайдах харыстанар туНунан субэлэри биэрии.
Оскуола^а медецинскэй кабинетыгар экскурсия.
Тумук. Уорэнэччи сааЬынан бэриллэр прививканы - быЬыыларыбириэмэтигэр ылыахтаах, оччо^о угус ыарыылартан харыстанар.
5 уруок. Салгын^а хамсаныылаах оонньуулар,
6 уруок. Эмп туЬунан тугу билэ^ин?
1. СэпэргэЬии.
Ыарыйдаххытына тугунан эмтэнэрит? Ханнык эмтэри билэ^ит? Аптека^а сылдьыбыккыт дуо? Эмп туЬунан тугу билэ§ит?
2. Учуутал кэпсээнэ
Ыарыйдаххьша бырааска кардерунэ^ин. Быраас эйиэхэ эмп аныа, хайдах эмтэнэр туЬунан субэлиэ-амалыа. Кипи субэлэрин чопчу тутус. Быраас эйиэхэ анаабатах эмтэрин хаЬан да испэт буол. Бу туЬунан норуот муудараЬыгар да этиллэр "Наадата суохха эмтэпимэ доруобай буолуок", "олус элбэх эмп - дьаат".
3. Аптека^а экскурсия.
фармацевт субэтэ
эми хайдах сжороллорун коруу *
6. Тумук. Эмп хайдах уонна ханнык ыарыыга туттулларын билэ уорэнии. "Бэйэк эмтэнимэ, бырааска кердер" диэн норуот муудараЬын умнума.
7 уруок. Эмтээх оттар.
Эмтээх оттор ойууларын, гербарийдарын керуу, ырытыы.
Учуутал кэпсээнэ.
Хонууга, ойуурга сылдьан киЬи арааска тубэЬээччи, Холобур, ойуурга сылдьан тириигин бааЬырдыан, онно йод суох буолуо. Онуоха элбэх уунээйи комолеЬуе.
Суорат-от сэбирдэ^ин илдьиритимэ тутан баран бааскын ыга баай. Хаанын тохтуо, кэлик бааЬын тургэнник оЬуо.
Ытырыык от сэбирдэГ)ИН ыган ыраас таьгаска сумэЬинин ыл итиэнэ бааскар тут.
Зверобой-бутэй эрэйиигэ уонна хаан туруутугар сэбирдэ§ин илдьи тутан уураллар.
Ийэ уонна маачаха сэбирдэ^э ириетэрэр бааЬы эмтииргэ кемелеЬвр.
Боксуррана сэбирдэ^ин тууран ыл, сууйан баран илдьиритэн бааскар тут. Бу уунээйилэри хаЬан да силистэри тууран туттума, сэрэнэн азыйах сэбирдэ^ин тууран туЬан.
Эмтээх оттор тустарынан открыткалары, альбомнары коруу.
Биир эмтэх оту уруЬуйдаа, туЬатын туЬунан суруй.
Тумук. Эмтээх оттору элбэ^и уорэт, туЬан.
8 уруок. Эмтээх оттоннор.
Иван Федосеев "Дьэдьэннии барабын" - хоЬоону аа§ыы,ырытыы.
Отонноох уунээйилэр ойууларын, гербарийдарын керуу,кэпсэтиЬии.

Унуохтаах отон.
Сугун
Киис тинилэдэ
Моонньорон
Киис отоно
Уулаах отон
Дьэдьэн
Уохта
Хапта^ас
Биэ эмиийэ
Бузина
3. Учуутал кэпсээнэ.
Отонноох уунээйи диэн элбэх сиэмэлээх сумээЬиннээх астаах уунээйи. Сир аЬын хомуйарга тиэтэйэр, айыл^ар бардамнык сылдьар диэн сиэргэ баппат куЬа^ан быЬыы буолар. Отон ургэммэккэ туран ситтэ§инэ инэмтэлээх, эмтээх эттигэ элбэх буолар. Отонноох уунээйи дыргыл сыттаах, минньигэс амтаннаах, элбэх сумэЬиннээх буолла§ына аска да, эмкэ да туЬанарга олус табыгаатаах.
Эмтээх отоннор туЬалара.
Моонньодон отоно хаан убаата^ына, сетелтвн эмтэнэргэ, увЬурууну тохтоторго туЬаналлар. Куртах, синньигэс оЬо^ос тордв бааЬырда§ына моонньорон сумэтин иЬэллэр.
Биэ эмиийэ - опорос улэтин тупсарарга, тебе ыарыытын у^арытарга, куус-кудэх киллэрэргэ иЬэллэр. Сэбирдэ§э оргуйбут уутун ис ыарыытыгар, куртах бааЬыгар,тыынар орган бааЬырыытыгар, саЬарар буер ыарыытыгар иЬэллэр.
Киис отоно эмтээх уунээйи - келеЬуну таЬаарарга, ииктииргэ туЬаналлара биллэр.
Унуохтаах отон - иринэлээх бааЬы, солотуоханы отон оргуйбут уутунан сууйаллар, компресс онороллор. Сэлликкэ, титирииргэ сэбирдэх суурдаНынын, оттон ньиэрбэ ыарыытыгар сэбирдэх оргуйбут уутун иЬэрдэллэр.
4. Таабырыннар.
Ойуур иЬигэр ойуулаах сон баар уЬу. (уулаах отон).
Ойуурга ойуулаах тэллэх тэлгэнэ сытар уЬу. (отон уга).

Отонноох уунээйи туЬунан о^олор таабырын голкуйдаантэтэрээкэ суруйуулара.
Тумук. Эмтээх, отонноох уунээйилэри аа§ан билин. ХаЬан,хайдах ургээн туЬанары уврэтии.
9 уруок. Дьиэм таЬыгар уунэр эмтээх отпор.
1. СэЬэргэЬии.
Ханнык эмтээх оттору уорэттибит?
Ханныктары билэдит?
ТэлгэЬэ иЬигэр уунэр эмтээх оту билз^ит дуо?

"Лечение без лекарств1* - видео - кинэнии керуу, ырытыы.
Учуутал кэпсээнэ.
БиЬиги дьиэбит таЬыгар, тыа са^атыгар, суол кытыытыгар, босхо биэрэр баайа эмтээх от элбэх.
Холобур: ТэлгэЬэ иЬигэр, суол кытыытыгар уунэр. Оонньуу сылдьан илиигин-атаххын быстаххына, силиЬин алдьаппакка эрэ ургээн ыла^ын. Сууйан баран быспыт сиргэр саба ууран кэбиЬэ^ин хааны тохтотор.
Тимэх от - ара§ас, тегурук сибэккилээх отунан саЬарар ыарыыныэмтииллэр. «
Хатыьг сэбирдэдинэн - баттаххын сууннаххына, туЬэрэ тохтуур.
Эмтээх оттор - уруЬуй.
Дьиэ таЬыгар уунэр эмтээх оттор тустарынан эбии билэн дьиэ§этэтэрээккэ суруйуу.
Тумук.
Эмтээх оту хайа кэмгеэ хомуйалларын, хайдах хатаралларын, туЬаналларын билэргэ кыЬаныы.
10 уруок. Аммана уунэр эмтээх отоннор.
Эмтээх отон биЬиги айыл^абыт бастын баайа, кунду бэлэ§э.Уунээйи киЬини аЬатар эрэ буолбатах ессе эмтиир эбит.
СэЬэргэЬии.

Ханнык эмтээх отоннору билэ^ит?
Аммана ханнык отонноох уунээйилэр уунэллэрий?
3. Таабырын.
Саас от куех, куЬун халлаан куех баар уЬу /сугун/.
Икки бырааттыылартан биирэ уулаах, иккиЬэ укуохтаах уЬу/уулаах, унуохтаах отон/.
4. А) БиЬиги тереебут Аммабытыгар отонноох уунээйи арааЬауунэр. Сайын, куЬун сир аЬа белену хомуйабыт. Сир аЬын хомуйаргатиэтэйэр, оту-маЬы алдьатар сатаммат. Онон отону хомуйарга уунээйиугун, лабаатын унугэЬин сэрэнэр наада. Алдьамыт, кэхтибит уунээйиолус бытааннык улаатар. Сир астыыры ебугэ былыр-былыргыттанкэрэхсиир, олус себулуур идэтэ. Ол сиэрин тутуЬан, отону собунэнкорон хомуйар наада.
Б) БиЬиги Аммабытыгар отонноох уунээйилэр бары эмтээхтэр.
5. Отонноох уунээйилэр хартыыналарынан улэ.
Дьэдьэн - Саха сирин саамай минн'ьигэс астаах уунээйитэ. От ыйын сакатыгар сибэккилэнэр, ас кутар, от ыйын ортотугар ситэр. Дьэдьэн Саха сиригэр бастаан ситэр отонноох уунээйи буолар.
Норуот эмчиттэрэ дьэдьэни элбэх араас ыарыыга тутталлара. Ол курдук хааны ыраастыырга, тирии бааЬын куурдарга, айах, куемэй, куртах ыарыытыгар, сурэх куускэ тэбиитйн хаптатыыга тутталлар. Дьэдьэн отонун сиэн баран туустаах балыгы, луугу сиэтэххэ, оЬо|>ос лиистигэ тахсар.
Дьэ итинник биЬиги Аммабытыгар уунэр дьэдьэн эмп араас керунунэн туЬаныллар эбит.
Сугун - сэбирдэрэ суох кыстыыр сэппэрээк. Ъэс ыйын иккис анаарыттан сибэккилэнэр. От ыйын бутуутэ ситэр.
Эмкэ сугун отонун да, сэбирдэ^ин да туЬаналлар. Отон сумэЬинин, хапыт отон оргуйбут уутун титирээн ыалдьыбыт киЬиэхэ иЬэрдэллэр. Норуот эмчиттэрэ сугун сэбирдэ^ин оргуйбут уутун сурэх, ис ыарыытыгар тутталлар. Айах бааЬыгар сибиэЬэй отону сыЬыары тутар олус кемолоЬор.
6. Тумук. Отон уунэр сирин харыстаан, угун алдьаппакка хомуйарбуолун. Сир аЬа барыта да киЬиэхэ улахан туЬалаах, ис орган улэтинтупсарар, тымныйан ыалдьыыны утуврдэр.
11 уруок. Салгыныа хамсаныылаах оонньуулар.
12 уруок. Эхинококкоз уонна киниттэн харыстаныы.
1. СэЬэргэЬии.
Эхинококкоз диэн ыарыыны билэ^ит дуо? Дьиэ^итигэр ыттааххыт дуо? Ыты хайдах коре^ут-харайа^ыт? Ыккытын прививкалата^ыт дуо?
2. Таабырын.
Айан суолугар наадыйбат аллаах келе баар уЬу /ыт келе/.
Сиртэн арахпат ситии ыа^ыйа баар уЬу /ыт мунна/.
Биир киЬи дэйбиирин кыЬыннары тута сылдьар уЬу /тыкутуруга/.
Туерт орон онороочу, икки тымтык тутааччы, биир сыысхарбаачы баар уЬу /ыт атара, хара^а, кутуруга/.
3. Учуутал кэпсээнэ.
Эхинококкоз ыарыы биллибэккэ-кестубэккэ сылдьан
ыарытыннарар. Манна тына^а уонна быарга хабан уескуур. Бу ыарыынан ыт, ынах, сылгы, сибинньэ, киЬи ыалдьар. Эхинококк диэн илиистик бэйэтин аата. Эхинококкоз ыарыынан киЬи уксун ыттан сыстан ыалдьар.
Ыалдьыбыт ыт тириитигэр уонна туутугэр хатанан хаалбыт сымыытттар кыЬыталлар. Ыксаата§ына ыт тииЬинэн ытырбахтанан кыЬыйарын у^арыта сатыыр, ардыгар тубэЬиэх аалынар, кыЬыйар сирин салаана^ына муннун, айа§ын тула сымыыттар ерге диэри
сыдьаллар. Ыт ити хамсаныыттан угус дьон 6ол50мтое>о ылбаттар. Теттерутун имэрийэн-томоруйан илиилэрин убахтыыллар. Илиистик киЬи оЬороЬугар киирэр. Онно сымыыт ха§а арахсан хаалар уонна тымыры курдаттаан хаа!пга етен киирэн тыкала, быарга киирэн хабахтаах искэннэри уескэтэр.
Эхинококкоз - тылы дуоскара суруйан, о§олорго быЬаарыы,сатаан сапарарга уерэтии.
Ыарыыттан хайдах харыстаныахха.

Ыты дьиэрэ тутумуохха, эккэлэтэ оонньуу уерэтимиэххэ.
Ханнык баг>арар суеЬу, кыыл тыкатын, быарын ыккабиэримэн.
Ыт ветеринарнай лаборатория^ илиистиккэ бэрэбиэркэнибарыахтаах.
4. Илиистиктээх ыты елерер ордук.Быраабыланы ырытан, тэтэрээккэ суруйуу.
6. Тумук. Эхинококкоз ыарыынан ыалдьыбат наадатыгар ытыиитиини бэрээдэктиэххэ, ыарыыттан харыстаныы быраабылатынтутупуохха. *
13 уруок. _Су_Ьу_рУУ-Ттэн сэрэхтэр.
СуЬуруу - доруобуйа^а буортулаах. СуНуруу диэн кипи этигэр-хааныгар буортулаах, дьааттаах вещество киириитэ буолар. Дьааттаахтэллэй, уксус, араас эмтэр, бытовой газ уо.д.а. буортулаах уба^астаркиЬи этигэр-хааныгар улахан суЬурууну оноруохтарын сеп.
Ордук элбэхтик аска уонна угаардаах газка суЬуруеххэ сеп.
А) аска суЬурдэххэ аан маннай куртахха баар аЬылыгы ыраастыахха наада. Хае да ыстакаан сылаас ууну иЬэн баран тоттеру таИаара^ын (хотуолуугун). Онтон уут иИиэххэ сеп.
Б) Угаардаах газка суЬуруугэ бастатан туран газ тахсарын тохтото^ун. Онтон туннугу, ааны аЬан хоЬу салгылата^ын. ЭмсэБЭлээбит киЬини сибиэЬэй салгыкка таЬааран сытыара^ын. Теботугэр тымныы компреЬы уура§ын.
3. Таабырын.
Тебете суох да сэлээппэлээх, со§отох атахтаах да саппыкыта суох баар уЬу. /тэллэй/.
4. Сиэнэр, сиэммэт тэллэйдэр оцууларын керуу.
Сиэнэр тэллэйдэр-урун тэллэй хатын тэллэй, саКылчайдар уо.д.а. Сиэммэт тэллэйдэр- сидьин- тэллэй, сымыйа чон^очох тэллэйэ, мухомор уо.д.а.
5. Тэллэйдэр сайын иккис акаарыгар, почва учугэйдиксылыйда^ына уонна себугэр сииктээх буоллазына уунэллэр.
Сиэммэт тэллэйдэр эмиэ баар буолаллар. Сорохторо сиэнэр тэллэйдэргэ маарыннааччылар. Холобур, уес тэллэйэ, урун тэллэйгэ маарынныыр. Уес тэллэйэ олус аЬыы, киЬи сиэбэт. Сиэммэт тэллэйдэр дьааттаахтар. Олор аЬылыкка тубэстэхтэринэ киЬи суЬуруен сеп. Саамай дьааттаах - сытыган тэллэй. Сытыган тэллэйи сиэбит киЬини
быыЬыыр кыаллыбат. Эргэрбит сиэнниллэр тэллэй эмиэ киЬиэхэ кутталлаах дьааттаныан сеп. видев:
Билбэт тэллэйгин ылыма.
Эргэрбит, чиэрбэлээх тэллэйи хомуйума.
6. Тумук. СуЬурууттэн сэрэхтээх буолуу. Хае биирдии киЬиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах.
14 уруок. Сальмонеллез.
Дьон то§о ыалдьарый?
Сыстыганнаах ыарыылар твЬо билэ^ит?
Сыстыганнаах ыарыыттан хайдах харыстанабыт?
2. Учуутал кэпсээнэ. *Сальмонеллез- сыстыганнаах ис ыарыыта. Сальмонеллез
ыарыытын кебутэр палочкалар дьиэ кетердерун куурусса, кус, хаас, дьиэ суеЬулэрин - ынах сылгы, сибинньэ оЬо§осторугар бааллар.
Уксутугэр дьоннор сальмонеллеЬынан суЬурбут дьиэ сувЬутун этин, дьиэ кетердерун сымыытын ситэ буЬарбакка сиэн ыалдьаллар. СальмонеллеЬынан суЬурбут бородуукта амтана да, сыта да тас керуетэр туох да уларыйыы суох буолар. Ыарыы куускэ са§аланар. Эмискэ тебен ыалдьар, элбэхтик хотуолатар. ИЬин быЬыта тыытан ыалдьар, температурам тахсар, хойуута убууур, сулуЬуннэнэн, соро§ор зхааанаах буолар. Тутатына медецинскэй кемв онпоЬуллуна5ына тохтуон сеп.
Сальмонеллез - тылы дуоска^а суруйан, одолорго быЬаарыы,сатаан санарарга уерэтии.
СальмонеллеЬынан ыалдьыбат инниттэн быраабыланы тутус.

АЬылыгы бэлэмниэх иннинэ илиигин мыылалаансуунуллуохтаах
АЬылыкка эт-уут оноЬуктарын санитарнай-ветеринарнайбэрэбиэркэни барбатах бородуукталары туттуу бобуллар.
Буспут аЬылыктары уонна сиикэй бородуукталары тус-туспаиЬиккэ харайаллар.
Сиикэй эбэтэр ма^аЬыынтан атыылаЬыллыбыт ууту оргутанбаран иЬиллиэхтээх.
Куурусса, хаас сымыыттарын буЬарыах иннинэ учугэйдиксодалаах уунан сууйуллар, онтон оргуйбутун кэннэ 10 мунбуЬараллар.
Быраабылалары ырытан, тэтэрээккэ суруйуу.
5. Тумук. Бэриллибит быраабыланы толору туЬаннахха са^Iьмо^^еллез ыарыынан ыалдьымыахха сви.
15 уруок. КыЬыылаах ымынахтан харыстаныы.
1. СэЬэргэЬии.
Ханнык сыстыганнаах ыарыыны билэ^ит? КыЬыылаах диэн ымынах хайдах ыарыыный?
2. Учуутал кэпсээнэ.
КыЬыылаах ымынах-чесотка киЬи этигэр бутуннуутугэр тарпана тахсар уулааах баас. Ордук киртэн суммат-тарааммат буолууттан тахсар.
3. КыЬыылаах ымынахтан хайдах харыстаныаха себуй?
Илиигин мыылалаах уунан суун.
эти-сиини, такаЬы-сабы, дьиэти-уоту ыраастык тут.
Ыалдьыбыт буоллаххына тутатына тирии бырааЬытар кордер.
Быраас анаабыт эмин сепке туЬан. Ыалдьа сылдьар кэмкэрыалга, общественнай сиргэ сылдьыллыа суохаах.
Ыалдьыбыт киЬи такныбыт, утуйбут тан-аНын оргутуллар,таЬырдьа салгын-ка орустараллар.
Быраабылалары ырытан, тэтэрээккэ суруйуу.
Чесотка- кыЬыылаах ымынах туЬунан санбеллютень таЬаарыы.
Тумук. КыЬыылаах ымына§ынан ыалдьыбат наадатыгар, куруукэтин-сиинин, таьгаЬынг-сабын1 ыраас буолуохтаах.
16 уруок. Салгышга хамсаныылаах оонньуулар.
17 уруок. Араас дьыл кэмигэр сэрэхтээх буолуу. ГИБДД улэЬиттэрин кытта керсуЬуу, ГИБДД дьиэтигэр уулуусса^а
экскурсия.
18. уруок- Суол быраабылатыгар "Сулустаах чаас"
1. Бшптьги уйэ^э техника элбээтэ. Онон сатыы киЬи, о§о суолгасылдьыы быраабылаларын уерэтиэхтээх, толоруохтаах. Сатыы киЬиобо тратуар эрэ устун сылдьыахтаадын, уулуссаны анал туоруур эрэмиэстэлэринэн туораныллыахтаарын эЬиги билэ§ит. Массыына сылдьарсиригэр оонньуур, велосипедынан хатааЬылыыр кен^уллэммэт.Уулуссаны туоруурга аан бастаан хакас ертугун, онтон уна диэкикеруехтээххин.
Бугун биЬиги суол быраабылаларын хатылаан "Сулустаах чаас" оонньууну ыытыахпыт. 12 о^о кыттар, 2-лии киЬилээх 6 команда.
2. "Сулустаах чаас" оонньуу са^аланар М. Розенбаум "Светофор"хоЬоон.
1 туЬумэх.
А) Бу ханннык суол бэлиэлэрэй?
1-5 дылы ньуемэрдэри ватман илииЬигэр 5 суол бэлиэлэрэ ойууланан ыйаммыттарын таайаллар.
Л) сэрэтэр суол бэлиэтэ
Б) бобор суол бэлиэтэ
В) ыйар суол бэлиэтэ
Г) сервис бэлиэтэ
Бу бэлиэлэр тугу кэпсииллэр.
А) озолор
Б) пешеходнай переход
В) выезд запрещен
Г) велосипедная дорожка.
Бу ыйыытыыларга соптоох нуомэрдээх бэлиэлэри булан кердереллер.
2 туНумэх. Массыыналар маркаларын сегасе кердер.(1-5 дылы ньуемэринэн массыналар ойуулара ууруллар).А) Жигули
Б) Тойота В) Москвич Г) Волга
3 туЬумэх. Бу буквалартан тылла таЬаар.
П, Д, Р, 3, Н, А, О, Е, Ш, X, К, Е, И, В, Л (пешеход, переход, правила).
4 туЬумэх. Светофор ханнык уотугар уулуссаны туоруубун.А) КыЬыл
Б) Аракас В) От куех
(Т. Чудова музыкатыгар "Песенка зеленого света"). 4. Тумук. Кыайыылаах хамаанда надараадаланар.
19 уруок. Электричество^ сэрэхтээх буолуу.
1. СэНэргэпии.
Электричество туохха нааданый?
Элсктричествонан барар дьиэтээг>и маллары ааттаталаа.
Эн хоскор электричествонан барар мал баар дуо?
2. Учуутал кэпсээн.
Электричествоны хае дьиэ аайы туттабыт. Телевизор, компьютер, холодильник, светильник, магнитофон, электрическэй чаанньык электричествота суох улэлээбэттэр.
Электрическэй уотунан сэрэхтээхтик, быраабыланан туттуохха наада. Сэрэ§э суох электричествонан тутуннахха киНи елуен сеп. ДьиЭ5э улахан кипи суо^ар о§о электричествоны туттуо суохтаах.
3. Электричествонан туттуу быраабылаларын ейдее.
Электроприборга шнурун холбоон эрэ баран розетканыхолбуугун.
Электроприбор вилкатын розетка^а инчэгрй илиигинэнхолбонуллубат.
Электроприбор шнура быстыбатах, эриллибэтэх буолуохтаах.
Кипятильнигинэн сылыйа турар ууга тарбаххын угума.
Дьиэттэн тахсаргар уоккун ар'аар.
4. Саамай элбэхтик, уЬуннук электричество*^ холбонон турартелевизор буолар. Телевизорга компьютер керебут, оонньуубут. Напааупуннук телевизор улэлээтэк,инэ итийэн, алдьаныан эстиэн сеп.
Телевизоры коруу быраабылата
телевизоры куетнгэ 1.30-2 ч эрэ керуехтээххин
телевизоры 2-3 м тэйиччи кере^ун.
Телевизоры харагеакд керумэ.
Улэлии турар телевизоры керуутэ суох хаалларыма.

Дьиэдитигэр баар телевизоры уруЬуйдаан кердер.
Тумук. Электричество^ сэрэхтээх буолуу быраабылаларынтолоруу хае бирдии о§о эбээЪинэпэ. *
20 уруок, Тириини уоккка сиэтииттэн маннайгы кеме
1. СэЬэргэпии.
Испиискэнэн тутта^ын дуо
?
ким отторуй
2.
Уокка сэрэхтээх буолуу быраабылаларын билэ§ин дуо? Бапаартан сэрэхтээх буолуу" видеокассетаны керуу, ырытыы.
3. Учуутал кэпсээнэ
А) Биир испиискэ маЬыттан олус улахан хорумньу тахсарын кердугут. Одо испиискэнэн оонньуо суохтаах. Опог>у дьиэ иИигэр улахан эрэ кипи отторо коьгуллэнэр.
Б) Дьиэ^э, кухня^а бэйэ сэрэхтээх буолуу быраабылаларын о§о билиэхтээх, сэрэниэхтээх.
Бэйэ сэрэхтээх буодуу быраабылата.
Электроплита^а итии уулааах иЬити ортотугар уураллар.
Прихватка, поставка еруу бэлэм буолуохтаах
Духовка куруук сабыылаах буолуохтаах.
ОЬо1>у улахан эрэ кипи оттор.
ОЬох оттулла турдадына, оЬох иннигэр кумаа^ы, мае сыыпасуох буолуохтаах.
ОЬох аанын ыга сабын.
Илиини уокка, ууга
4. Оскуола медицинскэй улэЬитин субэтэ.Тириини уокка сиэтии олус ыарыылаах.
сиэттэххэ бастакы кемену сатаан оьгорорго уорэнии.
Уокка, ууга сиэтиллибит сири тымныы ууга тутарын (15-20мун).
Ыалдьара у^араата^ына ханнык эмит сыанан О5унуохтуугун.
Ыраас биинтэнэн саба тутуллар.
Итии хаарыйбыт сиригэр хаб'ахтар уоскээтэхтэринэ, олорутэЬэр букатын сатаммат.
Бастакы кеме кэнниттэн тутатына бырааска кордеруллуехтээх.
5. Тумук. Макнайгы кемену оьгорорго аналлаах биинтэ, араас маастар, эмтэр дьиэтээ^и аптека§а мэлдьитин баар буолуохтаахтар.
21 уруок. У у га сэрэхтээх буолуу быраабылалара.
Ыраас уута суох киЬи бу орто дойдуга сатаан тыыннаах буолбат.
1. Сайын - дьыл саамай кэрэ кэмэ. О§олор кылаастарын тахсан,сорох оскуоланы бутэрэн дуоЬуйа сынньанар, оонньуур-керуулуур кэрэтугэнэ. Сайыкка еетурук куйаас сатыылаан турда^ына киЬи сетуелээнтыын ылар.
Сетуелуур теЬе даманы учугэйин иКин быраабыланы билэр наада.
2. СэйэргэЬии.
Сетуелуургэ ханнык быраабылалары билиэхтээхитий? Сэрэхтээх буолуу быраабылаларын билэ^ин дуо?
3. Ууга сэрэхтээх буолуу быраабылалара.
брускэ улахан киЬитэ суох о^о сотуолуу барыа суохтаах.
Сетуелуургэ анаммыт эрэ сиргэ сетуелуахтээхин.
Ууга устарга, харбыырга эрдэттэн уерэнин
НаЬаа ыраах, дирин1 уга кииримэн1

УруЬуйдааЬын "Сайын Амма ерускэ"
Тумук. У у айылда баайа. Уу баар буолан киЬи тыыннаахсылдьар. Ууга сэрэхтээх буол, харыстаа, киртитимэ.
22_уруок. Салгыгена ^самсаныылаах оонньуулар.
23_ уруок. Дьиэ кыылларын керуу-харайыы.
1. СэЬэргэЬии.
Ким дьиэтигэр ыт баарый? Ыты хайдах кере^ут-харайа^ыт? Прививка ылар дуо? Дьэллик ыттары кербуккут дуо?
"Тэллэбиэй" - хоЬоонун аа^ыы, ырытыы.
Учуутал кэпсээнэ.
Ыт - киЬи до^оро диэн мээлэ^э эппэттэр. Ыттар сэрии кэмигэр, ону тэьгэ баЬаарга, булчуттарга элбэх комену окорбуттарын туИунан билэбит. Дьиэ кэргэни харабыллыыр, араьгаччылыыр ыттар эмиэ бааллар. Олору учугэйдик керуехтээхпит. Сыл айы ыарыыттан прививка ветеринарнай консультация оетоЬуллуохтаах, анал тутар хаайар миэстэлээх буолуохтаах. Учуокка туруоран нуемэр, жетон ылыллыахтаах.
Ол эрэн хаИаайына суох дьэллик ыттар элб^хтэр.дэриэбинэ бе§ун-са^ын кэрийэн аЬаан, ардай аИыылаах, кэлбити-барбыты борбуйдаЬар кыыллар буолаллар. Дьэллик ыттар элбэх буолан сылдьыахтарын сеп.
вскетун биир ытырык ыт киЬиэхэ тустэр эрэ, субуруЬа сылдьааччылар бары туЬэр кыахтаахтар. Дьэллик ыттан сэрэнин1!
Оролор бэйэлэрин ыттарын туНунан кэпсэтиЬэллэр.
Тумук. Бэйэн1 ыккын учугэйдик квр-иЬит, оччо^о эйиэхэ эрэллээх
буолуо.
24 уруок. Дьиэтээ^и кыылым. Дьиэ^э иитиллэр кыыллар тустарынан ейтен суруйуу, уруЬуй.
25 уруок Салгыш^а хамеаныылаах оонньуулар.
26 уруок. Улуйууттэн маннайгы кемв.
1. СэЬэргэЬии.
Дьыл хайа кэмин ордоро^ун?
Торо учугэйий?
КыЬын хае кыраадыс тымныы буоларый?
КыЬын оролор хайдах тангналларый?
2. Учуутал кэпсээнэ.
Тирии киЬи этин ис чаастарын эчэйииттэн, бааЬырыыттан, итииттэн, тымныыттан харыстыыр. Хае биирдии киЬи бэйэтэ да эчэйдэ§инэ, атын да киНиэхэ бастакы квмвну сатаан оьгоруохтаах.
Тымныыга киЬи уксун сирэйин, кулгаарын, ата§ын уонна илиитин тарбахтарын тириитэ улуйээччи. Улуйбут тирии кубарыйар, таарыйары билбэт буолар. Тирии сакардыы тонюн соччо дирииник улуйэ илик буоллаг)ына, ол миэстэни кураанах тан-аЬынан куускэ, тирии кытарыар диэри сотон баран, сибиинньэ эбэтэр хаас сыатынан сотоллор. Тириини хаарынан сотуллубат, тириигин бааЬырдыаххын свп.
Атын бары тубэлтэлэргэ улуцбут сирдэргэрбаатаны тутан баран, кэлин биинтэнэн бэрэбээскилэниллиэхтээх. Ол кэнниттэн сылаас дьиэ§э тиийэн, итии чэйи иЬэн баран, бырааека кердеруехтээххин.
3. 11-кылаас "Аргыс" М.Е. Охлопкова, М.Г7. Эверстова.Ф. Софронов. Макан хаар уеруутэ.
Сан'а хаар-хоЬоону кэпеэтии, ырытыы.
"КыИын о^олор хаарга оонньууллар"-уруЬуй.
Тумук.
Кыпын-ны сылаас куннэргэ таЬырдьа сылдьар, оонньуур олусучугэй. Ол эрэн умнума.

ТаЬырдьа септеохтук тартан сырыт.
НаЬаа ер сылдьыма.
Тымныыттан харыстан.
27 уруок. ИЬэр ууну туттуу быраабылата.
1. Группанан улэ.
Уу киЬиэхэ туЬатын туЬунан кэпсэтиЬэн группанан кэпсээнайан оьгоруу.
Группаттан биир 050 айбыт кэпсээнэрин сэЬэргиир.
Кэпсээни групиаларынан ырытыы.
2. Учуутал кэпсээнэ.
Уу киЬиэхэ туЬата улахан. Ученайдар этэллэринэн киЬи 60 бырыЬыана ууттан турар. Уу биЬиги хае биирдии клеткабытыгар баар. Кипи кун аайы 2-5 литр ууну сутэрэр. Ол ипин эмиэ оччо ууну, ууту, согу, чэйи иЬэбит. Уута суох киЬи а§ыйах эрэ куну тулуйуон сеп. Ууну хантан ылабыт? БиЬиги ууну ерустэн баЬан ылан туттабыт. Сайын "Вода" массыына уу *а$алар, кыЬын дьоммут мууЬу хаЬааналлар. Ууну оргутан эрэ баран иЬиэхтээххин. Ууга араас ыарыы микробтара баар буолуохтарын сеп. Микробтар 3-5 кун, ый сорох куустээх микробтар-180 хонукка тиийэ ууга сылдьыахтарын сен. Бу микробтар ис ыарыыта, дизентерия, брюшной тиф тар§аныан сеп.
3. Практическэй улэ.
Микроскопка оргуйбут уу тамма§ын уонна хаар ууллубут оргуйбатах уу тамма§ын керебут.
Тумук. Оргуйбатах уу кирдээх, микробтардаах, онон ууну оргутан эрэ баран иЬэбит.
4. ИЬэр уунан туттуу быраабылата.
Орустэн, холуодьастан ылыллыбыт ууну оргутан эрэ бараниЬиллиэхтээх.
Ууну иЬэр иЬит ыраас буолуохтаах.
Ууга харыстабыллаахтык сыЬыаннас, мээнэ элбэх уунутуттума (тэтэрээккэ суруйуу).
5. Тумук.
Уу - киЬи доруобуйатыгар улахан туЬалаах, онон ууну киртитимэн1, харыстаан.
28 уруок. Биликнги медицинэ сайдыыта.
эмтээЬин уонна
1. Учуутал кэпсээнэ. Ханнык да ыарахан ыарыыттанероЬунэрбитигэр кууспутугэр куус угааччыларынан эмтээччилэринэн Цтомтооччуларынан идэлэригэр бэрэниилээх ураты уйарас дууЬалаахдьон - эмчи^гтэр буолаллар. Саха сиригэр урдук квалификациялаах,дирик билиилээх эмчиттэр элбэхтэр. Кинилэртэн угустэрэ
уонна эмтэнии республикатаа^ь! национальнай Ийэ Киинигэр улэлииллэр.
Дьокуускайга баар национальнай Ийэ уонна О$о Киинэ уустук техническай, компьютернай сэбилэниилээх ханнык ба^ар ыарыыны, сыысхала суох эндэппэккэ быЬаарар эмтиир тэрилтэнэн буолар.
2. Улуустаа^ы о§о бырааЬын кытта керсуЬуу:
Билинни медицинэ туНунан кэпсэтии.
Билишги эмтэр.
Доруобуйаны ОГ)О кыра эрдэ^иттэн харыстаныыта.
Саас, сайын эти хааны-эрчийиигэ субэлэр.

Улуустаа^ы амбулатория^а экскурсия.
Тумук. Ыарыы экээрдэстэ^инэ суЬаллык эмтээн-томтоон олоххоэргиниллэрэр кыпамньылаах, эрэмньи дьон-эмчиттэрэ бааллара чахчыдьол. Билинки медицина куустээх.
29 уруок, Тумуктуур уруок. Зачет.
30 уруок. Салгынна хамсаныылаах оонньуулар.
31 уруок. Хамсаныылаах оонньуулар
32 уруок. Хамсаныылаах оонньуулар
ТуЪаныллыбыт литература.
Афанасьева Л. А. Сиэрдээх буолуу. Дьокуускай. 1993.
Зайцев Г. К., Зайцев А. Г. Твое здоровье. Санкт-Петегбург.1998.
Иванова В.П. Лечение без лекарств. НИЦ "Альфа". 1991.
Кленинина 3. А. Айыл§а уерэрэ. Саха сиринээ§и кинигэиздательствота 1990.
Колосов Д.В., Маш Р.Д. "Основы гигиены и санитарии" М.,Просвещение 1989.
Ойунская СП. Саха таабырыннара. Саха сиринээд кинигэ
издательствота 1975. »
7. Попов СВ. "Валеология в школе и дома" Санкт-Петербург/
1998.
Тимофеев П.А., Иванова Е.И. "Саха сирин отонноохуунээйилэрэ", Дьокуускай, 1994.
Тобуруокап П.II. Куннуун оонньуур куорэгэйдэр. Дьокуускай,1994.
Топоров И.К. Основы безопасности жизнедеятельности. М.,Просвещение 1996.
Шамаев Н.К. Эдэр ыччат эт-хаан сайдыытыгар сахалыыньымаларын иитии. Дьокуускай. 1994.

15