«?аза?ты? ?лы к?йшілері –??рман?азы мен Дина»

Кештің тақырыбы: «Қазақтың ұлы күйшілері –Құрманғазы мен Дина»
Мақсаты: Оқушыларға күйдің құдіреттілігін жеткізе отырып, олардың бойына патриоттық сезімін оятып, музыкаға деген қызығушылығын арттыру.
Кеш Құрманғазының «Сарыарқа » күйімен ашылады.
Кіріспе сөз: Еуропадағы рухани қайта өрлеу кезеңінің алғашқы қарлығаштары ақын Данте мен суретші Джотто болғаны сияқты, қазақ даласында 19 ғасырда болған рухани жаңғырудың алдыңғы шегінде күйші-композитор Құрманғазы Сағырбайұлы болды. Құрманғазының ғұмыр кешкен тұсы патшалық Россия жүргізген отаршыл саясаттың ең бір шектен шыға бастаған кезі еді. Мұндай озбырлыққа жан жүрегімен қарсыласу Құрманғазының өмірбаянына айналып, күй тілінде көрініс туып отырған. Бүгінгі кешіміз күй атасы Құрманғазы мен оның шәкірті күй анасы Дина туралы болады.
Мұндасы көшпелі елдің қиялдасы,
Ал, тебірен, ақ сақалды күй атасы.
Келеді сені тыңдап баяғыдан
Өлкенің өзен, тауы, қия тасы.
Сағи: Домбырам, жүрегіммен үндес едің,
Сенімен сырласымдай тілдесемін.
Бабамнан қалған мұрам сен болмасаң,
Өнердің не екенін білмес едім.
Сағи: Ұлы күйші, дарында сазгер-Құрманғазы Атырау облысы, Теңіз ауданы, Жиделі деген жерде 1823 жылы туды. Әкесі-Сағырбай бүкіл өмірін адам.
Көпжарық: Құрманғазының анасы Алқа елге сыйлы, еті тірі адам болған. Алқаның ағалары шетінен ақын, домбырашы екен. Ол нағашыларынан домбырашылық өнерімен айналысады.
Едіге: Отызыншы жылдардың аяғында Құрманғазының алғашқы шығармашылық дәуіріне жататын күй «Кішкентай». Патша өкіметіне қарсы көтеріліске Исатай Құрманғазыны «Сен әлі кішкентайсың» деп қасына ертпейді. Сол кезде бұл күй «кішкене інісінің үлкен ағасы Исатайға арнауы» деп аталған. Күйдің «Кішкентай» деп аталуы осы. Құрманғазы өзінің күй шығаруындағы қадамын осылай бастаған.
Күй «Кішкентай»
Данагул: Күй атасы Құрманғазының біздің өмірімізден алатын орны ерекше. Құрманағзы күйлерінен қазақ жерінің тіршілік-тынысын, халқымыздың күш-қуатының сырын ұғынамыз. Оның «Сарыарқа», «Балбырауын», «Серпер» т.б күйлері музыкалық мәдениетіміздің символына айналып, қазақ халқының Отан деген ұғымын білдіреді.
Гүлфия: Жасынан адам екен өнері өскен,
Жүлде алған талай жолда ерегістен.
Ойлаған, бастан кешкен өмір кебін,
Халыққа домбырамен, күймен кешкен.
Қарсы бол бай-төреге бала жастан,
Тайынбай дұшпанымен қарсыласқан.
Сыры бар, небір терең күйлерінде,
«Сарыарқа», «Қызыл қайың», «Кісен ашқан».
Ғарифулла: Сарыжаулауым менің
Ән жайлауым менің.
Жан жайлауым менің,
Беу-беу Сары-Арқа!
Күй «Балбырауын»
Манар: «Сарыарқа» күйін Құрманғазы атамыз өзінің туып-өскен жері Жайық бойындағы Спрыарқаның табиғатына арнайды. Ұлы сазгер Қазақтың дарқан даласында жақсы-жаңа заманды аңсайды. Біз күйден дарқандық, еркіндікке ұмтылғандық сарынды көзге елестетеміз.
Жансая: Ізінде қаны қалды, өзі қашып,
Барады бала киік қырдан асып.
Неліктен аңшы жігіт бірге кетпей,
Бармағын иегіне басып тұрып.
Аштым мен құшағымды құырына,
Кешірім сұраймын мен омыныма.
Жаралы бала киік маған ұқсап,
Қайғымды ішіп тұрмын сусыныма.
Сағи: 1868-1869 жылдары патша реформасына қарсы Маңғыстау аймағында он мыңдай адайлыр бірігіп, қарсы көтеріліске шығады. Осы көтеріліс халықтың рухын көтеріп жарқын болашақты елестетеді. «Адай»-күй кейпіндегі ерлік, күрес, атшабыс, еркіндік ұраны болып табылады.
Бекұлан: Әлеуметтік теңсіздікке қарсы күресу Құрманғазы шығармашылығының негізгі өзегі болып табылады. Ол айналада болып жатқан өзекті оқиғаларды өз күйлерінде шынайы бейнелейді. Ұлы күйші 1889 жылы қайтыс болады.
Күй «Адай»
Енді, біз сіздерді келесі күй анасы Дина туралы танысатын боламыз.
Күй «Әсемқоңыр»
Қыс айырылып, жаз келіп,
Жайнай тұғын күн болар.
Азап келіп бақ келіп,
Қайнайтұғын күн болар.
Өмір орнап өлімді,
Айдайтұғын күн болар.
Ән мен күй ағылып
Сайрайтұғын күн болар.
Домбырамның құлағын
Шын бұрайтын күн болыр
Сонда саған Дина жан
Ұрпағым келіп алдыңа
Атамыздың күйін тарт!-
Деп сұрайтын күн болар.
Едіге: Қазақтың ән-күйлері ғасырдан-ғасырға жеткізіп келе жатқан халық арасынан шыққан өнер адамдары- орындаушылар. «Ел іші-өнер кеніші»дегендей халқымыз өнер жандарға кемде болған емес. Құрманғазы мұрасын жеткізушілердің бірі-Дина Нүрпейісова.
Данагүл:Дина халықтың кү»ші сазгері, қазақ мәдениетінің көрнекті қайраткері, Қазақстанның халық артисі. Ол 1861 жылы қазіргі Батыс Қазақстан облысы, Жаңақала ауданында дүниеге келіп, 1955 жылы 31 қаңтарда Алматыда қайтыс болды. Әкесі белгілі домбырашы болған.
Ғарифулла: Күй неткен ащы, неткен тәтті!
Жап-жас қыз халқын қалай таңырқатты.
Өз күйін өзі тыңдап бұғып төмен,
Құрман да күйдей терең ойға кетті.
Гүлфия: Күй тоқтап көтергенде Құрман басты,
Құшақтап көз жасымен сүйді жасты.
Домбырам ата-мұрам бердім, балам,
Деп сонда Динаға сыр кілтін ашты.
Ғарифулла: Қондырып домбырасын Дина жасқа,
Тапсырып көп ішінде аманатқа.
Қоштасып қоршап тұрған кәрі жаспен,
Қайтадан Құрманғазы отырды атқа.
Гүлфия: Ер күйші сол кеткеннен кете барды,
Талай қыр, талай белден өте берді.
Құрмандай тыңдаушысын күйге бөлеп,
Мұрагер жас балапан Дина қалды.
Күй: «Жеңіс»
Манар: Дина 8-9 жасында домбырашылық өнерді жақсы игерді. Оның ұстазы Құрманғазы болды. Құрманғазы Динанаың болашағынан үлкен үміт күтті. Ақыл кеңес беріп, күйлер үйретеді. Дина ұстазыменың күйлерін үйреніп қана қоймай, оның күйшілік-орындаушылық дәстүрін жалғастырды. Құрманғазы мектебінен өту Динаның домбырашылық өнерін шыңдай түсті. Ол өз жанынан да күй шығара бастады. Оның «Бұлбұл», «Байжұма», «Жеңіс», «Әсемқоңыр» т.б көптеген күйлері бар.
Жансая: Динаның отыздай күйлері бар. 1937 жылы ол халық өнерпаздарының Республикалық байқауына қатысып 1-ші жүлдеге ие болды. Ал, 1939 жылы Мәскеуде өткен бүкілодақтық байқауда 1-ші орын алып, «Домбыраның Жамбылы» атанды. 1944 жылы 83 жасында Ташкенттегі сазгерлер сайысының онкүндігіне қатысады. Ол екі рет Еңбек Қызыл Ту орденімен және медалдармен марапатталды.
Бекұлан: «Науай» күйі 1944 жылы ақпан-наурыз айларында Ташкентте өткен онкүндік кезінде сол жерді құрметтеу сезімінен туған.
Күй «Науай»
Сағи: Дина әкесі Кенже сүйікті қызы Динаны ұзатқанда қызының жасауларымен бірге үш болысқа аты шыққан Қарақасқа деген атты береді. Бірнеше жылдардан кейін аты ауырып өліп қалады. Дина аттан айырылғанына қайғырып, оған арнап «Қарақасқа» деген күй шығарады.
Қорытынды: Сен де бір баласы шырын жұтқан,
Динасы анң еді шының ұққан.
Ақ нұр мен гүлге бөлеп оны тағдыр атты,
Әкетті кеше ғана шымылдықтан ,
-дей келе бүгінгі кешімізді домбарашылар құрылған «Ақжелең » тобын Динаның «Тойбастар» күйімен аяқтағалы отырмын.Назарларыңызға көп рахмет.