Саха тылыгар уонна литературатыгар улэлиир бырагыраама 4 кылаас
Литературнай АаDыы
БЫjААРЫЫ СУРУК
^#рэх предметин #йд#б_лэ
Уус-уран литература оскуолаEа оEону кыра сааkыттан ийэ тыл эйгэтигэр киллэрэр, уран тылга уkуйар, иитэр-_#рэтэр с_р_н хайысха. Умсугуйан ааEар оEо #й#-санаата сайдыылаах, билиилээх-к#р__лээх, олох б_г_UU_т_н эрэ буолбакка, бэEэkээUUитин ырыUалыыр, cарсыUUытыгар эрэллээх буолар. Онон «Литературнай ааEыы» _#рэх предметин анала оEоEо ааEар дьоEуру олохсутуу, ааEыы бэйэ кыаEын сайыннарыыга суолталааEын #йд#т__.
ОскуолаEа «Литературнай ааEыы» _#рэх предметин сыаллара:
ааEыы уопсай култууратын иUэрии; ааEар _#р_йэEи олохсутуу; саUа араас к#р_U_н са йыннарыы; оEону ааEыы араас эйгэтигэр с#пт##х научнай литератураны хабан туран киллэрии; уус-уран айымньыны ааEыы н#U_# уйулEаны хамсатан иэйиини уkугуннарыы; тыл искусствотыгар эстетическэй сыkыаны _#скэтии; айар дьоEуру сайыннарыы; ааEыы н#U_# сиэр-майгы _т_# #р_ттэрин олохсутуу; Саха сирин, Россия уонна тас дойду норуоттарын култуураларыгар убаастабылы иитии.
Сыалы ситиkэргэ маннык соруктар тураллар:
ааEыы араас ньыматын баkылааkын; тиэкиkи кытта _лэ с_р_н сатабылларын иUэрии; наадалаах литератураны булан туkаныы; ааEыыга интэриэkи _#скэтэн, кинигэEэ тапталы иUэрии; айан кэпсиир уонна суруйар _#р_йэхтэри сайыннарыы; норуот тылынан уонна уус-уран айымньытын духуобунай ис номоEун н#U_# иэйиини уkугуннаран, олох араас к#ст__т_гэр сиэрдээх сыkыаны _#скэтии; уус-уран айымньы тылыгар болEомтолоох буолууну ситиkии; т#р##б_т уонна араас омук литературатын араара #йд##н, ол н#U_# норуоттар доEордуу сыkыаннарын олохсутуу.
ОскуолаEа уус-уран литератураны _#рэтии Российскай Федерация уонна Саха Республика тын Т#р_т сокуоннарыгар, ^#рэх туkунан сокуоннарыгар, «Россия гражданинын личноkын сиэрин-майгытын сайыннарыыга уонна иитиигэ концепцията», федеральнай государственнай _#рэх стандартара курдук государственнай суолталаах докумуоннарга олоEурар.
Ытык #йд#б_ллэри _#рэх предметин ис хоkоонугар киллэрии
Орто уопсай _#рэхтээkин _#рэнээччи оскуолаттан сиэр-майгы бастыU хаачыстыбаларын киkи аймах ытык #йд#б_ллэрин (духуобунай сыаннастарын) иUэриммит Россия гражданинын иитэн-_#рэтэн таkаарыыга туkуланар.
Киkи уопсастыбатын сайдан кэлбит историятыгар _т_# уонна м#к_, чиэс уонна сиэрэ суох быkыы, суобас уонна чиэkинэйэ суох буолуу, о.д.а. сиэр-майгы нуормалара тэUUэ олохсуйан кэллилэр. Ол гынан баран, хайа баEарар норуокка киkилии сиэрдээх быkыы ытык #йд#б_ллэрэ биkирэнэр, кэрэхсэнэр.
2009 с. ылыныллыбыт «Россия гражданинын личноkын сиэрин-майгытын сайыннарыы уонна иитии концепцията» федеральнай государственнай _#рэх стандартарын методологичес кай т#р_т_нэн буолла.
Концепция Россия гражданинын личноkын иитиигэ, сайыннарыыга 10 с_р_н национальнай ытык #йд#б_л_ ыйар. Онно киирэллэр:
1. Ийэ дойдуга, бэйэ сиригэр-уотугар, норуотугар таптал, бэриниилээх буолуу.
2. Биир санааланыы, кырдьыктаах быkыы, аkыныгас, амарах с_рэхтээх, чиэстээх, дьоkуннаах буолуу.
3. Ийэ дойдуга сулууспалааkын, сокуону тутуkуу, бэрээдэктээх буолуу. Атын омук култууратын, айым ньытын #йд##k_н.
4. Дьиэ кэргэUUэ, ыалга тапталлаах уонна бэриниилээх буолуу. Доруобуйа, уйгулаах олох. Т#р#пп_ттэргэ ытыктабыл, aEa саастаахха уонна кыраEа, кыаммакка кыkамньы, ийэ-аEа ууkун тэнитии, удьуору салEааkын.
5. ^лэ, т#р_т дьарык. ^лэEэ ытыктабыл, дьулуур, дьаныар. Айымньылаах _лэ.
6. Билиини сыаналааkын. ДьиU чахчыга дьулуkуу, аан дойду научнай к#ст__тэ.
7. ИтэEэл, духуобунас #йд#б_ллэрэ. "б_гэ _гэkин утума.
8. Т#р##б_т литература барEа баай. Кэрэ, киkи духуобунай эйгэтэ, сиэрдээх быkыы. Олох, олох сиэрэ-майгыта.
9. Ийэ айылEа. Ытык сир, харыстанар сир. Сир планета. АйылEаEа харыстабыл.
10. Сир _рд_гэр эйэ, элбэх омук култуурата, киkи аймах сайдыыта, норуоттар сибээстэkиилэрэ, сомоEолоkуулара.
Онон бу ытык #йд#б_ллэри «Литературнай ааEыы» _#рэх предметин ис хоkоонугар уус-уран айымньыга с#U#н сылдьар норуот историятын, култууратын, олоEун т#р_т _гэkин, сиэрин-майгытын н#U_# киллэрии к#р_ллэр.
^#рэх предметин _#рэтии т_м_ктэрэ
Ытык #йд#б_ллэри _#рэнээччигэ иUэрии т_м_гэ:
киkи сайдыылаах уонна ситиkиилээх буоларыгар т#р##б_т тылынан ааEыы суолтатын #йд__р;
уус-уран литератураны тылынан искусство ураты к#р_U_н быkыытынан сыаналыыр;
тулалыыр эйгэ туkунан билии-к#р__ ааEыы к#м#т_нэн кэUиирин-дириUиирин #йд__р;
норуот айымньыта уонна уус-уран литературата саха т#р_т олоEун-дьаkаEын, историятын, тылын-#k_н, култууратын к#ст__тэ буоларын #йд__р, сыаналыыр;
Саха сирин, Россия уонна аан дойду норуоттарын чулуу айымньыларын ааEан, атын норуот култууратын, литературатын ытыктыыр;
_т_#н_-м#к_н_, сырдыгы-хараUаны арааран, сиэри тутуkуу, амарах, аkыныгас, дьоUUо кыkамньылаах майгы _ч_гэйгэ тиэрдэрин #йд__р.
^#рэх сатабылларын сайыннарыы т_м_гэ:
ааEыы _лэтин араас к#р_Uэр сыал-сорук туруорунар, былаанныыр, т_м_г_н сабаEалыыр; _лэтин хонтуруолланар, сыаналана _#рэнэр;
уруокка, уруок таkынан _лэEэ бэриллибит сорудаEынан араас информационнай эйгэ кыаEын талар, туkанар;
уус-уран айымньыга м#кк_#р т#р_#т_н, сайдыытын быkаарар, _#скээбит к#ст__лэри, дьон сыkыанын ырытан дакаастыыр;
уус-уран айымньы с_р_н ис хоkоонун, дьоруойдар араас сыkыаннарын, с_р_н сюжет сайдыытын ырытан, анал бэлиэ, графика к#м#т_нэн быkаара, ситимнии, тиkиктии _#рэнэр;
аахпытыгар уонна тус уопутугар олоEуран, тэUниир уонна ойуулуур, учебнигынан _лэлиир;
уус-уран айымньыны ырытыы кэмигэр бодоруkуу сиэрин тутуkан, бииргэ _лэ лиир кыахтанар;
доEотторун, т#р#пп_ттэрин, кылаас иннигэр кылгас иkитиннэриини оUорор;
бэриллибит тиэмэEэ санаатын сааkылаан айан кэпсиир, суруйар.
Тустаах _#рэх предметин _#рэтии т_м_гэ:
ааEыы с_р_н _#р_йэхтэрин баkылыыр; айымньы араас к#р_U_н болEойон истэр; норуот айымньыта уонна уус-уран литература, т#р##б_т уонна атын омук литературата диэн араарар; аахпыт уус-уран айымньытын суруйааччытын (саха уонна омук) аатын уонна к#р_U_н (жанрын) болEойор _#р_йэхтээх; сааkыгар с#пт##х араас к#р_Uнээх (уус-уран, _#рэх, научнай-популярнай) тиэкиkи _ч_гэйдик #йд__р, ырытар, туkанар; кэпсээkин араас к#р_U_н (сиkилии, кылгатан, талан, быkа тардан) билэр; сорудах быkыытынан туkааннаах к#р_UUэ с#п т_бэkиннэрэн кэпсиир; с#б_лээн аахпыт айымньытын туkунан ааEааччы дневнигэр (альбом, тэтэрээт) уkуктубут иэйиитин _ллэстэн санаатын суруйар; сааkыгар с#п т_бэkэр айымньы тылын араас дэгэт суолтатын #йд__р, тоEоостоох миэстэEэ кубулуйбат уус-уран быkаарыыны (эпитет), #с хоkоонун, уус-уран ньыма арааkын кэпсииригэр туkанар; айымньыттан с#б_лээбит кэрчигин талан _#рэтэр, #йт#н хоkоонноохтук ааEар; чопчу тиэмэEэ араас к#р_Uнээх суругунан айар _лэни толорор.
^#рэх былааныгар _#рэх предметин миэстэтэ
^#рэх былаанынан алын с_k_#х оскуолаEа литературнай ааEыыны _#рэтиигэ барыта 238 ч к#р_ллэр. Ол иkигэр:
1 кылааска 34 чаас;
2 кылааска 68 чаас;
3 кылааска 68 чаас;
4 кылааска 68 чаас.
^#рэх предметин ис хоkооно
14 кылааска т#р##б_т литератураны _#рэтии маннык ис хоkоонноох буолар:
СаUарыы уонна ааEыы _лэтин к#р_Uнэрэ туора саUаны истэргэ, ылынарга; истибит айымньы туkунан ыйытыыга сатаан хоруйдуурга, сааkылаан быkаарарга; истибит _#рэх, научнай-биллэрэр тиэкис, уус-уран айымньы туkунан ыйытыы биэрэргэ _#рэтэр. Таска с_k_#хтээн ааEыыттан сыыйа б_т_н тылынан ааEыыга к#k#р_гэр, ааEыы тэтимин т_ргэтэтэригэр, орфоэпияны, интонацияны, сурук бэлиэтин тутуkа, тиэкистэр ис номохторун #йд__, ааEыы к#р_U_н быkаара _#рэнэригэр билиини биэрэр.
Араас тиэкиkи кытта _лэ тиэкис #йд#б_л_н, уус-уран тиэкис тиэмэтин, с_р_н санаатын, тутулун, кэрчиктэргэ арааран кыра тиэмэлэри быkаарарга, аат биэрэргэ, _#рэх, научнай-популярнай тиэкис диэн араарарга _#рэтэр; уопсай ырытыыга кыттан, ыйытыыга хоруйдуурга, тыл этэргэ, атын оEо этэрин сатаан истэ _#рэнэргэ олук уурар; уус-уран ньыманы туkанан айымньы дьоруойун ойуулуурга, кэпсээkин араас к#р_U_н (сиkилии, талан, кылгатан) баkылыыр га т#р_т уурар.
Библиографическай култуура кинигэ билии т#рд# буоларын, к#р_U_н, тутулун, тииптэрин (ыйынньык-кинигэ, _#рэх кинигэтэ, уус-уран кинигэ) туkунан биллэрэр.
СаUарыы диалог, монолог диэн саUа араас к#р_Uэ буоларын биллэрэр, былааннаан саUарар, уус-уран ньыманы туттар, айымньыны салEаан, #йт#н этэр дьоEуру, кэпсэтии сиэрин тутуkар култуураны олохсутар.
Сурук суругунан саUа литературнай нуорматын, ис хоkоон уонна тиэкис аата с#п т_бэсиkиилэригэр (тиэмэ, кэпсэнэр сир, дьоруой быkыыта-майгыта), тэттик #йт#н суруйууга (ойуулааkын, сэkэргээkин, толкуйдааkын) уус-уран ньыманы (синоним, антоним, тэUнээkин) туkанарга, бэриллэр тиэмэEэ кэпсээн, сыанабыл оUорорго _#рэтэр.
ОEо ааEар эйгэтэ норуот тылынан айымньытын, Саха сирин, Россия уонна тас дойдулар оEо литературатыгар классическай айымньыларын, оEо ааEар тиэмэлэрин быkаарар.
Литературнай #йд#б_ллэринэн _лэ тиэкистэн уус-уран ньыма к#р_Uнэрин булууга; литература #йд#б_ллэринэн (уус-уран айымньы, тылынан искусство, кэпсээччи, сюжет, тиэмэ, дьоруой) сирдэтинэргэ; айымньы дьоруойун (мэтириэтэ, тыла-#k#, дьайыыта, #й#-санаата) быkаарарга _#рэтэр; ааптар дьоруойга сыkыанын; кэпсээн уонна хоkоон тылын уратытын, айымньы к#р_U_н (жанр) туkунан биллэрэр.
°^#рэнээччи айар _лэтэ оруолунан ааEарга, тылынан ойуулуурга, бэриллибит тиэ мэEэ #йт#н суруйарга, тиэкиkи инсценировкалыырга, айар _лэтинэн араас тэрээkиUUэ кыттарга, тыл этэргэ олук уурар.
^#рэтии т_м_гэр салгыы _#рэнэргэ бэлэм буолууну кэрэkэлиир сайдыы таkымы гар киирэллэр:
тулалыыр эйгэни билиигэ уус-уран литератураны ааEыы суолтатын #йд__р;
уус-уран литература киkи аймах ытык #йд#б_ллэрин билиkиннэрэр суолтатын иUэ ринэр;
айымньы к#р_U_н быkаарар, дьоруойу ойуулааkыUUа ырытыыны, тэUнээkини туттары сатыыр;
араас тиэкистэн туkааннаах информацияны ылар;
ыйынньыгынан, энциклопедиянан, о.д.а. матырыйаалларынан сатаан _лэлиир.
ТЕМАТИЧЕСКАЙ БЫЛААН
Ытык #йд#б_ллэр уонна айымньылар
^лэ ис хоkооно
^#рэнээччи _лэтин к#р_Uэ
Истии
Ытык #йд#б_ллэр: Ийэ тылынан айыллыбыт литература барEа баай. ОлоUхоEо т#р##б_т тыл кэрэтэ, саха олоEун сиэрэ-майгыта.
Ийэ дойду. Т#р##б_т сир-уот. Дойду дьоно. Саха омук бырааkынньыктара.
Айымньылар:
Муммут уолаттар (саха остуоруйата).
Сэkэн: Ханнык _йэлэр баалларай?
Норуот ырыата.
ОлоUхо (сирэ-дойдута). Таабырыннар.
"с хоkоонноро.
Суорун Омоллоон. К#м_с к_k_н барахсан.
С. Данилов. Сахам сирэ.
И. Данилов. Туймаада хочото.
Л. Попов. Кыталыктар кырдаллара.
Эллэй. Таба.
И. Федосеев. Чэрэс уонна Ч#р#с.
Норуот тылынан уус-уран айымньытын истии: с_р_н сюжета.
Остуоруйа дьоруойун #йд#б_лэ (биkирэмнээх эбэтэр омсолоох). Дьоруойу ойуулааkын.
Хоkоонунан айымньыны истиигэ иэйии туруга.
Проза айымньытын истии: с_р_н сюжета, с_р_н дьоруойдар.
Уус-уран айымньы к#р_Uнэрэ.
^#рэх тиэкиkин ылыныыга сыалы, сорудахтар тиkиктэрин #йд##k_н.
Научнай-популярнай тиэкиkи ылыныыга с_р_н ис хоkооно.
Истии. Учуутал, _#рэнээччи, уус-уран тыл маастарын ааEыыларын, _#рэх тиэкиkин истэр. Истии култууратын тутуkар. Айымньы ис хоkоонун, тылын-#k_н, саUа интонациятын болEойон истэр. ОлоUхо тиэкиkин ааEыллар уратытын болEойон истэр.
Эппиэттээkин. Айымньы ис хоkоонунан ыйытыыга кылгатан, сиkилии эппиэттиир.
Тылы сайыннарыы. Айымньы биkирэмнээх эбэтэр омсолоох дьоруойун быkаарар тыллары #йд##н истэр. Билбэт тылын быkаарыылаах тылдьыттан булар.
Сыаналааkын. Айымньы ис хо- kоонун уонна бэйэ иэйиитин (чув- ствотын) алтыkыннаран истэр.
Быkаарыы. ^#рэх сыалын, истибит уус-уран айымньы уратытын, айымньы к#р_U_н, сюжет сайдыытын быkааран истэр.
М. Ефимов. К#м_л_#к иннигэр.
П. Тобуруокап. ЧаUый чаEаан. Мария Эверстова-Обутова. Таба уонна биичээн.
Эрилик Эристиин. КыkыUUы т__н («Кэриэс туолуута» сэkэнтэн быkа тардыы).
П. Тобуруокап. Учууталга _#рэммиттэр.
М.Ефимов. Биkиги кэkиибит.
В. Фёдоров. АлыUах собото.
М.Ефимов. Куобах кутуруга уолчаан.
Амма Аччыгыйа. «ТоEус тоEо?»
С. Винокуров. К_#ск_н эрдэ #р_н_мэ.
Суорун Омоллоон. Биkиги дьиктибит.
Н. Неустроев. ОмоEой икки Эллэй икки.
Н. Пестряков. Бэрт Хара #р_k_ туоруур.
К. Уурастыырап. Сааскы к_#х сарсыарда.
АбаEыыныскай. Сааскы сарсыарда.
"кс#к_лээх "л#кс#й. Чыычаах ырыата.
И.Гоголев. К_н_ таптыыбын.
П. Одорусов. Б_г_н оEо ыkыаEа.
В. Соловьев. Тустуук туkунан (чабырEах)
Тэринии. ^#рэх дьарыгын, сорудаEы толоруу хаамыытын истэн тэринэр.
ТэUнээkин. Бэйэ уонна атын оEо эппиэтин тэUнээн истэр. Т#р##б_т уонна атын омук тылын арааран истэр.
АаEыы
Ытык #йд#б_ллэр: Ийэ тылынан айыллыбыт литература барEа баай. ОлоUхоEо т#р##б_т тыл кэрэтэ, саха олоEун сиэрэ-майгыта. Ийэ дойду.
Саха сирэ: араас омук, араас култуура. ^ч_гэйтэн _#р__, куkаEантан хомойуу.
Ийэ айылEа.
Норуот т#р_т дьарыга.
АаEыы дириU билии.
Айымньылар:
Соломуон Муударай (саха остуоруйата).
КэEэ (эбэUки остуоруйата).
Эkэни бултааkын (чукча остуоруйата).
Балыксыт оEонньор уонна суор (долган остуоруйата).
Карнайдаах уол (узбек остуоруйата).
ЧаEылхай тыллаах чабырEах.
Сэkэннэр: МайаEатта Бэрт Хара. Манчаары Хаппар уолугар аат биэрбитэ.
Норуот ырыата. Оkуохай.
ОлоUхо.
Таабырыннар.
"с хоkоонноро.
ЧаEылEан. Герой Попов туkунан ырыа.
Таска уонна искэ ааEыы.
Таска с_k_#E_ ааEыыттан сыыйа б_т_н тылынан, этиини с#пт##хт_к ааEыы.
Айымньы араас к#р_U_н искэ ааEыы.
Кэпсээнинэн уонна хоkоонунан айымньыны доргуччу хоkоонноохтук ааEыы.
Таска ааEыы. С_k_#E_, тылы, этиини таба ааEар. АаEыы тэтимин тус кыаEар олоEуран сыыйа т_ргэтэтэр. Сурук бэлиэтин тутуkан тиэкиkи интонациялаахтык ааEар. Уус-уран айымньы тиэкиkин интонацияны, тохтобулу, тиэмпэни тутуkан ааEар. СаUа тиэмпэтин, куолаkы оUорон, тохтобулу тутуkан хоkоонноохтук ааEар. Хоkоону #йт#н доргуччу ааEар. ОлоUхо тиэкиkин ааEыллар уратытын тутуkар.
Тылы сайыннарыы. Айымньыттан к_л__с, тирэх тыллары булар, #йд##н ааEар. Билбэт тылын быkаарыылаах тылдьыттан булар.
Искэ ааEыы. Айымньы араас к#р_U_н #йд##н, с_р_н чааска арааран ааEар. АаEыы к#р_Uнэрин тутуkан хоkоонноохтук ааEарга эрчиллэр.
Л. Попов. Хоптолор.
М. Тимофеев. Ийэ дойду хантан саEаланар?
М.Ефимов. К_k_н кутаата.
И. Федосеев. Чэрэс уонна Ч#р#с.
П. Тобуруокап. ЧаUый чаEаан.
П. Тобуруокап. Тула #тт_м тула хаар.
Мария Эверстова-Обутова. Таба уонна биичээн.
И. Гоголев. Хаарчаана.
К_н Дьирибинэ. СахсырEалаах таракаан.
П. Тобуруокап. Ким хайдах _лэлиирий?
Далан. ДьаарбаU уонна ДьаUкы.
В. Фёдоров. Тулаайах.
М. Тролуков. ЧыычааEым.
В. Тарабукин. Куба #л__тэ («Куба #л__тэ» кэпсээнтэн быkа тардыы).
П.Тобуруокап. ДоEордоkуу тойуга.
А.Софронов. Туллук-туллук доEоттор.
Н. Якутскай. Куобах кутуруга суох буолбута (остуоруйа).
И. Данилов. Нууралдьын-Куо
СаUа тиэмпэтин, куолаkы оUорон, тохтобулу тутуkан ааEыы.
Хоkоону #йт#н ааEыы.
Араас тиэкиkи кытта _лэ
Тиэкис. Тиэкис уонна этиилэр хомуурдара. Уус-уран тиэкис.
Научнай-популярнай тиэкис.
^#рэх тиэкиkэ.
Научнай-популярнай тиэкистэн уус-уран тиэкис уратыта.
Тиэкис аата. Аатынан тиэкис ис хоkоонун сабаEалааkын.
Айымньыга тиэкис аатын сыала уонна анала.
Учуутал эппит ааттарыттан талыы. Кылаас оEото тиэкис аатын талыыта.
Тиэкис тиэмэтэ.
Тиэкис тиэмэтин бастаан учуутал к#м#т_нэн, салгыы бэйэ быkаарыыта (кыыл, айылEа, оEо, сэрии, дьон туkунан). Тиэкис тиэмэтин чопчулааkын (айымньы
ис хоkоонугар олоEуран:
Быkаарыы. Тиэкис тутулун, ис хоkоонун #йд##н быkаарар. Тиэкис аатынан, тиэмэтинэн, ойууларынан ис хоkоонун быkаарар. Айымньы с_р_н санаатын, тиэмэтин, к#р_U_н #йд__р.
Араарыы. Тиэкистэн к#нн#р_ этиилэр хомуурдарын араарар. Тиэкис уратытын, тутулун, к#р_Uнэрин араарар, с#пк# туkанар.
СабаEалааkын. Тиэкис аатынан, тиэмэтинэн, ойууларынан ис хоkоонун сабаEалыыр.
Дакаастааkын. Тиэкистэн ааптар иэйиитин, санаатын булан этэр, быkаарар.
ТэUнээkин. Тиэкистэри (уус-уран, _#рэх, научнай-популярнай) тэUниир.
Айымньылар тиэмэлэрин, Россия норуоттарын айымньы-ларын, норуот тылынан уонна уус-уран айымньыларын уратыларын ырытан тэUниир.
Тылы сайыннарыы. Уус-уран
уонна Б_г_р_-Куо (остуоруйа).
В.Фёдоров. КыkалEа бухатыыр.
С. Тимофеев. ^лэ барыта _ч_гэй.
С. Данилов. Тымныы.
Суорун Омоллоон. "л_#нэ.
С. Данилов. "л_#нэ эбэкэм.
Л. Попов. Сахам сирин таптыыбын.
Эллэй. Т#р##б_т дойдубар.
М. Ефимов. Саха сирин ыччата.
С. Данилов. Саха _Uк__тэ.
М. Тимофеев. Халыма.
Далан. Кыракый хорсун кыыс Ньырбачаан туkунан кэпсээн.
Эллэй. ^#рэх ыUырыыта.
Эрилик Эристиин. КумалааUUа барыы.
Амма Аччыгыйа. Куйуур.
"кс#к_лээх "л#кс#й. Хаар хараарыыта. К#т#р кэлиитэ. ^рэх эстиитэ.
К. Уурастыырап. Сааскыга.
АбаEыыныскай. К_#рэгэй.
Эллэй. К_#рэгэй.
Далан. Сааскы сахсаан.
оEолор АEа дойду сэриитигэр кыттыылара, саас айылEа уkуктуута, улахан дьон уонна оEолор хардарыта сыkыаннара).
Тиэкис с_р_н санаата.
Айымньы с_р_н санаатын, ааптар тугу этиэн баEарбытын
ырытыkыы (учуутал к#м#т_нэн, кылааkынан, б#л#хх#, онтон бэйэтэ).
Ааптар иэйиитин тиэрдэр тыл, тыл ситимэ.
Тиэкиkи кытта _лэ.
Тиэкис былаанын оUоруу.
Тиэкис с_р_н санаатын быkаарыы.
Тиэкиkи чаастарга арааран, тиэмэлэрин быkаарыы.
Тиэкис чаастарыгар тирэх тыллары бэлиэтээkин. Тиэкис чаастарын ааттааkын (маUнай учуутал к#м#т_нэн, онтон бэйэтэ).
Сиkилии кэпсээkин.
С_р_н санааны быkаарыы. Тиэкиkи чаастарга арааран, тиэмэлэрин быkаарыы. Тиэкис чаастарыгар тирэх тыллары бэлиэтээkин. Быkа тардан кэпсээkин.
Тиэкиkи кэпсээkин.
Кылгатан эбэтэр быkан кэпсээkин.
С_р_н санааны быkаарыы. Тиэкиkи чаастарга арааран, тиэмэлэрин быkаарыы. Быkа тардыы тирэх тылларын бэлиэтээkин.
айымньылар уратыларын, тиэкис уус-уран ньымаларын ырытарга эрчиллэр, кэпсииригэр туkанар. Ойуулуур-дь_k_нн__р
тыллар суолталарын быkаарыылаах тылдьыттан булан туkанар.
Талыы. Учуутал уонна _#рэнээччилэр эппиттэриттэн кинигэEэ, айымньыга аат булар.
Былааннааkын. Тиэкиkи чаастарга _ллэрэр, чаастары ааттыыр, тирэх тыллары бэлиэтиир.
Кэпсээkин. Айымньыны сиkилии (сюжеты барытын); кылгатан (с_р_н санааны ыган); талан (быkа тардыылары, айымньы дьоруойдарын ойуулааkын) кэпсиир.
Кэтээн к#р__. Ойуулары к#р#н, тиэкис сюжетыгар с#п т_бэkиннэрэр, ааттыыр.
Ырытыы. Тиэкиkи ойууларынан кэпсииргэ тирэх тыллары булар.
Былааннааkын. Тиэкиkи хартыынанан кэпсииргэ былаан оUорор.
Тылы сайыннарыы. Кэпсээнтэн тирэх тыллары булан туkанар.
Н. Неустроев. Куттаммыт.
Т. Сметанин, Я. Стручков. Куkу ураEаkынан да бултуурбут.
Л.А. Афанасьев. Айыы сиэрин тутус.
И. Крылов. Мартышка уонна ачыкы.
А. Пушкин. Хаайыылаах.
М. Лермонтов. Очуос.
Ганс Христиан Андерсен. КуkаEан кусчаан.
Кэпсээkин тыллара, этиилэрэ. Тиэкиkи кылгатыы. Тиэкиkи кылгатан кэпсээkин.
Талан кэпсээkин.
Айымньы дьоруойун #йд#б_лэ: айымньы дьоруойугар сыkыаннаах тыллар, этиилэр (учуутал к#м#т_нэн). Тыллары талан тиэкис оUоруу (маUнай учуутал к#м#т_нэн, онтон бэйэтэ).
К#м#л##н оUоkуллубут былаанынан дьоруой туkунан кэпсээkин.
Бэйэ оUорбут былаанынан айымньы дьоруойун туkунан кэпсээkин.
Быkа тардыыны кэпсээkин.
Буолар сирин, кэмин, саEаланыытын, тыUааkыннаах т_гэни к#рд#р#р тыллары, этиилэри талыы.
ОUоkуллубут былаанынан тыллары талан тиэкиkи оUоруу (учуутал к#м#т_нэн).
Тиэкис хартыынатынан кэпсээkин.
Хартыынаны учуутал к#м#т_нэн ырытыы (ким, туох ойууламмытый, хаkан, ханна). Ойууга с#пт##х быkа тардыыны булуу. ХартыынаEа аат биэрии. Онуоха кэпсээнтэн тирэх тыллары булан туkаныы, кэпсээн оUоруу (учуутал к#м#т_нэн
бары к#м#л##н, бэйэ оUорбут былаанынан).
Кинигэнэн _лэ.
Кинигэни кытта билсиkии (таkа, титульнай илииkэ, ойуута, иkинээEитэ).
Учуутал к#м#т_нэн баар кинигэлэртэн талыы. Кинигэ аннотацията. Бибилэтиэкэлиин билсиkии. Алпаабытынан каталог. Каталог карточката, анала.
Бэриллибит испииkэгинэн кинигэни талыы. КинигэEэ сыанабыл.
Быkаарыы. Кинигэ тутулун (таkа, титульнай илииkэ, ойуута, иkинээEитэ) быkаарар.
Араарар. ^#рэх кинигэтэ, уус-уран, ыйынньык, хомуурунньук, периодическай бэчээт диэн араарар.
Талыы. БибилэтиэкэEэ бэриллибит испииkэгинэн, каталогунан сирдэтэн талар.
Суруйуу. Аахпыт кинигэ туkунан кылгас сыанабылы суруйарга кыkаллар.
СаUа култуурата
Ытык #йд#б_ллэр: Дьиэ кэргэн, ыал. Кэрэ киkи. Сиэрдээх быkыы. Сиэрдээх кэпсэтии. Устар ууну сомоEолуур уус тыл. Уран тыл умсугутар, хомоEой тыл холбуур. Сир _рд_гэр эйэ.
Диалог. Диалог саUа арааkа.
Кэпсэтээччи ыйытыыларын истии. Кэпсэтээччи ыйытыыларыгар хоруйдааkын. Тылынан бодоруkуу быраабылата. Сиэрдээх быkыы бодоруkуу с_р_н
быраабылата. Ыйытыыны биэрии быраабылата. Ыйытыыга мунаахсыйыыны, хом санааны, к#рд#k__н_ этии.
Монолог. Билбити-к#рб_т_
Быkаарыы. Диалог уонна монолог уратыларын #йд__р, быkаарар. Айымньы, уруkуй тиэмэтин, с_р_н санаатын быkаарар.
Истии. Кэпсэтээччи этэрин, ыйытарын #йд##н истэр.
СаUарыы. Кэпсэтии сиэрин, саUарыы култууратын тутуkар.
Тылы сайыннарыы. Кэпсэтии сиэрин анал тылларын бодоруkууга, кэпсэтиигэ туттар.
кэпсээkин (ойуулааkын, толкуйдааkын, сэkэргээkин). Бэйэ былааннанан саUарыыта. Уус-уран ньыманы туттуу.
Бэриллибит тиэмэ с_р_н санаатын быkаарыы (этэр санаам с_р_нэ). Этии этигэнэ, хомоEойо. Этии тутула. ДьоUUо тыл этии.
Тылынан кэпсээн.
Айымньы, уруkуй тиэмэлэрин быkаарыы. Айымньы с_р_н санаатын быkаарыы.
Тылынан саUа тиэмэтин, с_р_н санаатын быkаарыы. СаUарар тыл этигэнэ, хомоEойо. Этии тутула. ДьоUUо тыл этии.
С#пт##х ыйытар эбиискэ к#м#т_нэн (хайдах? хаkан? тоEо?) истээччилэр уратыларын учуоттаан, санаатын тиэрдэн кэпсиир.
Кэпсэтиигэ кыттыы. Сэkэргэkээччи ыйытыытын с#пк# #йд##н, бодоруkуу быраабылатын тутуkан хоруйдуур.
Толкуйдааkын. Бэриллибит тиэмэEэ с_р_н санааны этэр, дакаастабылы булар.
Сурук култуурата
Ытык #йд#б_ллэр: ^#рэх баар бараммат баай. Саха омук бырааkынньыктара. Туйгун турук, уйгу олох. Устар ууну сомоEолуур уус тыл. Уран тыл умсугутар, хомоEой тыл холбуур. Ийэ айылEа. Дойду ытык, харыстанар сирдэрэ.
Суругунан саUа нуормата: аат ис хоkоону арыйыыта, кылгас #йт#н суруйууга уус-уран ньыманы туттуу, бэриллибит тиэмэнэн кэпсээн, сыанабыл.
Бэйэ этиитин тиэмэтин быkаарыы (туох туkунан кэпсиэн баEарарый). Этэр санаа с_р_нэ (кэпсээммэр саамай с_р_нэ). Суругунан тыл дэгэтэ, хомоEойо. Этии тииптэрэ: сэkэргээkин, толкуйдааkын, ойуулааkын. Суругунан этии тутула. Тылынан кэпсээн, сыанабыл оUоруу.
Быkаарыы. Суруйар тиэкиkин (кэпсээн, сыанабыл, о.д.а.): тиэмэтин, туох туkунан суруйарын быkаарар. Суругунан этии тутулун #йд__р, туkанар.
Талыы. Суруйуу тиибин (сэkэр- гээkин, толкуйдааkын, ойуулаа- kын), тиэкис тиибигэр с#пт##х уус-уран ньымалары талар.
Сыаналааkын. Тэттик кинигэEэ, айымньыга сыанабыл суруйар.
Эбии матырыйаалы туkаныы. Тылдьыты, интернет-ресурсаларын таба туkанар. Компьютерга сахалыы тиэкиkи суруйар.
ОEо ааEар эйгэтэ
Ытык #йд#б_ллэр: Ийэ тылынан айыллыбыт литература барEа баай. Уран тыл умсугутар, хомоEой тыл холбуур. Норуот #рк#н #й#, ытык тыла тылынан уус-уран айымньы. ОлоUхо т#р##б_т тыл кэрэтэ, саха олоEун сиэрэ-майгыта. "б_гэ
_гэkэ. Кинигэ киkи доEоро. Саха суруйааччылара оEо- лорго. ОEоEо аналлаах омук суруйааччыларын айымньы- лара. Ийэ дойду. Олорор мутук- кун кэрдимэ. Литературалар доEордоkуулара норуоттар сомоEолоkуулара. ^ч_гэй бибилэтиэкэ улахан баай. Ийэ айылEа. Норуот т#р_т
дьарыга. ^лэkит киkи олоEу оUорор. ^т_# майгы олох
с_нньэ. Тулуур, дьулуур сай- дыы т#рд#. Сир _рд_гэр эйэ.
Айымньылар:
С. Руфов. Дорообо, оскуолабыт!
Сэkэннэр: Хонтой Б#E#. Уйгу Тунах ыkыаEар.
Саха уонна Россия норуоттарын тылынан уус-уран айымньыта. Кыра кээмэйдээх тылынан уус-уран айымньы к#р_Uнэрэ: ырыа, таабырын, #с хоkооно. Улахан кээмэйдээх тылынан уус-уран айымньы к#р_Uнэрэ: остуоруйа, _k_йээн, олоUхо. ОEо литературатын классик- тара. Саха литературатын классиктара. Саха, нуучча уонна омук суруйааччыларын айымньылара: кэпсээн, остуоруйа, хоkоон, пьеса. Билиkиннэриигэ мифтэр, номохтор, оEо библиятыттан кэпсээннэр. АйылEа, уус-уран развлекательнай, уус-уран публицистическай оEо сурунааллара. Алын кылаас _#рэнээччитигэр аналлаах ыйынньык, энциклопедия.
Араарыы. Саха, нуучча уонна омук суруйааччыларын айымньылара диэн быkаарар.
Б#л#хт##k_н. Кинигэлэри айымньы к#р_Uнэринэн т_мэр.
Эбии матырыйаалы туkаныы. Бибилэтиэкэттэн суруйааччы атын айымньытын эбии булан ааEар.
Компьютерга суруйааччы айымньытыгар, бэлиэ к_н_гэр аналлаах матырыйаалы бэлэмниир. Уруокка, уруок таkынан араас к#р_Uнээх литературнай тэрээkиUUэ бибилэтиэкэ, интернет-ресурс матырыйаалларын булар, киэUник туkанар.
Киэпкэ киллэрии. Кылаастан кылааска «АаEааччы тылдьытын» ситимнээхтик, тупсаран оUостор.
Норуот ырыата.
ОлоUхо.
Таабырыннар.
"с хоkоонноро.
Н. Якутскай. Кыраkа.
С. Данилов. Кыkын.
К.Уурастыырап. Долгунча.
Дь_#гэ Ааныстыырап. Бытык.
К_н Дьирибинэ. К#б_#хт__р_н аанньа к_#х киkиргэс.
М. Тимофеев. Сахабыт сирэ.
И. Гоголев. Сахам сирэ барахсан.
Р. БаEатаайыскай. Якутскай.
С. Тумат. Хаар барахсан.
Л. Попов. Тус хоту _#скээбит буоламмын.
Эллэй. Ол т__н.
Б. Ойуунускай. ОEо куйуурдуу турара.
Софр. Данилов. Торбостор.
АбаEыыныскай. Саас буолаEа.
Эллэй. Саас («Прометей» поэматтан быkа тардыы).
И.Федосеев. Сайылыкка.
Р. БаEатаайыскай. Сайын.
ЧаEылEан. Эйэ иkин охсуkуу.
Т. Сметанин, Я. Стручков. Т#б#б#р кус сымыыттаабыта, #л#р суолтан б#р# быыkаабыта.
Л. Толстой. Акула.
Татаар остуоруйата. ^с балыстыы.
Таджик остуоруйата. АEа кэриэkэ.
А. Пушкин. КыkыUUы суол.
И. Крылов. АkыUалаах кымырдаEас.
Д.Н. Мамин-Сибиряк. Эриэн моой.
Н. Носов. Сыырга.
И. Крылов. Тураах икки саkыл икки.
М. Горькай. Барабыай оEото.
Испания остуоруйата. Дьээбэлээх Педро.
Индия остуоруйата. ^с кыkыл к#м_с статуэтка
Литературнай #йд#б_ллэринэн _лэ
Ытык #йд#б_ллэр:
Ийэ дойдубут улуу Россия. Сахабыт сирэ араас омук, араас култуура алтыkыыта.
Литературалар доEордоkуулара норуоттар сомоEолоkуулара. Олорор мутуккун кэрдимэ.
Айымньылар:
Суорун Омоллоон. Тымныы муоkа.
Р. БаEатаайыскай. Эkэлээх куобах.
П. Тобуруокап. Попугай араатар.
П. Одорусов. Тыыннаахтар
Саха уонна Россия норуоттарын тылынан уус-уран айымньыларын кыра кээмэйдээх к#р_Uнэрэ. Айымньы к#р_Uнэрэ: кэпсээн, хоkоон, остуоруйа. Кэпсээнинэн уонна хоkоонунан тыл. Айымньы тиэмэтэ. Айымньы с_р_н санаата.
Быkаарыы. Айымньы к#р_Uнэрин: кэпсээни, хоkоону, остуоруйаны, о.д.а. #йд##н быkаарар. Литературоведение терминнэрин #йд__р. Кэпсээkин. Кыра кээмэйдээх норуот тылынан уус-уран айымньыларын, к#р_Uнэрин уратыларын арааран кэпсиир.
умнубат сыллара.
С. Тимофеев. Эйэ, дьол иkин.
С. Руфов. Валерка соEуруу дойдуга.
Амма Аччыгыйа.
П.А. Ойуунускай.
М. Тимофеев. Табалар.
И. Гоголев. Лена.
Р. БаEатаайыскай. Ийэ тылбар.
Т. Сметанин. Манчаары.
Эллэй. Саkыл сыkыы.
И. Левин. Чэй суута.
Суорун Омоллоон. ХатыU («Дорообо, т#р_т тыам!» кэпсээнтэн быkа тардыы).
П. Тобуруокап. МаUан мастар.
И. Федосеев. Сардаана.
И. Гоголев. От _лэтэ.
К. Уурастыырап. Олус да кэрэ.
Н. Якутскай. ^с ини-бии.
А. Пушкин. Номнуо к_k_н буолан.
А. Пушкин. КыkыUUы киэkэ.
М. Лермонтов. Гётеттэн.
И. Крылов. Куба, сордоU уонна рак.
Айымньы сюжета. Айымньы дьоруойа. Дьоруой быkыыта-майгыта (характера).
Уус-ураннык этии ньымата. ТэUнээkин. Метафора. Омуннаан-дарбатан этии (гипербола).
ТэUнээkин. Биир тиэмэлээх, к#р_Uнээх араас норуот остуоруйаларын тэUнээн ырытар. Араас к#р_Uнээх уус-уран айымньы уратытын быkаарар.
Эбии матырыйаалы туkаныы. Литература терминин тылдьытыттан уус-уран ньыма арааkын: тэUнээkин, сирэйдээkин, метафора, омуннаан-дарбатан этии #йд#б_ллэрин булар.
Айар _лэ
Ытык #йд#б_ллэр:
Ийэ тылынан айыллыбыт литературабыт барEа баайбыт. Ийэ тыл норуот тыына. Уран тыл умсугутар, хомоEой тыл холбуур. ХомоEой тыллаах хоkоон барахсан. АEа саастаахтарга кыkамньы ытык иэс.
Айар _лэEэ тиэкис ис номоEун ырытыы, быkаарыы. Уус-уран айымньыга олоEуран бэйэ тиэкиkин айыы.
Тиэкистэн араас оруолу _#рэтии. АаEыы дэгэт ньымалара (жест, мимика, интонация). Оруолунан ааEыы, инсценировка. Тиэкис араас к#р_U_н оUоруу: тылынан ойуулааkын, кэпсээkин араас к#р_Uэ (сиkилии, талан, кылгатан, уустаан-ураннаан, айымньылаахтык).
Тылынан ойуулааkын. Тылынан ойуулааkыUUа быkа тардыыны быkаарыы. Быkа тардыы ис хоkоонун биэрэр тыллар, тыллар ситимнэрэ.
"йт#н тылынан ойуулааkын. "йт#н тылынан айыыга айымньы тиэмэтин биэрии (ааптар этиэн баEарбыт санаата). Айымньы с_р_н санаатын быkаарыы (ааптар с_р_н санаата). Тыл этиигэ этигэн ньымалар. Тыл этиитин тутула. "йт#н тылынан айыы презентацията.
Айымньыны туруоруу. Уус-уран айымньыны чаастарынан, оруолларынан туруорууга кыттар. Араас уус-уран ньымалары туkанан, к#р##чч_гэ дьоруой уобараkын, ааптар уонна айымньы с_р_н санааларын туkанан истээччигэ тириэрдэр.
Суруйуу. Бэриллибит тиэмэEэ #йт#н айан суруйар.
Иkитиннэрии. Айар _лэтинэн кылааска, атын да тэрээkиUUэ тыл этэр.
^"рэх предметин материальнай-техническэй хааччыйыы
№
Материальнай-техническэй тэриллэр
Ахсаана
Хос быkаарыы
Бибилэтиэкэ пуондата
1.
Саха начаалынай оскуолатын 14 кылаастарыгар аналлаах «Литературнай ааEыы» _#рэх предметигэр _#рэтэр-методическай кэмпилиэк:
Литературнай ааEыыны 14 кылааска _#рэтиини с_р_нн__р бырагыраама.
«Литературнай ааEыы» предмети 14 кылааска _#рэтэр учебниктар.
«Литературнай ааEыы» предмети _#рэтиигэ 24 кылааска «Бэйэ ааEар кинигэтэ», 14 кылааска «^лэ тэтэрээтэ», «Айар тэтэрээт», «Бэйэни бэрэбиэркэлэнэр тэтэрээт» эбии _#рэх босуобуйалара.
Д
К
К, П
Кылаас бибилэтиэкэтин пуондатыгар РФ уонна СР ^#рэEин министиэристибэлэрэ к#U_ллээбит _#рэнэр учебниктарын испииkэгэ, ыйар-кэрдэр, нуормалыыр докумуоннар киирэллэр.
Эбии матырыйаал быkыытынан _#рэх босуобуйатын бэчээттииргэ бырааптаах издательство таkаарбыт босуобуйалара туkаныллаллар.
Бэйэ ааEыытыгар талыллыбыт айымньылар киирэллэр.
Айар тэтэрээккэ суругунан айар дьоEуру сайыннарыыга аналлаах _лэ к#р_Uнэрэ торумнаналлар.
Бэйэни бэрэбиэркэлэниигэ предмети _#рэтии т_м_г_н иUэриниини хонтуруолланарыгар ыйытыы уонна сорудах хомуурунньуга ананар.
Уус-уран кинигэлэр.
«ОлоUхо эйгэтэ» серия кинигэлэрэ.
^#рэх электроннай босуобуйалара.
Тылдьыттар (литература сахалыы терминэ, быkаарыылаах, синоним, антоним, омоним, сомоEо домох, о.д.а.).
ОEоEо аналлаах сахалыы энциклопедиялар.
Билиини-к#р__н_ кэUэтэр (научнай-познавательнай) кинигэлэр:
1. Билиини дириUэтэр серия: «ТиэргэннээEи зоопарк», «АйылEа доEотторо», «Дьыл кэмнэрэ», «Биkиги бииргэ олоробут», «Ытык сирдэр», «АйылEа дьиктилэрэ», «Ытык дьоммут», «Дьокуускай Саха сирин киин куората», «Саха сирэ уонна Россия».
2. «Саха Республикатын норуоттарын официальнай символлара уонна национальнай бырааkынньыктара» серия: «Ыkыах», «Бакалдын», «Сабантуй», «Т#р##б_т тыл к_нэ», «ОлоUхо к_нэ», «Хомус к_нэ».
3. «Сахам сирэ суруйааччы айымньытыгар» уус-уран кинигэ серията.
«Литературнай ааEыы» _#рэх предмети 14
кылааска _#рэтии туkунан учууталга аналлаах методическай босуобуйа.
СР Национальнай оскуолаларын чинчийэр институт «Бастакы _ктэл», «Иитии кыkата» научнай-методическай сурунааллара.
К
К
К, Ф
К
К, Ф
К, Ф
К, Ф
К, Ф
Д
Д
Литературнай #йд#б_ллэринэн _лэEэ туkаайыллар.
К#рд#р#р-иkитиннэрэр босуобуйалар
2.
Суруйааччылар мэтириэттэрэ, хаартыскалара.
ИстиэнэEэ ыйанар таблицалар.
^#рэнээччигэ тус сорудахтаах карточкалар.
Айымньы ис хоkоонунан сюжеттаах хартыыналар.
Саха худуоkунньуктарын _лэлэринэн альбом-серия.
Д
Д
К, Ф
Д, Ф
Д
СанПиН ирдэбиллэригэр с#п т_бэkэллэр.
Биирдиилээн, б#л#E_нэн _лэни хааччыйарга аналлаах.
Аудиозапистар.
Сахалыы уус-уран киинэлэр.
«Саха сирин суруйааччылара оEолорго»,
«Саха сирин учуонайдара оEолорго».
Слайдалар (диапозитивтар): «Суруйааччы олоEо, айар-_лэтэ».
Ф, Д
Д
Д
Д
Оонньуулар уонна оонньуурдар
3.
Уус-уран айымньы ис хоkоонунан остуол оонньуулара.
Уус-уран айымньынан инсценировка туруорууга куукула тыйаатыра.
К, Ф
К, Ф
Кабинет техническэй тэриллэрэ
4.
Кылаас дуоската (таблицаны, постеры, хартыынаны сыkыарар тэриллэрдээх).
Компьютер.
Проектор арааkа.
Сибээс араас к#р_Uэ (оскуола иkинээEи ситим, интернет).
Сканер.
Принтер (струйнай, лазернай).
Копиялыыр аппараат.
Экран.
Видеоплейер, ДВД-плейер.
Телевизор.
Магнитофон, видеомагнитофон.
Цифровой фотоаппараат, видеокамера.
Интерактивнай дуоска.
Учуутал остуола (тумбалаах).
^#рэнээччи остуола, олоппоkо.
Кинигэ долбуура.
Кинигэ уурар подставка.
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
К
Д
К
150µ150 см кырата суох кээмэйдээх.
72 см улахан диагоналлаах.
Т"Р""Б^Т ТЫЛ
Саха тылын 14 кылааска ^"рэтиини с^р^нн^^р бырагыраама
Быjаарыы сурук
^#рэх предметин #йд#б_лэ
Т#р##б_т тыл к#л_#нэттэн к#л_#нэEэ бэриллэр ханнык баEарар норуот улуу нэkилиэсти бэтэ, киkи аймах ытык #йд#б_ллэриттэн (сыаннастарыттан) биирдэстэрэ. Т#р##б_т тыл оEоEо тула лыыр эйгэтин кыраEатык билэр-к#р#р, чугас дьонун-сэргэтин кытта истиUник бодоруkар, иэйии тэ уkуктар, #й#-санаата сайдар, #б_гэтин _#рэEин утумнуур с_р_н эйгэтэ.
Ол иkин оEону кыра сааkыттан оEо тэрилтэтигэр, оскуолаEа т#р##б_т тылынан иитии-_#рэ тии с_р_н ирдэбил быkыытынан билиниллэн, Российскай Федерация уонна Саха Республика тын _#рэххэ уонна тылга сокуоннарыгар ити #йд#б_л туспа ыстатыйанан киирэн, быраап быkыытынан к#м_скэллээх, билиUUи усулуобуйаEа _г_с норуот тыла ч#л туруктаах хааларыгар тирэх буолар.
Саха Республикатыгар саха тылын т#р##б_т тыл быkыытынан _#рэтии 1922 сыллаахтан тиkигин быспакка, _г_с оскуолаEа _гэскэ кубулуйан, уопсай _#рэхтээkин оEону сайыннарар биир с_р_н предметин быkыытынан билиниллэр. Ити кэм устатыгар сэбиэскэй да, билиUUи да кэмUэ орто _#рэх систиэмэтигэр буолбут араас реформалар сыалларыгар-соруктарыгар с#п т_бэkиннэриллэн, _#рэтии таkыма, хайысхата, ис хоkооно сайдан иkэр.
Билигин т#р##б_т тыл, федеральнай государственнай _#рэх стандартын (ФГ^"С) ирдэбилинэн, уопсай _#рэхтээkин булгуччулаах чааkыгар киирэн, базиснай _#рэх былааныгар (федеральнай) миэстэтэ, _#рэтиллэр чааkа чопчу ыйыллан _#рэтиллэр таkыма _рдээтэ. Алын с_k_#х оскуола таkымыгар т#р##б_т тылы _#рэх предметин быkыытынан _#рэ тиигэ т_м_к ирдэбили эмиэ федеральнай государственнай _#рэх стандарда с_р_нн__р.
Ити ааттаммыт докумуон быkыытынан, начаалынай _#рэхтээkин таkымыгар нуучча уонна т#р##б_т тылы _#рэтиигэ тэU таkымнаах т_м_к ирдэнэр. Т#р##б_т тыл атын _#рэх предметтэрин кытта бииргэ оEо личность быkыытынан сайдыытын хааччыйыахтааEа этиллэр, ону сэргэ урукку #тт_гэр ирдэммэт саUа булгуччулаах ирдэбили _#рэнээччигэ _#рэх дэгиттэр дьайыыларын иUэриини киллэрэр.
^#рэх предметин сыала уонна соруга:
Начаалынай оскуолаEа т#р##б_т тылы _#рэтии предметэ атын _#рэх предмэттэрин ортотугар _#рэнээччи тылын-#k_н уонна #й_н-санаатын сайыннарар, с_р_н _#рэнэр _#р_йэEи иUэрэр кыаEынан бас-к#с балаkыанньаны ылар предмет буолар. Онон бу предмети _#рэтии таkымыттан саха оскуолатыгар начаалынай _#рэхтээkин уопсай туруга, _#рэнээччи салгыы с_р_н оскуолаEа ситиkиилээхтик _#рэнэрэ тутулуктаах.
ОEо начаалынай оскуолаEа _#рэнэр сааkыгар билиитэ-к#р__тэ, тыла-#k# уонна #й#-санаата тэтимнээхтик сайдар, иэйиитэ уонна саныыр санаата судургутук олохсуйар буолан, т#р##б_т тылы бу кэмUэ кичэйэн _#рэтии норуот тыла ч#л туруктаах буоларыгар, кэнчээри ыччакка улуу нэkилиэстибэни тириэрдэргэ олус суолталаах.
Этиллибиккэ олоEуран, т#р##б_т тылы уопсай _#рэхтээkин алын с_k_#х таkымыгар _#рэтии сыалын _с хайысхаEа араарыахха с#п:
1) _#рэнээччигэ т#р##б_т тыл туkунан билиини аан дойду туkунан научнай билии быстыс пат сорEотун быkыытынан иUэрии, тыл _#рэEин с_р_н балаkыанньаларын билиkиннэрии, онно олоEуран, оEо билэр-к#р#р, толкуйдуур кыаEын сайыннарыы;
2) _#рэнээччи дьону-сэргэни кытта т#р##б_т тылынан бодоруkар _#р_йэEин, саUа (тыл) култуурата киkи уопсай култууратын быстыспат сорEото буоларын туkунан #йд#б_лгэ тирэEирэн, саUа (тыл) араас к#р_Uэр (кэпсэтии, суруйуу, ааEыы, #йт#н айыы, о.д.а.) _#рэтэн, салгыы са йыннарыы;
3) _#рэнээччигэ т#р##б_т тыл норуот ытык #йд#б_ллэриттэн биирдэстэрэ буоларын бы kыытынан ураты харыстабыллаах сыkыаны иUэрии, хас биирдии киkи ийэ тылын сайыннарар иэстээEин #йд#т__.
Т#р##б_т тылы начаалынай оскуолаEа _#рэтии сыала маннык с_р_н соруктары быkаардах ха ситиkиллэр:
дьону-сэргэни кытта бодоруkар саUа (тыл) с_р_н к#р_Uнэрин _#рэнээччигэ _#рэх дэгиттэр дьайыыларын иUэриини кытта бииргэ алтыkыннаран _#рэтии;
тыл (саUа) бодоруkуу с_р_н ньымата диэн тутаах #йд#б_лгэ тирэEирэн, _#рэнээччи кэпсэтэр уонна санаатын толору этэр (тыл этэр), суруйар _#р_йэEин саа kыгар с#п т_бэkиннэрэн сайыннарыы;
тыл _#рэEин билиитигэр, сурук-бичик култууратын т#р_т #йд#б_ллэригэр оло Eуран, _#рэнээччи т#р##б_т тылын литературнай нуорматын тутуkарын, алEаkа суох саUарарын уонна суруйарын ситиkии;
тыл _#рэEин с_р_н салааларын (лексика, фонетика, морфология, синтаксис, тиэ кис) туkунан уопсай #йд#б_л_ иUэриигэ тирэEирэн, _#рэнээччи толкуйдуур дьоEурун сайыннарыы, сааkыгар с#п т_бэkиннэрэн, #й _лэтин дьайыыларыгар _#рэтии;
т#р##б_т тылы билии, харыстааkын, сайыннарыы с_р_н ньымаларыгар _#рэтии.
Саха оскуолатыгар нуучча тылын _#рэнээччи т#р##б_т тылга ылбыт билиитигэр, иUэрим мит _#р_йэEэр уонна сатабылыгар тирэEирэн _#рэтии билигин олохсуйбут #йд#б_л, бастыU учууталлар _гэскэ кубулуйбут _#рэтэр ньымалара. Онно тирэEирэн, ФГ^"С _#рэнэргэ _#рэтэр с_р_н балаkыанньатыгар уонна ирдэбилигэр олоEуран, т#р##б_т тылга тирэEирэн нуучча тылын _#рэтиини саUа таkымUа таkаарар кэм кэллэ.
Т#р##б_т тылы начаалынай оскуолаEа _#рэтии _#рэнээччи нуучча тылын кэбэEэстик ылынарын хааччыйар, нуучча тылыгар тыл _#рэEин _г_с уопсай балаkыанньаларын хос эбэтэр уруттаан _#рэтэри лаппа аEыйатан, учуутал _#рэх чааkын оEо нууччалыы саUатын сайыннарыыга аныыр усулуобуйатын _#скэтиэхтээх. Онон саха оскуолатыгар нуучча тылын _#рэтии хаачыстыбатын тупсарыыга усулуобуйа _#скэтии т#р##б_т тылы _#рэтии хос сыала-соруга.
^#рэх былааныгар _#рэх предметин миэстэтэ
Саха тылын _#рэтии чааkа начаалынай _#рэхтээkини с_р_нн__р уопсай _#рэхтээ- kин бырагырааматыгар (Примерная основная общеобразовательная программа начального общего образования) бэриллэр т#р##б_т тылынан _#рэнэр кылаастарга аналлаах базиснай _#рэх былаанын 3 барыйааныгар тирэEирэн быkаарыллар. ^#рэх тэрилтэтэ бэйэтин _#рэEин бырагырааматын, былаанын оUосторугар онно баар булгуччулаах чаас ка киирбит предметтэр чаастарын тутуkара ирдэнэр. Онно эбии _#рэх былаанын талар чааkыттан бэйэтэ к#р#н, ханнык баEарар предмеккэ чаас эбэрэ, эбэтэр атын предмети эбии _#рэтэрэ к#U_л.
Ити ыйыллар базиснай _#рэх былааныгар нуучча уонна т#р##б_т тылы _#рэтии чаастарын ахсаана тэUнэнэн, ордук государственнай статустаах т#р##б_т тыл _рд_к таkымUа _#рэтиллэригэр усулуобуйа тэриллибитэ к#ст#р. Ону сэргэ т#р##б_т тылы _#рэтии нуучча тылын _#рэтиигэ тирэх буоларын ситиkэр туkуттан _#рэх матырыйаалын аттарарга табыгастаах балаkыанньа _#ск__р.
^#рэх федеральнай базиснай былаанын _k_с барыйааныгар олоEуран, саха оскуолатын начаалынай кылаастарыгар т#р##б_т тылы уонна литературнай ааEыыны _#рэтиигэ барыта холбоон нэдиэлэEэ 21 чаас бэриллэр: 1 кылааска 5 чаас, 2 кылааска 5 чаас, 3 кылааска 6 чаас, 4 кылааска 5 чаас. Бу чаастартан т#р##б_т тылы _#рэтиигэ 1 кылааска 3 чаас, 2 кылааска 3 чаас, 3 кылааска 3 чаас, 4 кылааска 3 чаас бэриллэр.
Ытык #йд#б_ллэри _#рэх предметин ис хоkоонугар киллэрии
Начаалынай кылааска саха тылын _#рэтии оEоEо ытык #йд#б_ллэри (духуобунай сыаннас тары) иUэриигэ улахан суолталаах. Киkи аймах _йэлэртэн _йэлэргэ #р# тутан илдьэ кэлбит ытык #йд#б_ллэрэ (духуобунай сыаннас тара) т#р##б_т тыл эгэлгэтигэр, кэрэтигэр с#U#лл#р. Ол курдук _#рэтии ис хоkоонугар тыл _#рэEин с_р_н хайысхаларын сэргэ уруок, кэпсэтии (бодоруkуу) тиэмэтин, _#рэтии матырыйаалын быkыытынан т#р##б_т дойду, ийэ дойду, т#р##б_т тыл, айылEа, _лэ, т#р_т дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, айымньы уонна кэрэ эйгэтэ, к#U_л, кырдьык, _т_# санаа, киkи аймах, аан дойду омуктарын тылларын уонна култууратын эгэлгэтин курдук ытык #йд#б_ллэр (духуобунай сыаннастар) киириэхтээхтэр.
^#рэх предметин _#рэтии т_м_гэ
Ытык #йд#б_ллэри иUэрии т_м_гэ (личностные результаты)
Саха тылын оскуолаEа _#рэтии кэмигэр оEо маннык ытык #йд#б_ллэри (духуобунай сыаннастары) иUэриннэEинэ т#р##б_т тыла сайдарыгар бэриниилээх, эппиэтинэстээх буоларыгар, бэйэтин кыаEын толору туkанарыгар эрэниэххэ с#п.
Т#р##б_т тыл омугу сомоEолуур тыл буоларын #йд__р.
Т#р##б_т тыл т#р_т айылгыта, _йэлээх _гэkэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар уонна уус-уран литератураEа с#Uм_т_н билэр.
Т#р##б_т тылын сайыннарар, кэлэр к#л_#нэEэ тириэрдэр ытык иэстээEин, ийэ тыл _йэлэргэ ч#л туруктаах буоларыгар тус оруоллааEын #йд__р.
Т#р##б_т тыл иитиллэр, _#рэнэр, айар-сайдар тыл буоларын итэEэйэр.
Т#р##б_т тыл элбэх омук алтыkан бииргэ олорор кэмигэр, икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киkиттэн харыстабыллаах сыkыаны эрэйэрин #йд__р.
^#рэх сатабылларын сайыннарыы т_м_гэ (метапредметные результаты)
Бэйэни салайынар-дьаkанар сатабыл.
Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох-ханнык т_м_ккэ кэлиэхтээEин быkа холоон билэр. Тугу билэрин-билбэтин, тугу ситэри _#рэтиэхтээEин арааран #йд__р. Сылга бииртэн итэEэkэ суох т#р##б_т тылга анал лаах бырайыактарга кыттан (тус бырайыага, коллективнай бырайыак) _лэлиир.
«Тылы сэрэйэр» дьоEуру (языковое чутье, чувство языка) сайыннарыы. Бэйэтин сааkыгар с#п т_бэkэр тиэкискэ _#рэппит матырыйаалын с_ннь_нэн тыл литературнай нуормата саUарар эбэтэр суруйар киkи тылыгар т#k# с#пк# эбэтэр сыыkа туттулларын тута «сэрэйэн» билэр, итэEэkин, алEаkын быkаарар, к#нн#р#р, бэйэтин тылыгар-#k_гэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуkарга дьулуkар.
Тылын сайыннарар баEаны _#скэтии (потребность в совершенствовании собственной речи). Т#р##б_т тылын барEа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл к__k_н, кыаEын толору туkанарга, тылын-#k_н бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиkилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуkар.
Хонтуруолланыы. Бэйэ саUатын #р__ кэтэнэр, к#р_нэр, алEаkа суох саUарарга, санаатын ыпсаран, хомоEойдук этэргэ кыkаллар.
Билэр-к#р#р сатабыл. С_р_н _#рэнэр сатабыл.
^лэ сыалын-соругун таба туруоруу. Т#р##б_т тылын _#рэтэригэр сыал-сорук туруорунан к#дь__стээхтик _лэлиир.
Билиини-к#р__н_ кэUэтэр араас матырыйаалы туkаныы. Сахалыы _#рэх-наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн) ту kааннаах информацияны, билиини д#б#Uн_к булар, бэлиэтэнэр, т_мэр, ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туkанар. Сахалыы тахсар оEоEо аналлаах республика, улуус, оскуола хаkыаттарын-сурунаалларын («Кэскил», «Чуораанчык», о.д.а.) тиkигин быспакка ааEар, араадьыйанан, телевизорынан сахалыы биэриилэри сэргээн истэр-к#р#р, _#рэEэр, чинчийэр, айар _лэтигэр к#дь__стээхтик туkанар. Сахалыы _#рэEи сайыннарар интернет-сайтартан туkалаах, наадалаах информацияны булан, с#пк# наардаан туkанар; тиэкиkи компьютерга сахалыы шрибинэн бэйэтэ тэтимнээхтик бэчээттиир; интернет н#U_# сахалыы ыытыллар араас тэрээkиUUэ т#р##б_т тыл литературнай нуорматын тутуkан, к#хт##хт_к кыттар.
Билиини сааkылааkын (структурирование знаний). СаUа билии ыларга баар билиитигэр тирэEирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир (интеграция знаний).
Тобулук #й_ сайыннарар _#р_йэхтэр. Т#р##б_т тыл оскуолаEа оEону сайыннарар _#рэх ту таах салааларыттан (предметтэриттэн) биирдэстэрэ. Онон _#рэнээччи саха тылын _#рэтэр кэмигэр _#рэнэргэ т#р_т буолар #й _лэтин с_р_н _#р_йэхтэрин баkылыыр.
Саха тылын лингвистическэй матырыйаалыгар тирэEирэн, #й _лэтин араас дьайыыларын кэбэEэстик толорор: тэUнээkин (сравнение), ырытыы (анализ), холбооkун (синтез), т_м_ктээkин (обобщение), (сериация), ханыылатан сааkылааkын (классификация), майгыннатыы (аналогия), сааkылаан ситимнээkин (систематизация). Итини сэргэ араас тойоннуур ньыманы (индукция, дедукция) табыгастаахтык туkанан дьону итэEэтэр, ылыннарар курдук санаатын сааkылаан этэр _#р_йэEэ сайдар.
Рефлексия. Сыалы-соругу ситиkэр ньымаларын уонна усулуобуйаларын т#k# с#пк# талбытын сыаналыыр. ^лэ хаамыытын хайдах салайан иkэрин кэтээн к#р#р. ^лэ т_м_г_н дьон интэриэkин, болEомтотун тардар курдук сахалыы кэпсиир.
Бэлиэни-символы туkанар _#р_йэхтэр. ДорEоон (буукуба), тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туkанар. Анал бэлиэлэринэн тыл, этии, тиэкис моделын оUорор. Бэриллибит моделга тирэEирэн, тылы, этиини толкуйдуур, тиэкиkи айар. Этиини, тиэкиkи к#нн#р#рг# анал корректорскай бэлиэлэри сатаан туkанар. Лингвистическэй билиини араас таблица, исхиэмэ, модель, диаграмма к#м#т_нэн к#рд#р#р. Таблицанан, исхиэмэнэн, моделынан, диаграмманан к#рд#р_лл_б_т лингвис тическэй билиини #йд__р уонна кэпсиир.
Бодоруkар сатабыл.
Бииргэ _лэлииргэ _#р_йэх. Дьону кытта бииргэ алтыkан _#рэнэр, _лэлиир араас ньыманы баkылыыр (пааранан, б#л#E_нэн, хамаанданан, о.д.а). Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыkыы туругар кэбэEэстик киирэр (продуктивное взаимодействие), биир сыаллаах-соруктаах дьонун кытта таkаарыылаахтык, к# дь__стээхтик _лэлиир _#р_йэхтэнэр (продуктивное сотрудничество).
Кэпсэтэр _#р_йэх. Кэпсэтии уратыларын #йд__р, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр киkитин убаас тыыр, сэUээрэр, санаатын болEойон истэр, ылынар. Ханнык баEарар эйгэEэ кэпсэтэригэр дьон болEомтотун тардар, сэргэхситэр, сонурEатар, к#E_л__р сатабылы табан туkанар. Кэпсэтэр кэмUэ бэйэ к#рб_т_н, истибитин, аахпытын сиkилии сэkэргиир. Дьон #йд#сп#т, тыл тылга киирсибэт буолар т#р_#ттэрин с#пт##хт_к сыаналыыр, сатаан ырытар, #йд#k__ суолун д#б#Uн_к тобулар.
Кэпсэтии сиэрин (речевой этикет) тутуkар _#р_йэх. Дьону кытта алтыkыыга кэпсэтии сиэрин тутуkар, туттан-хаптан бодоруkуу ньымаларын тоEоостоохтук туттар.
Сахалыы дорооболоkор, билсиkэр, быраkаайдаkар, к#рд#k#р, бырастыы гыннарар, буойар, телефонунан кэпсэтэр, о.д.а. _гэстэри иUэриммит, к_ннээEи олоEор #р__ туттар.
Тустаах _#рэх предметин _#рэтии т_м_гэ (предметные результаты)
Саха тылын литературнай нуорматын (орфоэпическэй, лексическэй, грамматическай) тутуkар. ДорEоону, буукубаны, тыл с_k_#E_н, саUа чааkын, этии чилиэнин, судургу этиини булар, быkаарар, наардыыр.
Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуkар.
Тиэкис #йд#б_л_н, бэлиэтин билэр (тиэмэтэ, с_р_н санаата, аата, эпиграф, тутула, этиилэрин ситимэ).
Саныыр санаатын сааkылаан, дьоUUо #йд#н_мт_#т_к, тиийимтиэтик этэр, тиэкис тутулун тутуkан суруйары сатыыр.
Тиэкис тииптэрин сэkэргээkин, ойуулааkын, тойоннооkун диэн араарар.
Монолог (сэkэргиир, ойуулуур, тойоннуур) уонна диалог (кэпсэтии, санаа _ллэстии, ыйы талаkыы, о.д.а.) арааkын сатаан туkанар.
Бэйэ саUатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиkин ис хоkоонун, тылын-#k_н сыаналанар, алEастарын булар, чочуйар, тупсарар.
^#рэх предметин ис хоkооно
Начаалынай оскуолаEа т#р##б_т тылы _#рэтии уопсай _#рэхтээkин систиэмэтигэр саха тылын _#рэтэр предмет быстыспат сорEото, «Филология» _#рэх уобалаkыгар т#р_т буолар с_ р_н куурус буолар. Онон _#рэтии сыала-соруга, тутула, ис хоkооно уонна т_м_к ирдэбилэ _рд_к_ кылаастарга т#р##б_т тылы сэргэ атын филологическай предметтэри _#рэтиини кытта алтыkыннаран-ситимнээн торумнанар.
Т#р##б_т тылы начаалынай оскуолаEа _#рэтии маUнайгы кылааска «Бодоруkарга _#рэнэбит» диэн саUа киирэр салааттан саEаланар, ол кэнниттэн «ГрамотаEа _#рэтии» диэн _гэс буолбут ааEарга уонна суруйарга _#рэтэр салаа «АаEарга уонна суруйарга _#рэнэбит» саUа аатынан _#рэтиллэр. Бу кэмUэ _#рэх былааныгар т#р##б_т тыл уонна литературнай ааEыы чаастара бииргэ бэриллэллэр. «АаEарга уонна суруйарга _#рэнэбит» салаа кэнниттэн биирдэ т#р##б_т тыл уонна литературнай ааEыы предметтэрэ тус-туспа _#рэтиллэллэр. Ити кэмтэн ыла начаалынай оскуолаEа т#р##б_т тыл предметин с_р_н ис хоkоонун тиkиктээхтик _#рэтии саEаланар.
Т#р##б_т тылы начаалынай оскуолаEа _#рэтии ис хоkоонун с_р_н хайысхалара _#рэтии т_м_к ирдэбилин уонна сыалын-соругун ситиkэргэ аналлаах тутаах научнай балаkыанньалартан таUыллар. Ити ирдэбилгэ олоEуран, т#р##б_т тылы _#рэтии ис хоkоонугар маннык с_р_н научнай хайысхалар киирэллэр:
Бодоруkуу култуурата.
СаUа к#р_Uэ (виды речевой деятельности): истии, саUарыы, ааEыы, суруйуу.
Тыл _#рэEин тутаах салааларын туkунан уопсай #йд#б_лэ: фонетика, лексика, морфология, синтаксис.
Сурук-бичик култуурата: таба суруйуу уонна сурук бэлиэтэ.
Ситимнээх саUаны сайыннарыы (тиэкис туkунан с_р_н #йд#б_л).
С_р_н хайысхаларга киирбит тиэмэлэр ис хоkоонноро начаалынай оскуола _#рэ нээччитин сааkын уратытын, #й_н-санаатын кыаEын, билэр-к#р#р дьоEурун учуоттаан таUыллыахтаахтар.
Бодоруkуу култуурата
Дьону кытта бодоруkуу араас к#р_Uэ: кэпсэтии, сэkэргэkии, с_бэлэkии, с#пс#k__. Тылы бодоруkуу с_р_н ньыматын быkыытынан арыйыы: бодоруkууга саUа (вербальные средства общения) уонна туттуу-хаптыы (невербальные средства общения) суолтата. СаUарыы уонна истии култууратын, кэпсэтии сиэрин тутуkуу.
СаUа к#р_Uэ: истии, саUарыы, ааEыы, суруйуу
Истии. Дьону кытта бодоруkууга (кэпсэтиигэ) истии култууратын тутуkуу. Кэпсэ- тии сыалын-соругун, дьон этэр санаатын, кэпсэтии ис хоkоонун #йд##k_н. Сахалыы араас тиэкиkи истии, с_р_н ис хоkоонун, болEойуллуохтаах т_гэннэрин истэн сиkилии ылыныы, истибиккэ олоEуран тус санааны _#скэтии. Истибиттэн туkааннааEы, суол талааEы сурунуу, былаан оUоруу, анал бэлиэлэри туkанан, ис хоkоонун, тутулун исхиэмэнэн к#рд#р__.
АаEыы. Сахалыы араас тиэкиkи сахалыы саUа интонациятын, т#р_т дорEоон этиллиитин тутуkан, тэтимнээхтик ааEыы. Тиэкиkи туох сыаллаах-соруктаах ааEартан к#р#н, ааEыы араас к#р_U_н сатаан туkаныы (_#рэтэр ааEыы, билсиkэр ааEыы, сорудахтаах ааEыы, о.д.а.). АаEыы кэмигэр тиэкис с_р_н санаатын #йд##k_н, наадалаах, туkалаах информацияны араарыы. Аахпыт тиэкис с_р_н ис хоkоонугар тус сыанабылы (сыkыаны) сатаан этии. Тиэкистэн синонимы, сомоєEо домоEу, т_#лбэ тылы, ойуулуур-дь_k_нн__р ньыманы туттуу бастыU холобурун булуу, анаан болєEойуу, аахпыты кэпсииргэ туkаныы. АаEыллар тиэкистэн билбэт, #йд##б#т саUа тыллары тылдьыттан булуу. Ааптар санаатын, иэйиитин биэрэригэр тиэкис тутулун, этии арааkын хайдах туkаммытын быkаарыы. АаEыыга тиэкис интонациятын, туонун с_р_н санааEа с#п т_бэkиннэрэн таба тайаныы.
СаUарыы (дорEоонноох саUа). Кэпсэтии сиэрин, саUарыы култууратын тутуkуу. Дьону кытта табан кэпсэтии. Кэпсэтиини тоEоостоохтук к#E_лээkин, саEалааkын, салEааkын, т_м_к тээkин. Саныыр санааны толору, сиkилии тириэрдэр инниттэн кэпсэтии сыалыгар-соругар, ис хоkоонугар с#п т_бэkэр сахалыы тылы-#k_, ойуулуур-дь_k_нн__р ньымалары таба туkаныы. СаUарыы кэмигэр туттуу-хаптыы бэлиэтин (невербальное общение) тоEоостоохтук туттуу. СаUа тиибин арааkын (ойуулааkын, сэkэргээkин, тойоннооkун) туттан тыл этии. Кэпсэтии, тыл этии т_гэниттэн дорEоону к__k_рдэн-сымнатан, _рдэтэн-намтатан, уkатан, куолас толбонун, эгэлгэтин туkанан истээччигэ тус сыkыаны, иэйиини тириэрдии. Этэр санааны сааkылаары эбэтэр тустаах #йд#б_л_ истээччигэ тоkоEолоон тиэрдээри тоEоостоох миэстэEэ анал тохтобуллары (паузаны) сатаан туkаныы. Т_гэниттэн к#р#н, саUарыы тэтимин с#пк# талыы.
Суруйуу (суругунан саUа). Сурук-бичик култууратын тутуkуу. ТупсаEай буочарынан ыраастык суруйуу. Тиэкиkи устуу, истэн суруйуу (диктант). Саныыр санааны суругунан сиkилии тириэрдии. Аахпыттан суруйуу (изложение). Дьиэ кэргэн, чугас доEор, таптыыр дьарык, айылEа, кыыллар тустарынан, ону таkынан айымньы, хартыына, киинэ ис хоkоонун, экскурсияEа, быыстапкаEа сырыы туkунан тэттик тиэкистэри суруйуу (#йт#н суруйуу). Суругунан _лэEэ синоним тыллары, сомоEо домоEу, онтон да атын сахалыы ойуулуур-дь_k_нн__р ньымалары туттуу. Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуkуу.
Тыл _#рэEэ
Т#р##б_т тылбыт саха тыла. Саха омук _#скээбит, сайдыбыт историята. Саха тыла т__р тыла. Саха тылын уруулуу тыллара. Т#р##б_т тыл киkи олоEор суолтата.
ДорEоон уонна таба саUарыы. СаUа дорEоонун #йд#б_л_н, сахалыы дорEоон арааkын билии. Т#р##б_т тылын дорEооннорун, ордук чуолаан сахалыы ураты дорEооннору (уkун-кылгас аkаEас уонна хоkуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаkар б_тэй дорEооннору, дифтоннары, k, нь, мурун j, E дорEооннору) арааран истии, чуолкайдык, таба саUарыы нуорматын тутуkан саUарыы. Саха тылыгар киирии тыллары _кс_н сахатытан, аkаEас дорEооннор дь_#рэлэkиилэрин сокуонун тутуkан саUарыы. Тылы дорEоонун састаабынан ырытыы.
Лексика. Норуот тылын туkунан уопсай #йд#б_л_, т#р_т уонна киирии тыл уратыларын билии. Литературнай тыл суолтатын билии, нуорматын тутуkуу. Тыл лексическэй суолтатын быkаарыы. Хомуур суолталаах, т_#лбэ тыл, биир уонна элбэх суол талаах тыллар, к#сп_т суолталаах тыллар, омоним, антоним, синоним (харыс тыллар, метафоралар, сомоEо домох) #й д#б_ллэрин билии, тиэкистэн булуу, саUарар саUаEа с#пк# туттуу. Быkаарыылаах тылдьыт арааkын сатаан туkаныы, тыл суолтатын тылдьыттан булан быkаарыы.
Графика. Сурук сайдыытын бэлиэ т_гэннэрин билсии, киkи олоEор суолтатын #йд##k_н. Сахалыы сурук-бичик сайдыытын историятын билии. ДорEоон буукубаларын билии, таба ааттааkын. Буукубалары суруллар ньымаларынан холбоон, ыраастык, тэтимнээхтик илиинэн суруйуу. Сурукка туттуллар атын бэлиэлэри, #йд#б_ллэри (абзац, тылы к#k#р__ бэлиэтэ, тыл икки арда (пробел)) с#пк# туттуу. Сахалыы алпаабыт бэрээдэгин билии. Араас тылдьытынан, ыйынньыгынан, каталогунан _лэлииргэ алпаабыты с#пк# туkаныы. Компьютерга сахалыы шрибинэн тиэкиkи тэтимнээхтик бэчээттээн суруйуу.
Морфология. Тыл састааба диэн #йд#б_л_, тыл уларыйар уонна _#ск__р ньыматын билии. СаUа чааkын туkунан уопсай #йд#б_л_ билии. СаUа чаастарын б#л#E#: ааттар (аат тыл, даEааkын аат, ахсаан аат, солбуйар аат), туохтуурдар (аат туохтуур, сыkыат туохтуур, тус туохтуур), сыkыат, к#м# саUа чаастара, саUа аллайыы. Тылы састаабынан ырытыы (тыл олоEо, сыkыарыыта). Тыллары с_р_н бэлиэлэринэн (грамматическай халыыптарынан) б#л#хт##k_н, ырытыы. СаUарар саUаEа тыл литературнай нуорматын тутуkуу.
Синтаксис. Этии уонна тыл ситимэ уратыларын, этии арааkын (сэkэн, ыйытыы, к__k_рд__) билии. Тэнийбит уонна тэнийбэтэх этии, судургу уонна холбуу этии, сирэй саUа, ойоEос саUа, диалог, туkулуу #йд#б_ллэрин билии, этиигэ, тиэкискэ арааран булуу, бэйэ этиитин толкуйдаа kын. Этиини таба интонациялаан ааEыы, сурукка саUа дэгэтин сурук бэлиэтинэн араарыы. Этии чилиэнинэн ырытыы.
Сурук-бичик култуурата
Таба суруйуу. Таба суруйуу сурук-бичик култуурата буоларын #йд##k_н. Уkун аkаEас дор Eооннору, дифтону, хоkуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаkар б_тэй дорEоон нору, саха тылыгар киирии дорEооннору таба суруйуу. Сахалыы араастык этиллэр тыллар таба суруллуулара тыл т#р_т сокуоннарыттан тахсалларын, норуокка _#р_йэх, _гэс буолбут нуормаларыгар олоEуралларын #йд##k_н, харыстабыллаахтык сы kыаннаkыы. КиэUник, элбэхтик туттуллар эбэтэр сахалыы этэргэ табыгастаах киирии тыллары сахатытан суруйуу. Тылбаастанар эбэтэр саха тылынан бэриллэр кыахтаах нуучча тылларын сахалыы солбугунан биэрии. Олохторо нууч чалыы суруллар киирии тыллар сыkыарыыларын таба суруйуу.
Сурук бэлиэтэ. Сурук бэлиэтэ тыл култууратын сорEото буоларын, киkи этэр санаатын чуолкайдыырга, иэйэр иэйээни сурукка биэрэргэ, суругу-бичиги тупсарарга биллэр-к#ст#р туkалааEын, тиэкис арEам-тарEам барбатын, ыkыллыбатын, биир сомоEо, сибээстээх буоларын хааччыйарын #йд##k_н. Тылын ордук тупсаEай тутуллаах, этигэн, бэргэн буоларыгар сахалыы этии, сурук бэлиэтин арааkын (араарар, тоkоEолоон бэлиэтиир) сатабыллаахтык туттуу.
Ситимнээх саUаны сайыннарыы
Туох сыаллаах-соруктаах саUарарын-суруйарын чуолкай #йд##н (тиэмэ, с_р_н санаа), дьон #й_гэр-санаатыгар тиийимтиэтик санаатын сааkылаан, араас тиэкистэри холкутук саUарыы-суруйуу (истэн суруйуу, #йт#н суруйуу, о.д.а.). Тиэкис с_р_н санаатыгар олоEуран, тиэкиkи таба ааттааkын. Тиэкис тиибиттэн к#р#н (сэkэргээkин, ойуулааkын, тойоннооkун), тиэкис тутулун тутуkар (киириитэ, с_р_н чааkа, т_м_гэ), былаанын оUорор (кылгас, тэнийбит), кэрчик тиэмэлэргэ бытарытыы. Тыл туттуллар уратытын, дэгэтин учуоттаан, сахалыы тутуллаах этиилэри (логичность речи), ойуулуур-дь_k_нн__р ньымалары, тыл баайын (богатство речи) с#пк# туттар (уместность речи).
ТЕМАТИЧЕСКАЙ БЫЛААН
Уруок барыл тиэмэлэрэ уонна кэпсэтии т_гэннэрэ
Тыл _#рэEин тиэмэлэринэн _#рэтии с_р_н ис хоkооно
^#рэнээччи _лэтин с_р_н к#р_Uнэрэ
Бодоруkуу култуурата
Тыл киkи аймах култууратын быстыспат сорEото.
Тыл туkунан араас омук бэргэн этиилэрэ, #с хоkоонноро, биллиилээх дьон, суруйааччылар санаалара, о.д.а.
Бодоруkуу култуурата киkи олоEор суолтата.
Бодоруkуу туkунан араас омук бэргэн этиилэрэ, #с хоkоонноро, айымньылартан холобурдар.
Бодоруkуу култуурата.
Бодоруkуу эйгэтэ. Бодоруkуу к#р_Uэ: саUа, туттуу-хаптыы, анал бэлиэ.
Тылынан бодоруkуу уратылара. Истии култуурата. СаUарыы култуурата. Кэпсэтии сиэрэ. Сахалыы кэпсэтии сиэрин уратылара (дорооболоkуу, билсиkии, быраkаайдаkыы, к#рд#k__, бырастыы гыннарыы, буойуу, телефонунан кэпсэтии).
Туттан-хаптан бодоруkуу уратылара. Бодоруkарга куолас суолтата. Киkи тас к#р_Uэ. Бодоруkууга сирэйи туттуу суолтата (мимика). Этэр суолталаах хамсаныы (жест). Бодоруkууга туттуу-хаптыы суолтата (поза).
Туттан-хаптан бодоруkууну бэлиэтиир сомоEо домохтор, ойуулуур дь_k_нн__р тыллар.
Анал бэлиэнэн бодоруkуу (суруйуу, ааEыы, уруkуй, атын бэлиэлэр). Сурук-бичик култуурата. SMS-сурук, интернет н#U_# бодоруkуу.
Бодоруkуу дьону кытта алтыkыы (дьону кытта #йд#k__, уопсай тыл булуу, дьон санаатын учуоттааkын). Бодоруkуу дьону кытта биир сыаллаах-соруктаах _лэлээkин, _#рэнии. Бииргэ _#рэнэр, _лэлиир ньымалар.
Быkаарыы. Бодоруkуу култуурата киkи олоEор суолтатын араас холобурдары туkанан быkааран кэпсиир.
Истии. Бодоруkууга истии култууратын тутуkар. Дьон тугу этэрин болEойон, тулуйан истэргэ, дьон саUарар кэмигэр быkа т_спэт буоларга кыkаллар. СэUээрэрин, сэргиирин туттуу-хаптыы бэлиэтинэн таба к#рд#р#рг# _#рэнэр. Ыйытыыны с#пк# биэрэргэ, санаа _ллэстэргэ, истибитин сиkилии кэпсииргэ эрчиллэр.
СаUарыы. Бодоруkууга кэпсэтии сиэрин, саUарыы култууратын тутуkар. Дьону кытта табан кэпсэтэргэ кыkаллар. СаUарар кэмигэр истэр дьонун ытыктыырын биллэрэр: тус санаатын соUнооботун, биир санааны, тылы хос-хос этэн дьону сылаппат курдук саUатын хонтуруолланар. Истэр дьон санаатын сэUээрэргэ, сэргииргэ, учуоттуурга, ыйытыыларга чопчу хоруйдуурга эрчиллэр. СаUарар кэмигэр куолаkын дэгэтин (интонациятын) с#пк# биэрэргэ кыkаллар, бэйэтин хонтуруолланар. Туттуу-хаптыы бэлиэтин с#пк#, тоEоостоохтук туттарга _#рэнэр.
Кэпсэтии сиэрин тутуkуу. Кэпсэтии сахалыы _гэстэрин к_ннээEи олоEор дьону кытта бодоруkууга туkанарга дьулуkар.
Тылы сайыннарыы. Кэпсэтии сиэрин анал тылларын (дорооболоkуу, билсиkии, быраkаайдаkыы, к#рд#k__, бырастыы гыннарыы, буойуу, телефонунан кэпсэтии, о.д.а.) дьону кытта бодоруkарыгар таба туkанарга эрчиллэр.
Бодоруkууга туттуу-хаптыы уратытын бэлиэтиир сомоEо домохтору, ойуулуур-дь_k_нн__р тыллары билэр, суолтатын #йд__р, быkаарар.
Дьону кытта бииргэ _#рэнии-_лэлээkин. Араас ньыманы туkанан (пааранан, б#л#E_нэн, хамаанданан, о.д.а.), биир сыаллаах-соруктаах тапсан бииргэ _#рэнэргэ, _лэлииргэ эрчиллэр. Дьону кытта #йд#k#рг#, уопсай тыл буларга дьулуkар, дьон санаатын болEойон истэргэ, учуоттуурга эрчиллэр.
Суруйуу. Суругунан бодоруkуу _гэkин тутуkарга кыkаллар. Таба суруйар, сурук бэлиэтин с#пк# туруорар. SMS-сурук, интернет н#U_# бодоруkууга сурук-бичик култууратын тутуkар.
АаEыы. Суругунан бодоруkууга сурук ис хоkоонун болEойон ааEар, суолтатын #йд__р.
Кэпсээkин. Истибитин кэпсииргэ, айан кэпсииргэ, хартыына ис хоkоонун
кэпсииргэ эрчиллэр. Тус олоEуттан, атын дьон бодоруkар _гэстэрин кэтээн к#рб_т_ттэн, бодоруkуу т_гэннэрин к#рд#р#р хартыыналар ис хоkооннорун арыйан сиkилии кэпсиир.
Лексика
Т#р##б_т тыл
омугу сомоEолуур улуу к__с.
Т#р##б_т тыл туkунан араас омук бэргэн этиилэрэ, кэс тыла, хоkооно.
Норуот тылын туkунан уопсай #йд#б_л. Т#р_т уонна киирии тыл. Литературнай тыл суолтата уонна нуормата. Тыл лексическэй суолтата. Хомуур суолталаах тыллар.
Тылы сайыннарыы. Саха сирин айылEатын уонна култууратын араас к#ст__т_н бэлиэтиир, саха т#р_т дьарыгар туттуллар тыл б#л#E_н хомуур суолталаах тылга тирэEирэн ситэрэр, ааттыыр, суолталарыгар с#п т_бэkиннэрэн тыл ситимэ уонна этии
Т#р##б_т тылбыт кэрэтэ олоUхо тылыгар. ОлоUхоттон кэс тыл суолталаах олуктары _#рэтии. Норуот тылынан уус-уран айымньытын тэттик жанрдарыгар уонна олоUхоEо айылEаны, т#р_т дьарыгы ойуулуурга туттуллар кубулуйбат эпитеттэри, метафоралары, тыыннааEымсытыы холобурдарын _#рэх матырыйаалыгар туkаныы.
Т#р##б_т тылы харыстааkын ытык иэс. Т#р##б_т тылга харыстабыллаах сыkыан туkунан араас олук бэргэн этии, кэс тыл, хоkоон, айымньы.
Тыллары суолталарынан б#л#хт##k_н. Т#р##б_т тыл баайа. Т_#лбэ тыл. Тылдьыт арааkын туkунан уопсай #йд#б_л. Быkаарыылаах тылдьыт суолтата. Биир уонна элбэх суолталаах тыллар. Тыл к#н# уонна к#сп_т суолтата. Тыл к#сп_т суолтатын туттуу. Т#р##б_т тыл этигэн к__kэ. Тыл к#сп_т суолтатын уус-уран сиkилиир ньымаEа туkаныы (тэUнээkин, эпитет, тыыннааEымсытыы). Омоним, антоним, синоним, сомоEо домох #йд#б_ллэрэ. Саха тылыгар предмети бэлиэтииргэ, санааны этэргэ синоним суолтатыгар туттуллар харыс тыллар, сомоEо тыллар, метафоралар.
толкуйдуур. Тыл к#сп_т суолтатыгар тирэEирэн, уус-уран сиkилиир ньымала- ры (норуот айымньытыгар туттуллар кубулулуйбат эпитеттэри, метафоралары, тыыннааEымсытыы холобурдарын) этии толкуйдууругар, #йт#н тэттик тиэкистэри суруйарыгар таба туkанар.
Истии. ОлоUхоттон быkа тардыыны, тэттик уус-уран тиэкистэри диктор (оEо, артыыс) ааEыытын истэн, айымньы ис хоkоонун, тылын-#k_н сэргэ сахалыы саUа интонациятын, тэтимин, т#р_т дорEоон этиллиитин болEойор.
СаUарыы. Бэйэтин сахалыы саUатын т#р##б_т тыл _йэлээх _гэkигэр тирэEирэн, саха тылын литературнай нуорматын тутуkан чуолкайдык саUарарга кыkаллар.
Кэпсээkин. Истибитин кэпсииргэ, айан кэпсииргэ, хартыына ис хоkоонун кэпсииргэ эрчиллэр. К_ннээEи олоEун
т_гэннэриттэн, дьиэ кэргэнин, доEотторун, оскуола олоEун, кыыллар, айылEа, таптыыр дьарыгын тустарынан, о.д.а. кэпсииригэр тыл к#сп_т суолтатыгар тирэEирэн, уус-уран сиkилиир ньымалары (норуот айымньытыгар туттуллар кубулулуйбат эпитеттэри, метафоралары, тыыннааEымсытыы холобурдарын), омоним, антоним, синоним, сомоEо домох тылларын таба туkанар.
АаEыы. Сааkыгар с#п т_бэkэр тэттик уус-уран тиэкистэри (хоkоон, кэпсээн, араас сонун информация), ону сэргэ олоUхоттон быkа тардыылары айымньы ис хоkоонун арыйан, сахалыы саUа интонациятын, т#р_т дорEоон этиллиитин тутуkан ааEарга эрчиллэр.
Таба суруйуу. Т#р_т уонна киирии тыллар таба суруллууларын уратытын болEойор уонна уустук уонна саUа _#рэппит тылларын таба суруйарга эрчиллэр.
Быkаарыы. Норуот тылын, литературнай тыл, т_#лбэ тыл #йд#б_ллэрин быkаарар. Билэр тылын лексическэй суолтатын быkаарар.
ТэUнээkин. ^#рэппит элбэх суолталаах тылларын, омоним, антоним, синоним, сомоEо домох тылларын суолталарын
уратыларын тэUнээн быkаарар. Тыл к#сп_т суолтатын быkаарарга, уус-уран сиkилиир ньыманы туттарга араас предмет, #йд#б_л майгыннаkар #р_ттэрин тэUнээн булар.
АйылEа. АйылEа араас к#ст__т_н, кэрэтин бэлиэтиир тыллар (хамсыыр харамай, __нээйи арааkа, айылEа эттиктэрэ, хостонор баай).
^лэ. Т#р_т дьарык. Саха т#р_т дьарыгар туттуллар тыл б#л#E_н арааkын _#рэтии матырыйаалын
быkыытынан
туkаныы. С_#k_н_, сылгыны иитиигэ, оттуурга, бултуурга, балыктыырга, дьиэ-уот ис-тас _лэтигэр, тылынан уус-уран айымньыны толорууга туттуллар тыллар.
Ырытыы. Сааkыгар с#п т_бэkэр суолталаах омоним, антоним, синоним кэккэлэригэр киирэр тыллары, сомоEо домоEу суолталарынан ырытар.
Т_мээkин.
Тылы суолталарынан к#р#н, омоним, антоним, синоним, сомоEо домох тылларын т_мэр.
Т_м_ктээkин.
Б#л#хт##k_н. Тыллары суолталарынан б#л#хт__р.
Ханыылатан ситэрии. Бэриллибит тыл кэккэтин суолтатын ханыылатан ситэрэр
(синоним, антоним, хомуур суолталаах тыллар кэккэлэрин).
К#м# матырыйаалы туkаныы. Быkаарыылаах тылдьыты туkанан, тыл суолтатын чуолкайдыыр. СомоEо домох, синоним уонна антоним тылдьыттарын туkанары сатыыр.
Тиэкистэн, этииттэн билбэт тылын булан, суолтатын быkаарыылаах тылдьыттан, энциклопедияттан, интернет-ресурсалартан булар.
АлEаkы булуу уонна к#нн#р__. Бэйэтин уонна атын дьон саUатыгар (суруйуутугар) тахсар лексическэй алEаkы булан, с#пт##х-тоEоостоох тылынан солбуйар. Этиигэ, тэттик тиэкискэ суолтатынан алEас туттуллубут тылы булар уонна с#пт##х тылынан солбуйар (сахалыы тыл оннугар нууччалыы тылы, литературнай тыл оннугар т_#лбэ тылы туттуу, антоним, синоним суолталаах паараласпыт тылларга ханыытын сыыkа туттуу, синонимы дь_#рэлэспэт тылын кытта ситимнээkин, тыл суолтатын бутуйуу).
Фонетика уонна таба саUарыы
ДорEоон #йд#б_лэ, суолтата. СаUарар саUаEа дорEоону _#скэтии. Сахалыы т#р_т дорEоон арааkа, уратыта. АkаEас дорEооннору арааран истии уонна таба саUарыы. Кылгас, уkун аkаEас дорEооннор. Дифтонг. АkаEас дорEоон наарданыыта. Илин уонна кэлин аkаEас дорEооннор. КиэU уонна айах аkаEас дорEооннор. Б_тэй дорEоон. Ньиргиэрдээх уонна ньиргиэрэ суох б_тэй дорEооннор. Маарыннаkар б_тэй дорEооннору арааран истии уонна таба саUарыы: уос б_тэй дорEооннор (б-п-м), тыл т#б#т_нээEи б_тэй дорEооннор (т-д), тыл ортотунааEы б_тэй дорEооннор (дь-ч, й-нь),
Быkаарыы. ДорEоону таба саUарыы #йд#б_л_н, суолтатын быkаарар. Сахалыы т#р_т дорEоон арааkын, уратытын холобурдаан быkааран кэпсиир.
Истии. Тылга кылгас, уkун аkаEас дорEооннору, дифтонг арааkын, маарыннаkар, хоkуласпыт, сэргэстэспит б_тэй дорEооннору арааран истэр. Саха тылыгар нууччаттан киирии тыл дорEоонун арааран истэр.
СаUарыы. Сахалыы т#р_т дорEооннору чуолкайдык, таба саUарар. Тыл хас да с_k_#Eэр уkатыылаах, дифтоннаах, хоkулаkыылаах тыллары таба саUарыытыгар болEойор. Киирии тылы сахалыы дорEоон дь_#рэлэkэр сокуонун тутуkан саUарарга кыkаллар.
Кэпсээkин. Истибитин кэпсииргэ, айан кэпсииргэ, хартыына ис хоkоонун
тыл кэлин #тт_нээEи б_тэй дорEооннор (к-г-х-E), мурун б_тэй дорEооннор (н-U). Хоkуласпыт б_тэй дорEооннору арааран истии уонна таба саUарыы (кк, лл, нн, пп, тт, мм, UU, ннь). Сэргэстэспит б_тэй дорEооннору арааран истии уонна таба саUарыы (ст, кт, пт, хс, хт, мп, мс, рт, рб, рд, йс). Маарыннаkар б_тэй дорEоон сэргэстэkиитин арааран истии уонна таба саUарыы (Uк, нк, рдь, лдь, мдь, йг, йE, лг, лE уо.д.а.).
Сахалыы й ( j) дорEоон уратыта. Й ( j) дорEоону арааран истии уонна таба саUарыы.
Тылга сахалыы дорEоон дь_#рэлэkиитэ. АkаEас дорEоон дь_#рэлэkиитэ. Б_тэй дорEоон дь_#рэлэkиитэ: #р#, т#тт#р_, хардарыта.
Саха тылыгар киирии дорEооннору арааран истии уонна таба
саUарыы. Нуучча тылыттан киирии аkаEас дорEооннор сахалыы этиллиилэрэ (йа-йаа, йэ-йиэ, йу-йуу, йо-йуо) уонна буукубалара (я, е, ю, ё). Сахалыы, нууччалыы маарыннаkар аkаEас дорEооннору (иэ-е, уо-о, йа-я, йу-ю) арааран истии, таба саUарыы, суруйуу.
кэпсииргэ эрчиллэр. К_ннээEи олоEун т_гэннэриттэн, дьиэ кэргэнин, доEотторун, оскуола олоEун, кыыллар, айылEа, таптыыр дьарыгын тустарынан, о.д.а. кэпсииригэр сахалыы т#р_т дорEооннору чуолкайдык, таба саUарарга кыkаллар.
Таба суруйуу. Тылга кылгас, уkун аkаEас дорEооннору, дифтонг арааkын, маарыннаkар, хоkуласпыт, сэргэстэспит б_тэй дорEооннору таба суруйар. Тыл хас да с_k_#Eэр уkатыылаах, дифтоннаах, хоkулаkыылаах тыллары таба суруйарга эрчиллэр. Хоkуласпыт уонна сэргэстэспит б_тэй дорEоонноох тыллары с_k_#ххэ араарар, к#k#р#р. Саха тылыгар киирии дорEоону арааран истэргэ, таба саUарарга, суруйарга эрчиллэр.
АаEыы. Т#р_т сахалыы дорEооннору чуолкайдык, с#пк# саUаран ааEарга эрчиллэр.
ТэUнээkин. АkаEас дорEоон арааkын тэUнээн, уратыларын быkаарар. Маарыннаkар б_тэй дорEооннору тэUнээн, майгыннаkар, уратылаkар #р_ттэрин быkаарар. Хоkуласпыт уонна сэргэстэспит
б_тэй дорEооннору тэUнээн, уратыларын быkаарар.
Ырытыы. АkаEас уонна б_тэй дорEооннору _#ск__р ньымаларынан ырытар, быkаарар. Нууччалыы суруллар тыл дорEоонун састаабын арааран истэр, ырытар, быkаарар.
Т_м__. ДорEооннору майгыннаkар уонна
Нууччалыы суруллар тылга сымнаEас б_тэй дорEоон #йд#б_лэ, суолтата, саха тылыгар туттуллуута, таба суруллуута. Нуучча тылыгар маарыннаkар б_тэй дорEооннору (б-в-ф, с-з-ц, ж-ш-щ) арааран истии, таба саUарыы, сахалыы суруйууга таба суруйуу. Нуучча тылыгар икки аkаEас дорEоон, икки б_тэй дорEоон сэргэстэkиитин арааран истии, таба саUарыы, саха тылыгар таба суруйуу. Киирии тылга сахалыы аkаEас дорEоон дь_#рэлэkиитэ.
Таба саUарыы нуорматын #йд#б_лэ, суолтата. Сахалыы саUа дэгэтин (интонация) уратыта: тылга охсуу тыл кэлин #тт_гэр т_k__тэ. Сахалыы таба саUарыы нуорматын кэkии: чугас турар дорEоон сабыдыала, т_#лбэ тылын уратыта, нуучча тылын сабыдыала.
уратылаkар #р_ттэринэн наардаан т_мэр, ырытар, быkаарар.
Б#л#хт##k_н. АkаEас дорEооннору наардыыр, б#л#хт__р. Б_тэй дорEооннору _#ск__р ньымаларынан наардыыр, б#л#хт__р.
Ханыылатыы. Майгынныыр аkаEас дорEооннору, б_тэй дорEооннору быkаарар, уратыларын булар.
Киэпкэ киллэрии (моделирование). Анал бэлиэлэри туkанан (фишка), тыл дорEоонун быkаарарга, тылы _#скэтэргэ, таба саUарарга эрчиллэр.
Уларытыы. Тылга дорEооннору уларытан, тыл ис хоkоонун уларыйыытын болEойор.
Тиkиккэ киллэрии. АkаEас дорEооннору, б_тэй дорEооннору _#ск__р ньымаларынан сааkылаан ситимниир.
К#м# матырыйаалы туkаныы. Аудиодиискэлэри туkанан, таба саUарарга эрчиллэр.
АлEаkы булуу уонна к#нн#р__. Сахалыы таба саUарыы нуорматын кэkии т_бэлтэтин (дорEоон кылгаан-уkаан, чуолкайдык, чуолкайа суох этиллиитэ, дорEоону уларытыы, уkун аkаEас дорEоону, хоkуласпыт б_тэй дорEоону симэлитии, дифтону нууччалыы
охсуулаах аkаEас дорEоонунан солбуйуу) #йд##н истэр, к#нн#р#р, тупсарар, бэйэтин саUатын хонтуруоллуур.
Графика
Сурук-бичик култуурата. Сурук киkи олоEор суолтата. Сурук-бичик сайдыытын бэлиэ т_гэннэрэ. Сахалыы сурук-бичик сайдыыта. Буукуба дорEоон анал графическай бэлиэтэ. Сахалыы алпаабыт. АkаEас дорEоону бэлиэтиир буукубалар. Б_тэй дорEоону бэлиэтиир буукубалар. Буукубалар этиллиилэрэ (ааттара). Буукуба бэчээтинэйэ уонна суруллуута. Буукуба улахантан уонна кыраттан суруллуута. Суруйуу арааkа: илиинэн суруйуу, клавиатураEа бэчээттээkин. Илиинэн суруйарга эрчиллии (устуу). Буочар. Илиинэн суруйууга буукубалары холбуур ньымалар. Компьютерга бэчээттээн суруйуу. Сахалыы шрифт. КлавиатураEа буукубалар миэстэлэрэ, бэчээттиир ньыма, тарбахтар _лэлэрэ.
Истии. ДорEоону таба истэн, буукубатын с#пк# быkаарар.
СаUарыы. Буукубалары с#пк# ааттыыр.
АаEыы. Тылы буукубаларын тута холбуу к#р#н быkааран, тэтимнээхтик ааEарга эрчиллэр.
Араарыы. Буукуба бэчээтинэйин уонна суруллуутун араарар.
ТэUнээkин. Сахалыы т#р_т дорEоон буукубаларын тэUнээн, уратыларын быkаарар.
Ырытыы. Тылы буукубатын састаабынан ырытар.
Б#л#хт##k_н. Буукубалары араастык араартаан б#л#хт__р (аkаEас дорEоон буукубалара, б_тэй дорEоон буукубалара, сахалыы дорEоон буукубалара, нууччалыы дорEоон буукубалара).
Сааkылаан ситимнээkин. Сахалыы алпаабыт бэрээдэгин билэр, тылдьытынан, каталогунан _лэлииргэ туkанар, алпаабыт бэрээдэгинэн испииkэк оUорорго эрчиллэр.
Суруйуу. Буукубалары холбуур ньыманы с#пк# туkанан, илиинэн ыраастык, тэтимнээхтик таба суруйар. Буочарын тупсарарга эрчиллэр. Улахан буукуба суруллар т_гэннэрин билэр, таба суруйар (киkи аата, сир-дойду аата, о.д.а.). КлавиатураEа бэчээттээн суруйарга _#рэнэр, тэтимин эрчийэр.
Ыал. Дьиэ кэргэн. Аймахтаkыыны, уруурEаkыыны бэлиэтиир тыллар сахалыы уонна нууччалыы этиллиилэрэ. Т#р_чч_ #йд#б_лэ. Ыал дьиэтигэр-уотугар, олоEор-дьаkаEар туттуллар т#р_т уонна киирии тыллар. Ыал
Таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин култуурата
Сурук-бичик саUа култуурата. Сахалыы сурук-бичик нуормата: таба суруйуу. Тыл этиллиитэ уонна суруллуута. Саха т#р_т тылын таба суруйуу (фонетическай бириинсип), сыkыарыылаах тыллары таба суруйуу (морфологическай бириинсип), араастык этиллэр тыллары таба суруйуу (усулуобунай бириинсип). Киирии тыллар сахалыы сурукка-бичиккэ таба суруллуулара. Таба суруйуу тылдьыта.
Сурук бэлиэтэ сурук-бичик култууратын сорEото. Сурук бэлиэтин араастара, суолталара. Сурук бэлиэтэ этэр санаа ис хоkоонун чуолкайдыыр, суругу-бичиги тупсарар, саUарыы дэгэтин (интонациятын) бэлиэтиир суолтата. Сурук бэлиэтин быраабылата.
Быkаарыы. Таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин суолтатын быkааран, холобурдаан кэпсиир.
АаEыы. Сурук бэлиэтинэн сирдэтэн, этиини таба интонациялаан, тохтобуллаан ааEарга эрчиллэр.
Суруйуу. Таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин быраабылатын тутуkан суруйарга кыkаллар. Этиини улахан буукубаттан саEалыыры, тылы с_k_#E_нэн с#пк# араарары, тылы к#k#р#р_, этии б_т__т_гэр туочука туруорары болEойор.
Араарыы. Сурук бэлиэтин арааkын араарар, этиигэ с#пк# туттарга эрчиллэр. Этии биир уустаах чилиэннэрин, холбуу этиини сурук бэлиэтинэн с#пк# араарары болEойор.
ТэUнээkин. Биир уустаах чилиэннээх этии, холбуу этии ис хоkооннорунан тэUнээн, сурук бэлиэтин с#пк# туруорар.
Киэпкэ киллэрии (моделирование). Этии исхиэмэлэригэр олоEуран, сурук бэлиэтин болEойон, этии арааkын быkаарар, этиини с#пк# толкуйдуур.
Уларытыы. Сурук бэлиэтин араастык туруоран, этии тутулун уларытар, ис хоkоонун болEойор.
уонна аймахтыы-уруулуу дьон истиU сыkыаннарын бэлиэтиир тыллар, араас омук бэргэн этиилэрэ, #с хоkоонноро, о.д.а.
Т#р##б_т алаас, оEо сааkы кытта ситимнээх дьиэ, ыал дьиэтин, уkаайбатын курдук ытык #йд#б_ллэр тустарынан истиU кэпсэтии.
Т#р##б_т тылбыт кэрэтэ олоUхо тылыгар. Норуот тылынан уус-уран айымньытын тэттик жанрдарыгар уонна олоUхоEо айылEаны, т#р_т дьарыгы ойуулуурга туттуллар кубулуйбат эпитеттэри, метафоралары, тыыннааEымсытыы холобурдарын _#рэх матырыйаалыгар туkаныы.
ОлоUхоттон (талыллыбыт олуктан) _#рэтиллэр саUа чааkыгар с#п т_бэkиннэрэн, билэр уонна билбэт тылларын булан, суолталарын быkаарсыы.
Эбии матырыйаалы туkаныы. Таба суруйуу тылдьытын сатаан туkанар. Таба суруйууга мунаахсыйар тылын тылдьыттан, интернет-ресурсалартан, таба суруйуу электроннай тылдьытыттан булан быkаарар. Компьютерга сахалыы шриби туkанар, таба суруйар.
АлEаkы булуу, ырытыы уонна к#нн#р__. Таба суруйууга, сурук бэлиэтигэр алEаkы булар, ырытар, к#нн#р#р, таба суруйарга эрчиллэр.
Морфология
Тыл састааба. Тыл с_k_#Eэ. Тыл с_k_#E_н арааkа.Тылы с_k_#хт__ргэ хоkуласпыт уонна сэргэстэспит б_тэй дорEооннор оруоллара. Тылы к#k#р__ быраабылата.
Тыл састааба. Саха тылыгар тыл тутула нуучча тылыттан уратыта. Тыл олоEо уонна сыkыарыыта. Тылы уларытар сыkыарыылаах тыл суолтатын #йд__ргэ тыл олоEун быkаарыы суолтата. Тыл олоEор уонна сыkыарыытыгар дорEоон дь_#рэлэkиитэ. Тыл _#скээkинэ. Биир олохтоох тыллар. Тылы уларытар уонна _#скэтэр сыkыарыылар. Сыkыарыы суолтата.
Тылы уларытыы. Тыллары уларыйбыт сыkыарыыларын арааkынан б#л#хт##k_н. Биир б#л#хх# киирэр тыллар сыkыарыыларын суолтатын тэUнээн быkаарыы. Тылга ыйытыыны с#пк# туруоруу суолтата. Ыйытыы арааkа.
Тыл грамматическай халыыбын #йд#б_лэ.
СаUа чааkын туkунан уопсай #йд#б_л. Тыллары с_р_н
бэлиэлэринэн (грамматическай халыыптарынан) б#л#хт##k_н. Морфологическай бэлиэ #йд#б_лэ. СаUа чааkын б#л#E#. Ааттар (аат тыл, ахсаан аат, солбуйар аат, даEааkын аат). Туохтуурдар (тус туохтуур, сыkыат туохтуур, аат туохтуур).
Тылы сайыннарыы. СаUа чаастарынан Саха сирин айылEатын араас к#ст__т_н уонна култууратын эгэлгэ к#р_U_н бэлиэтиир, саха т#р_т дьарыгар туттуллар тыл б#л#E_н хомуур суолталаах тылга, тыл кэккэтигэр тирэEирэн ситэрэр, ааттыыр, суолталарыгар с#п т_бэkиннэрэн тыл ситимэ уонна этии толкуйдуур. Бэриллибит тыл олоEуттан саUа чаастарынан тылы _#скэтэр араас сыkыарыыны туkанан, сахалыы тыл эгэлгэтин _#скэтэргэ эрчиллэр.
Истии. ОлоUхоттон быkа тардыыны, тэттик уус-уран тиэкистэри диктор (оEо, артыыс) ааEыытын истэн, айымньы ис хоkоонун, тылын-#k_н сэргэ сахалыы саUа интонациятын, тэтимин, т#р_т дорEоон этиллиитин болEойор.
СаUарыы. Бэйэтин сахалыы саUатын т#р##б_т тыл _йэлээх _гэkигэр тирэEирэн, саха тылын литературнай нуорматын тутуkан чуолкайдык саUарарга эрчиллэр.
АаEыы. ОлоUхоттон быkа тардыыны, тэттик уус-уран тиэкистэри айымньы ис хоkоонун арыйан, сахалыы саUа интонациятын, тэтимин, т#р_т дорEоон этиллиитин тутуkан ааEарга эрчиллэр.
Кэпсээkин. Истибитин кэпсииргэ, айан кэпсииргэ, хартыына ис хоkоонун кэпсииргэ эрчиллэр. К_ннээEи олоEун т_гэннэриттэн, дьиэ кэргэнин, доEотторун,
оскуола олоEун, кыыллар, айылEа, таптыыр дьарыгын тустарынан, о.д.а. кэпсииригэр хомуур суолталаах тыллары, паараласпыт, синоним, антоним, омоним тылларын, ойуулуур-дь_k_нн__р тыллары, саUа чаастарынан тылы _#скэтэр араас сыkыарыыны туkанан, сахалыы кэпсииргэ эрчиллэр.
ОлоUхо тылыгар ахсаан аат, аат туохтуур, паараласпыт тыллар, к#м# тыл, о.д.а. туттуллуулара.
Сыkыат арааkа. К#м# саUа чаастара (ситим тыл, эбиискэ, сыkыан тыл, дь#k_#л). СаUа аллайыы.
Аат тыл. Аат тыл #йд#б_лэ. Ким уонна туох диэн ыйытыылары саха уонна нуучча тылларыгар туттуу уратылара. Аат тыллары суолталарынан уонна грамматическай
Суруйуу. Тыл олоEор тылы _#скэтэр уонна уларытар сыkыарыы эбилиннэEинэ, таба суруйууга тахсар уустук т_бэлтэлэри болEойуу. Уустук тутуллаах уонна саUа _#рэппит тылларын таба суруйарга эрчиллэр.
Быkаарыы. Сахалыы тыл састаабын, _#ск__р уонна уларыйар уратытын, саUа чаастарын араастарын туkунан бэйэтин тылынан быkаарар.
Т#р##б_т тылбыт аан дойду киэU киэлитигэр.
Тас дойдуга олохсуйбут саха дьонун т#р##б_т тылларын туkунан этиилэрэ. Саха тылын _#рэппит омук дьонун этиилэрэ, санаалара. Саха тылынан интернет эйгэтигэр кэпсэтии, бодоруkуу уратыта.
Киkи аймах. Аан дойду омуктарын тылларын уонна култууратын эгэлгэтэ.
Т#р##б_т тыл туkунан араас омук бэргэн этиитэ, кэс тыла, хоkооно.
Т#р##б_т тылбыт кэрэтэ олоUхо тылыгар. Норуот тылынан уус-уран айымньытын тэттик жанрдарыгар уонна олоUхоEо айылEаны, саха т#р_т олоEун-дьаkаEын ойуулуурга туттуллар кубулуйбат эпитеттэри, метафоралары, тыыннааEымсытыы холобурдарын _#рэх матырыйаалыгар туkаныы. ОлоUхоEо этии уонна этии чилиэннэрин уратытыгар _#рэнээччи болEомтотун тардыы. ОлоUхоEо этии тиибин арааkа туттуллуутун, туора киkи саUата, диалог, туkулуу туттуллуутун болEойуу.
халыыптарынан б#л#хт##k_н, аналларын быkаарыы. Предмети уонна #йд#б_л_ бэлиэтиир аат тыллар. Уопсай уонна анал аат тыллар. Анал аат арааkа. Т#р_т уонна киирии аат тыллар. Нуучча тылыттан киирбит аат тылы саUарыы уонна суруйуу уратылара. Аат тыл _#скээkинэ. Паараласпыт аат тыллар. Аат тыл уларыйыыта. Аат тыл ахсаана. Саха тылыгар аат тыл элбэх ахсаанын ураты т_бэлтэлэрэ. Тардыылаах аат тыл. Аат тыл падежтаныыта.
Солбуйар аат. Солбуйар аат #йд#б_лэ. Солбуйар ааттары суолталарынан б#л#хт##k_н, аналларын быkаарыы. Солбуйар аат арааkа. Солбуйар аат уларыйыыта.
Ахсаан аат. Ахсаан аат #йд#б_лэ. Ахсаан ааттары суолталарынан б#л#хт##k_н, аналларын быkаарыы. Ахсаан аат арааkа. Ахсаан аат арааkын _#скэтии. Ахсаан аат уларыйыыта.
ДаEааkын аат. ДаEааkын аат #йд#б_лэ. ДаEааkын ааттары суолталарынан, грамматическай халыыптарынан б#л#хт##k_н, аналларын быkаарыы. ДаEааkын аат арааkа (т#р_т, киирии, _#скээбит). ДаEааkын ааты _#скэтии. ДаEааkын аат уларыйыыта.
Туохтуур. Туохтуур аат #йд#б_лэ. Туохтуурдары этиигэ оруолларынан наардааkын, грамматическай халыыптарынан б#л#хт##k_н, аналларын быkаарыы. Туохтуур арааkа (тус туохтуур, сыkыат туохтуур, аат туохтуур). Туохтуур арааkын _#скэтии.
Тус туохтуур. Тус туохтуур #йд#б_лэ. Тус туохтуур (уларыйыыта) грамматическай уратыта. Тус туохтуур с_р_н грамматическай бэлиэлэрэ (сирэйдэниитэ, кэмэ). Тус туохтууру _#скэтии. Тус
ТэUнээkин. СаUа чаастарынан бэриллибит тыллары _#ск__р сыkыарыыларынан, грамматическай халыыптарынан тэUнээн наардыыр. Тыл б#л#E#р бэриллибит тыллары суолталарынан тэUнээн саUа чааkынан наардыыр.
Ырытыы. Тылы ырытар халыыбы тутуkан, тылы састаабынан ырытар (тыл олоEо, тылы уларытар, тылы _#скэтэр сыkыарыы диэн быkаарар).
Т_м_ктээkин. Араас тылы грамматическай халыыптарынан ханнык саUа чааkа буоларын быkааран т_м_кт__р.
Б#л#хт##k_н. Араас тылы суолталарынан, грамматическай халыыптарынан, саUа чаастарынан б#л#хт__р.
Ханыылатан ситэрии. Ыйытыы халыыбыгар, тылы _#скэтэр уонна уларытар сыkыарыылар халыыптарыгар с#п т_бэkиннэрэн, ханыылатан тыл арааkын _#скэтэр уонна тылы уларытар.
Киэпкэ киллэрии. Тылы састаабынан киэпкэ киллэрэн к#рд#р#р (тыл олоEун, тылы уларытар уонна _#скэтэр сыkыарыылары арааран анал бэлиэнэн к#рд#р#р).
Эбии матырыйаалы туkаныы. Тыл киkи олоEор суолтатын туkунан библиотекаттан, интернет-ресурсалартан эбии информацияны булан ааEар. Саха тылын быkаарыылаах тылдьытыттан, синоним уонна антоним тылдьыттарыттан _#рэтиллэр саUа чаастарыгар, лексическэй тиэмэEэ с#п т_бэkиннэрэн саUа билбэт тылларын булар, суолталарын быkаарсар. Сахалыы араас айымньылары ааEан, саUа тыллары билэн, тылын саппааkын байытар.
АлEаkы булуу уонна к#нн#р__.
Тыл литературнай нуормата кэkиллэн, тыл грамматическай халыыбыгар тахсыбыт алEаkы булар, с#пт##х халыыбынан солбуйар.
туохтуурдары _#скээбит ньымаларынан, грамматическай халыыптарынан наардааkын.
Сыkыат туохтуур. Сыkыат туохтуур #йд#б_лэ. Сыkыат туохтуур грамматическай уратыта. Сыkыат туохтуур этиигэ оруола. Сыkыат туохтуур арааkын _#скэтии. Аат туохтуур. Аат туохтуур #йд#б_лэ. Аат туохтуур грамматическай бэлиэтэ.
Аат туохтуурдаах тыл ситимин арааkын _#скэтии.
Сыkыат. Сыkыат #йд#б_лэ. Сыkыат грамматическай уратыта. Сыkыат арааkын суолталарынан, _#скээбит ньымаларынан наардааkын. Сыkыат арааkын _#скэтии.
К#м# саUа чаастара. К#м# саUа чааkын #йд#б_лэ, санааны этэргэ суолтата. К#м# саUа чааkа атын саUа чаастарыттан уратыта.
Синтаксис
Этии уонна тыл ситимэ. Этэр санаа кэрчигэ уонна этии. Этэр санаа кэрчигэ уонна тыл ситимэ. Этии уонна тыл ситимин уратылара. Этиигэ санааны ситимниир ньымалар. Этиигэ с_р_н санааны бэлиэтиир тыл ситимин булуу. С_р_н санааны ситэрэн, чуолкайдаан-чопчулаан биэрэр тыллар уонна тыл ситимнэрэ. С_р_н санааны ситэрэн-тэнитэн биэрэр ньымалар. Тэнийбит уонна тэнийбэтэх этии. Этии тутаах уонна ойоEос чилиэнин #йд#б_лэ. Этии биир уустаах чилиэннэрин ситимниир ньыма арааkа уонна сурук бэлиэтэ. Этии биир уустаах чилиэннэрин #йд#б_лэ. Саха тылыгар этиигэ тыл бэрээдэгэ.
Этии арааkа. Этии тиибэ (сэkэн, ыйытыы, соруйуу). Этии интонацията уонна сурук бэлиэтэ. Судургу уонна холбуу этии #йд#б_лэ. Холбуу этии суолтата уонна _#ск__р ньымата. ТэUUэ уонна баkылатыылаах холбуу этиилэр.
Туора киkи саUата. Сирэй саUа уонна ойоEос саUа #йд#б_лэ. Сирэй саUа арааkа. Сирэй саUаEа интонация суолтата уонна сурук бэлиэтин туруоруу уратыта.
Диалог. Диалог #йд#б_лэ. Диалогка интонация суолтата уонна сурук бэлиэтин туруоруу уратылара.
Туkулуу. Туkулуу #йд#б_лэ. Туkулууга интонация суолтата уонна сурук бэлиэтин туруоруу уратылара.
Тылы сайыннарыы. Саха сирин айылEатын араас к#ст__т_н уонна култууратын эгэлгэ к#р_U_н бэлиэтиир, саха т#р_т дьарыгар туттуллар тыллары тыл ситимин уонна этии толкуйдууругар дэлэгэйдик туkанар. Тыл к#сп_т суолтатыгар тирэEирэн, уус-уран сиkилиир ньымалары (норуот айымньытыгар туттуллар кубулулуйбат эпитеттэри, метафоралары, тыыннааEымсытыы холобурдарын) этии толкуйдууругар, #йт#н тэттик тиэкистэри суруйарыгар таба туkанар. Бэриллибит тылга суолтатынан, дь_#рэлэkэр _гэkин тутуkан араас тыл ситимин _#скэтэр. Тыл ситимиттэн этии арааkын толкуйдуур. Этиини тэнитэр с_р_н ньымалары сатаан туkанан этэр санааны чопчулаан-чуолкайдаан тэнитэргэ эрчиллэр. Бэриллибит т_гэUUэ с#п т_бэkиннэрэн, санаатын сааkылаан, этии арааkын хомоEойдук суруйарга эрчиллэр.
Истии. ОлоUхоттон быkа тардыыны, тэттик уус-уран тиэкистэри диктор (оEо, артыыс) ааEыытын истэн, айымньы ис хоkоонун, тылын-#k_н сэргэ сахалыы саUа интонациятын, тэтимин, т#р_т дорEоон этиллиитин болEойор.
СаUарыы. Бэйэтин сахалыы саUатын т#р##б_т тыл _йэлээх _гэkигэр тирэEирэн, саха тылын литературнай нуорматын тутуkан чуолкайдык саUарарга эрчиллэр.
Кэпсээkин. Истибитин кэпсииргэ, айан кэпсииргэ, хартыына ис хоkоонун кэпсииргэ эрчиллэр. К_ннээEи олоEун т_гэннэриттэн, дьиэ кэргэнин, доEотто- рун, оскуола олоEун, кыыллар, айылEа, таптыыр дьарыгын тустарынан, о.д.а.
кэпсииригэр тыл ситимин, судургу, холбуу этии, туора киkи саUатын арааkын туkанан, сахалыы кэпсииргэ эрчиллэр.
АаEыы. ОлоUхоттон быkа тардыыны, тэттик уус-уран тиэкистэри айымньы ис хоkоонун арыйан, сахалыы саUа интонациятын, т#р_т дорEоон этиллиитин тутуkан ааEарга эрчиллии. Этии арааkыгар, диалогка, туkулууга интонация уратытын болEойуу уонна с#пк# ааEарга эрчиллэр.
Суруйуу. Этиигэ т#р_т уонна киирии тыллар таба суруллууларын уратытын болEойуу. Уустук тутуллаах уонна саUа _#рэппит тылларын суруйарга эрчиллэр. Быkаарыы. Этии уонна этии арааkын с_р_н #йд#б_ллэрин бэйэтин тылынан быkааран кэпсиир.
ТэUнээkин. Этии 3 тиибин, тэнийбит уонна тэнийбэтэх, биир уонна икки састааптаах, судургу уонна холбуу этиилэри, диалогу, сирэй саUаны уонна туора киkи саUатын, тэUUэ уонна баkылатыылаах холбуу этиилэр уратыларын тэUнээн быkаарар.
Ырытыы. Этиини ырытар халыыбы тутуkан, судургу этии тутаах уонна ойоEос чилиэннэрин сатаан булар.
Т_м_ктээkин. Этиини ырытан, этии арааkын быkааран т_м_кт__р.
Б#л#хт##k_н. Бэриллибит тыл ситимнэрин, этиилэри састааптарынан, араастарынан б#л#хт__р.
Киэпкэ киллэрии. Этии арааkын састаа- бынан, тутулунан к#р#н, анал бэлиэнэн (фишканан) киэпкэ киллэрэн к#рд#р#р.
Эбии матырыйаалы туkаныы. Этиигэ сурук бэлиэтин туруорууга уустук, м#кк_#рдээх т_гэн _#скээтэEинэ, сурук бэлиэтин туруоруу быраабылаларын сатаан туkанар.
АлEаkы булуу уонна к#нн#р__. Сахалыы этии тутулугар тахсыбыт алEаkы булар, к#нн#р#р.
Ситимнээх саUаны сайыннарыы
Т#р##б_т дойду.
Т#р##б_т дойдуга таптал туkунан араас омук бэргэн этиилэрэ, #с хоkоонноро, айымньылара.
Ийэ дойду.
Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу туkунан араас омук бэргэн этиилэрэ, айымньылара.
Айымньы уонна кэрэ эйгэтэ.
Тыл кэрэ эйгэтин сорEото. Уус-уран тыл дэгэтэ, кэрэтэ.
Тиэкис
Тиэкис #йд#б_лэ уонна тутула. Тиэкис #йд#б_лэ уонна с_р_н бэлиэтэ. Тиэкис тиэмэтэ. Тиэмэни арыйыы уонна тиэмэттэн туорааkын. Тиэкис с_р_н санаата уонна тиэкискэ с_р_н санааны арыйыы. Тиэкис тутула уонна с_р_н чаастарын уратыта. Тиэкис с_р_н чааkыгар кэрчик тиэмэ суолтата. Кэрчик тиэмэ уонна абзац.
Тиэкис тиибэ. Сэkэргээkин, ойуулааkын уонна тойоннооkун тиэкистэр уратыларын тэUнээkин.
Сэkэргээkин тиэкис #йд#б_лэ уонна тутула. Сэkэргээkин тиэкис арааkа.
Ойуулааkын тиэкис #йд#б_лэ уонна тутула. Ойуулааkын тиэкис арааkа.
Тойоннооkун тиэкис #йд#б_лэ уонна тутула.
Тойоннооkун тиэкис арааkа.
Тиэкис ис хоkоонун тупсарыы. Тиэкис ис хоkоонун арыйарга былаан суолтата. Тиэкис с_р_н санаатын арыйыыга билии-к#р__, элбэEи ааEыы уонна
Тылы сайыннарыы. Саха сирин айылEатын араас к#ст__т_н уонна култууратын эгэлгэ к#р_U_н бэлиэтиир, саха т#р_т дьарыгар туттуллар тыллары анал тиэмэEэ тиэкис суруйарыгар дэлэгэйдик туkанар. Тиэкис суруйарыгар уус-уран сиkилиир ньымалары (норуот айымньытыгар туттуллар кубулулуйбат эпитеттэри, метафоралары, тыыннааEымсытыы холобурдарын), #с хоkооннорун, бэргэн этиилэри, о.д.а. таба туkанар. Тиэкис ис хоkоонун, тутулун, тылын-#k_н тупсарарыгар этиини тэнитэр с_р_н ньымалары сатаан туkанан, этэр санааны чопчулаан-чуолкайдаан биэрэргэ, хомоEойдук суруйарга эрчиллэр.
Истии. ОлоUхоттон быkа тардыыны, араас тииптээх тэттик уус-уран тиэкистэри диктор (оEо, артыыс) ааEыытын истэн, айымньы ис хоkоонун, тылын-#k_н сэргэ сахалыы саUа интонациятын, тэтимин, т#р_т дорEоон этиллиитин болEойор.
СаUарыы. Бэйэтин сахалыы саUатын т#р##б_т тыл _йэлээх _гэkигэр тирэEирэн, саха тылын литературнай нуорматын тутуkан чуолкайдык саUарарга кыkаллар.
К#U_л. Кырдьык. ^т_# санаа.
К#U_л, кырдьык, _т_# санаа туkунан араас омук бэргэн этиилэрэ, #с хоkоонноро, айымньылара.
тулалыыр эйгэни кэтээн к#р__ суолтата. С_р_н санааны арыйарга араас к#м# матырыйаалы туkаныы (#с хоkооно, араас холобурдар, хоkоонтон быkа тардыылар, улуу дьон бэргэн этиилэрэ).
Тиэкис тутулун тупсарыы. Тиэкис тутула уонна тиэкиkи тэнитии.
АаEыы. ОлоUхоттон быkа тардыыны, араас тииптээх тэттик уус-уран тиэкистэри айымньы ис хоkоонун арыйан, сахалыы саUа интонациятын, т#р_т дорEоон этиллиитин тутуkан ааEарга эрчиллэр.
Суруйуу. Тиэкискэ т#р_т уонна киирии тыллар таба суруллууларын уратытын болEойуу уонна уустук тыллары таба суруйарга эрчиллэр.
Кэпсээkин. Истибитин кэпсииргэ, айан кэпсииргэ, хартыына ис хоkоонун
Т#р##б_т тылбыт кэрэтэ олоUхо тылыгар. Норуот тылынан уус-уран айымньытын тэттик жанрдарыгар уонна олоUхоEо айылEаны, т#р_т дьарыгы ойуулуурга туттуллар кубулуйбат эпитеттэри, метафоралары, тыыннааEымсытыы холобурдарын _#рэх матырыйаалыгар туkаныы. ОлоUхо тиэкис быkыытынан с_р_н уратыларыгар _#рэнээччилэр болEомтолорун тардыы. «Ыkыллыбыт» олоUхо тиэкиkин сааkылатыы.
Кэрчик тиэмэ уонна абзац. Абзац тутула: абзаkы саEалыыр уонна т_м_кт__р этиилэр суолталара. Тиэкискэ этиини ситимниир ньымалар.
Тиэкис тылын-#k_н тупсарыы. Тиэкис уонна тыл баайа. Тиэкис н#U_# этэр санааны толору тиэрдэргэ тылы билии суолтата. Тиэкискэ синоним суолтата.
Тиэкискэ таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин туруоруу култуурата.
кэпсииргэ эрчиллэр. К_ннээEи олоEун т_гэннэриттэн, дьиэ кэргэнин, доEотторун, оскуола олоEун, кыыллар, айылEа, таптыыр дьарыгын тустарынан, о.д.а. кэпсииригэр уус-уран сиkилиир ньымалары (норуот айымньытыгар туттуллар кубулулуйбат эпитеттэри, метафоралары, тыыннааEымсытыы холобурдарын), сомоEо домоEу, #с хоkооннорун, бэргэн этиилэри, о.д.а. таба туkанар. Кэпсиир тиэмэтин ис хоkоонун, этиилэрин тутулун, тылын-#k_н тупсарарга кыkаллар. Этэр санааны чопчулаан-чуолкайдаан биэрэргэ, хомоEойдук саUарарга эрчиллэр.
Быkаарыы. Тиэкис с_р_н #йд#б_л_н, тиэкис тиибин арааkын, тутулун бэйэтин тылынан быkаарар.
ТэUнээkин. Тиэкис тиибин быkаарарыгар сэkэргээkин, ойуулааkын, тойоннооkун с_р_н уратыларын тэUниир. Табыллыбыт уонна табыллыбатах тиэкистэр уратыларын тэUнээн быkаарар.
Ырытыы. Тиэкис тутулун, тиибин анал ырытар халыыбынан сирдэтэн ырытар.
Холбооkун. Этиилэри холбоон, б_т_н тиэкис оUорор. Тиэкис ыkыллыбыт чаастарын сааkылаан, б_т_н тиэкис оUорон холбуур.
Т_м_ктээkин. Тиэкиkи ырытан, ис хоkоонунан сирдэтэн тиэкис тиибин быkааран т_м_кт__р.
Б#л#хт##k_н. Бэриллибит тиэкистэри тиэмэлэринэн, с_р_н санааларынан, тутулларынан, тииптэринэн б#л#хт__р.
Ханыылатан ситэрии. Бэриллибит тиэкиkи ис хоkоонугар, тиибигэр уонна тутулугар с#п т_бэkиннэрэн, ситэрэн-сайыннаран суруйар уонна кэпсиир.
Киэпкэ киллэрии. Тиэкис тутулун тиибин арааkынан анал бэлиэ к#м#т_нэн киэпкэ киллэрэн к#рд#р#р.
Эбии матырыйаалы туkаныы. Тиэкиkи суруйарыгар, тупсарарыгар, тахсыбыт алEаkы к#нн#р#р_гэр быkаарыылаах тылдьыты, таба суруйуу тылдьытын туkанар.
Компьютерга тиэкис суруйуу. Компьютерга тиэкис тутулугар ирдэбили тутуkар, клавиатуранан сахалыы тиэкиkи тэтимнээхтик бэчээттиир.
АлEаkы булуу уонна к#нн#р__. Тиэкис суруйууга тахсыбыт алEастары тиэмэттэн, с_р_н санааттан, былаантан туорааkыны, тутула толорута суоEун, кэрчик тиэмэтэ ситэ арыллыбатаEын анал халыыбынан сирдэтэн, булан к#нн#р#р.
^™рэх предметин материальнай-техническэй хааччыйыы
№ п/п
Материальнай-техническэй тэриллэр
Ахсаана
Хос быkаарыы
Бибилэтиэкэ пуондата
1.
Саха начаалынай оскуолатын 14 кылаастарыгар аналлаах «Саха тыла» _#рэх предметигэр учебнай-методическай кэмпилиэк:
Саха тылын 14 кылааска _#рэтиини с_р_нн__р бырагыраама.
«Саха тыла» предмети 14 кылааска _#рэтэр учебниктар.
«Саха тыла» предмети 14 кылааска _#рэтиигэ эбии _#рэх босуобуйалара.
«Саха тыла» предмети 14 кылааска _#рэтиигэ «Тыл систиэмэтэ», «Тиэкис», «Риторика» модульнай куурус босуобуйалара.
«Саха тыла» предмети 14 кылааска _#рэтии туkунан учууталга аналлаах методическай босуобуйа.
«Т#р##б_т тыл уонна литература», «Бастакы _ктэл» научнай-методическай сурунааллар.
Тылдьыттар (быkаарыылаах, таба суруйуу, синоним, антоним, омоним, сомоEо домох, о.д.а.).
Грамматическай ыйынньыктар.
ОEоEо аналлаах сахалыы энциклопедиялар.
Уус-уран кинигэлэр.
Билиини-к#р__н_ кэUэтэр (научнай-познавательнай) кинигэлэр:
«ТиэргэннээEи зоопарк (домашние животные)»;
«АйылEа доEотторо (о животном мире Якутии)»;
«Дьыл кэмнэрэ (о природе Якутии)»;
«Биkиги бииргэ олоробут. Мы живём вместе
(о народах Якутии)»;
«Ытык сирдэр»;
«АйылEа дьиктилэрэ»;
«Ытык дьоммут»;
«Саха сирин улуустара»;
«Дьокуускай Саха Республикатын киин куората».
Серия «Саха Республикатын норуоттарын национальнай бырааkынньыктара»: «Ыkыах», «Бакалдын», «Сабантуй», «ОлоUхо к_нэ», «Хомус к_нэ», «Т#р##б_т тыл к_нэ», о.д.а.
«Саха Республикатын официальнай символиката уонна бырааkынньыктара».
Серия «Якутия сокровищница уникальных языков и культур»: «Русский язык и культура», «Якутский язык и культура», «Эвенский язык и культура», «Эвенкийский язык и культура», «Чукотский язык и культура», «Долганский язык и культура», «Юкагирский язык и культура»
Д
К
К
К
Д
Д
К
К
К
К
К
К
К
К
К
К
К
К
К
К
К
К
«Саха тыла» предмет учебниктара федеральнай, региональнай _#рэх кинигэлэрин (учебниктарын) испииkэгэр киирбит буолуохтаахтар.
«Саха тыла» предметигэр эбии _#рэх пособиелара, модульнай куурус пособиелара _#рэх пособиетын таkаарарга к#U_ллээх кинигэ издательствотыгар бэчээттэммит буолуохтаахтар.
ОEо ааEар кинигэлэрэ начаалынай кылаас _#рэнээччитин сааkыгар, билиитигэр-к#р__т_гэр с#п т_бэkиэхтээхтэр.
Кинигэ СанПиН ирдэбилигэр с#п т_бэkиэхтээх.
^#рэх цифровой ресурсалара
2.
«Саха тыла» предмет УМК-н мультимедийнэй, электроннай сыkыарыылара (_#рэх пособиелара).
Электроннай информационнай ыйынньык.
Сахалыы таба суруйуу компьютернай бырагыраамата.
К, Ф
Ф, Д
К
СанПиН ирдэбилигэр с#п т_бэkиэхтээх.
Бэчээтинэй босуобуйалар
3.
Сахалыы алпаабыт (истиэнэEэ ыйанар таблица).
Буукубалар, дорEооннор, тыл с_k_#хтэрин фишкалара.
Тыл _#рэEин с_р_н салааларынан грамматическай таблицалар.
Ытык #йд#б_ллэр тиэмэлэринэн уонна бодоруkуу т_гэннэрин тиэмэлэринэн оEо кэпсииригэр, ааEарыгар
Д
К
Д
К, Ф
СанПиН ирдэбилигэр с#п т_бэkиэхтээх.
аналлаах хартыыналар (биирдиилээн уонна б#л#E_нэн _лэни хааччыйыы), ону таkынан цифровой барыйааннара эмиэ киирэллэр.
К#рд#р#р-иkитиннэрэр босуобуйалар
4.
«Саха тыла» предмет УМК-гар сыkыаннаах аудиодиискэлэр.
Саха тылын _#рэтии тиэмэлэригэр сыkыаннаах видеокиинэлэр.
Саха тылын _#рэтии тиэмэлэригэр сыkыаннаах слайдалар (диапозитивтар).
Д
Д
Д
Оонньуулар уонна оонньуурдар
5.
Тылы сайыннарар остуол оонньуулара.
Бодоруkууга _#рэтэр ситуационнай оруолунан оонньуу кэмпилиэгэ (сахалыы куукулалар, о.д.а.).
Ф
Ф
Начаалынай кылаастар _#рэнэр кабинеттарын тэриллэрэ
6.
Кылаас дуоската.
Магниттаах дуоска.
Телевизор.
CD/DVD-проигрыватель.
Видеомагнитофон/видеоплеер.
Аудиоцентр/магнитофон.
Диапроектор.
Мультимедийнэй проектор.
Компьютер.
К#рд#р#р (экспозиционнай) экран.
Интерактивнай дуоска.
Сканер.
Лазердаах принтер.
Цифровой фотоаппараат.
Цифровой видеокамера (атахтаах).
Учуутал туумбалаах остуола, устуула.
^#рэнээччилэр остуоллара, устууллара.
Кинигэ ыскааба, долбуура.
Кинигэ уурар подставкалар
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Д
Ф
Д
К
72 см кырата суох диагоналлаах.
150µ150 см кырата суох кээмэйдээх.
^#рэх предметин эбии техническэй тэриллэрэ
Лингафон тэриллэрэ.
К
15