УМКа уеннары аша м?кт?пк?ч? яшьт?ге балаларга ?хлак т?рбиясе бир?
Балалар кечкен‰д‰н гаделлекк‰, игелеклелекк‰ омтылалар. Алар бу _рн‰кл‰рне ™лк‰нн‰рд‰н к_реп кабул ит‰л‰р. €г‰р д‰ ™лк‰нн‰р боларныS киресен эшл‰с‰, балаларныS да шуны ук кабатлавы табигый к_ренеш. Кешег‰ нинди м™н‰с‰б‰тт‰ булсаS, _зеS‰ д‰ шундый м™н‰с‰б‰тт‰ булырлар. Халык педагогикасында да бу фикер нык _стерелг‰н.
Балага ‰хлак т‰рбиясе бир_ - т‰рбиянеS т™п бурычы. €хлак т‰рбиясе бир_неS нигезенд‰ баланы яхшылыкка ™йр‰т_, начар ик‰нлеген белерллек итеп, т‰рбиял‰п _стер_ ята. Ата-ананыS вази-фасы _з балаларыныS кече яшьт‰н ‰н‰ шул принципларны _зл‰ш-тереп _с_ен‰, аларныS к™нд‰лек к_некм‰л‰рен‰ ‰йл‰н_ен‰ иреш_д‰н гыйбар‰т.
М‰кт‰пк‰ч‰ т‰рбия учреждениел‰ренеS т™п бурычы- балаларны рухи яктан бай, ‰д‰пле, физик яктан с‰ламэт, кыю итеп _стер_. Бу бурычлар т™рле юллар бел‰н тормышка ашырыла. € шулар арасында ин актуаль, ин м™hим hэм кыймм‰тлесе – Gырлар, шигырьл‰р, уеннар.
БалаларныS h‰рьяклап _сешенд‰ GырларныS, шигырьл‰рнеS, уеннарныS ‰h‰мияте зур. Fырлар, шигырьл‰р, уеннар аша м‰кт‰пк‰ч‰
яшьт‰ге балаларга яSа белемн‰р алу ихтыяGы гади hэм аSлаешлы итеп бирел‰.
Балага ‰хлак т‰рбиясе бир_ – т‰рбиянеS т™п бурычы. €хлак т‰рбиясе бир_неS нигезенд‰ баланы яхшылыкка ™йр‰т_, начар ик‰нлеген белерллек итеп, т‰рбиял‰п _стер_ ята. Ата-ананыS вазифасы _з балаларыныS кече яшьт‰н ‰н‰ шул принципларны _зл‰ш-тереп _с_ен‰, аларныS к™нд‰лек к_некм‰л‰рен‰ ‰йл‰н_ен‰ иреш_д‰н гыйбар‰т.
Болар барысы да- баланыS тормышка ‰зерл‰н_ к_некм‰се ул, Gыр - гореф-гад‰тл‰рне иск‰ алу, шигырь - с™йл‰м телен _стереп, с_злек запасын баетса, ‰ уен - ул белем hэм тэрбия чыганагы булып тора.
Fырлар, шигырьл‰р, уеннар баланыS ш‰хес булып формалашуына зур йогынты ясый, психик _сешен‰ ярд‰м ит‰, алар н‰нил‰рд‰ бер-берсен‰ булышу, дуслык, зир‰клек кебек сыйфатлар т‰рбияли. Бала кыю, к™чле, с‰л‰тле булып _сэ. Шул ук вакытта тир‰-юньне танып, иGади к_залларга, фикерл‰рг‰ д‰ ойр‰т‰ торган чыганак.
Мен‰ шуларны к_зд‰ тотып , мин балаларны кече яшьт‰н ук, бер-берсен‰ карата ярд‰мчел булырга,олыларга карата м‰рх‰м‰тле, дус-тату уйнарга, кечкен‰л‰рне кыерсытмаска ™йр‰т‰м.
М‰кт‰пк‰ч‰ т‰рбия учреждениел‰ренеS т™п бурычы балаларны рухи яктан бай, физик яктан с‰лам‰т итеп _стер_. Алар т™рле юллар бел‰н тормышка ашырыла. € шулар арасында иS ‰k‰миятлесе - уеннар.
Уен - ул бала эшч‰нлегенеS, тормышыныS аерылгысыз ™леше. Уеннар кешег‰ яш‰ве к_Sеллер‰к булсын ™чен кир‰к. €йе, Gитез, ™лгер, зир‰к булып _с_е ™чен т™рле характердагы уеннар балалар тормышыныS аерылгысыз юлдашы булырга тиеш. Яшь буын тормышныS т™рле Gайсызлыкларына бирешм‰ск‰, уSышсызлыкларыннан Gебеп т™шм‰ск‰ тиеш дибез. € моSа яшьт‰н _к балаларныS т™рле уеннар уйнаулары аша ирешерг‰ м™мкин.
Дидактик уеннар - балаларны уйланырга, эзл‰нерг‰, фикер тупларга, берл‰штерерг‰, к_некм‰л‰рне, гад‰тл‰рне тормышта кулланырга ™йр‰т_че k‰м т‰рбия бир_че к™чле чараларныS берсе.
Дидактик уеннар гад‰тт‰ 3 т™п т™рг‰ б_лен‰л‰р 1) предметлар k‰м табигый материаллар бел‰н уеннар; 2) ™ст‰л уеннары;
3) с_зле уеннар.
Предмет бел‰н уеннар вакытында уенчыклар k‰м реаль предметлар кулланыла. Уен вакытында бала предметларны чагыштырырга, охшаш k‰м аерым якларын ачыкларга ™йр‰н‰; предметларныS _зенч‰лекл‰ре: т™се, зурлыгы, формасы, сыйфаты бел‰н таныша. СоSыннан уенныS эчт‰леге катлауландыра.
Баланы ‰йл‰н‰-тир‰д‰ге предметлар бел‰н таныштырганда аныS с™йл‰мен _стер_г‰ д‰ ‰k‰мият бирерг‰ кир‰к. Предметлар, аларныS исемн‰ре бел‰н таныштыргач, с_зле уеннарда шул исем- атамаларны т™рле вариантта куллану отышлы. Андый уеннар бала аSында с_знеS м‰гън‰ви эчт‰леген киS‰йт‰, т™рле с_зтезм‰л‰р т™зи белерг‰ ™йр‰т‰.
М‰с‰л‰н, “Н‰рс‰ нинди була?” диг‰н уенны алыйк. “Н‰рс‰ биек була?” диг‰н сорауга бала: агач, багана, кеше дип Gавап бир‰. Шунда ук чагыштыру ясарга да м™мкин. “Кайсы биегр‰к- агачмы, ‰лл‰ кешеме?”-диярг‰ була. Мондый вакытта бала чагыштыра, гомумил‰штер‰ белерг‰ ™йр‰н‰, “биеклек” с_зенеS абстракт м‰гън‰сен аSлый башлый.
Предмет бел‰н уеннар аерым дидактик бурычларны да х‰л ит‰рг‰ ярд‰м ит‰.
Кечкен‰ т™ркем балаларына _злекл‰ре бел‰н бер-берсенн‰н нык аерылып тора торган предметлар бирел‰. Курчаклар бел‰н уен вакытында балаларда культура- гигиена к_некм‰л‰ре, ‰хлак сыйфатлары формалаша.
М‰с‰л‰н “ Алсу курчак уянган “ дидактик уены вакытында бала киемн‰рнеS исемн‰рен ‰йтерг‰ ™йр‰н_ бел‰н берр‰тт‰н, киен_ эзлеклеген д‰ ™йр‰н‰, курчакка карата кайгыртучанлык хисл‰ре д‰ формалаша .
Табигый материаллар бел‰н уеннар да балаларда кызыксыну, уйныйсы кил_ тел‰ге уята. ^семлек орлыклары, яфраклар, ч‰ч‰кл‰р, т™рле ташлар - барысы да уеннар оештырганда кулланыла. “Бу кайсы агачтан?”; “Биз‰кне т™зе”, “Яфракларны зурлыклары буенча урнаштыр” k.б. уеннарын прогулка вакытларында уйнатырга була.
II т™ркем - ™ст‰л уеннары - боларга парлы картиналар, лото, домино уеннары кер‰.
Парлары буенча картиналарны сайлау максатыннан- балаларга башта иS гади биремн‰р бирел‰, м‰с‰л‰н, “Берт™рле шапканы тап” , “Биял‰йл‰рнеS парын тап”. СоSыннан бирем катлаулана бара: бала предметларны тышкы к_ренешл‰ре бел‰н ген‰ т_гел, м‰гън‰се буенча да аера. М‰с‰л‰н, барлык предметлы р‰семн‰р арасыннан “2 самолетны тап” , яис‰ “2алманы тап” (Бу очракта самолетлар яки алмалар т™рле формада, т™рле т™ст‰ ясалган була).
Картиналарны гомуми билгел‰рен‰ карап сайлап алу яки предметларны классификациял‰_ максатыннан, “ Бакчада нил‰р _с‰?” , “ Н‰рс‰ башта, н‰рс‰ соSыннан?” уеннарын уйнатырга була.
КартиналарныS санын, урнашуын, составын ист‰ калдыру максатыннан “ Нинди картина яшеренг‰н?” диг‰н уенны алырга була. Бу очракта бала картинаныS эчт‰леген ист‰ калдырырга тиеш була. Уен х‰терне яхшыртырга ярд‰м ит‰.
Кис‰кл‰рд‰н картиналар т™з_ балаларныS логик фикерл‰_л‰рен _стер_г‰ булышлык ит‰. Кечкен‰ т™ркемн‰рд‰ картина 2-4 ™лешк‰, ‰ уртанчылар, зурлар т™ркемн‰ренд‰ 8-10 ™лешк‰ б_лен‰. Кечкен‰ т™ркемн‰рг‰ бер предметтан торган р‰сем бирел‰, ‰ зурларга таныш булган сюжетлы р‰семн‰р кулланыла.
III т™ркем с_зле уеннар.
С_зле уеннар т‰рбия чарасы буларак отышлы, ч™нки алар барышында к_м‰клек, дуслык, игътибарлылык, ярд‰мл‰ш_ кебек матур сыйфатлар, шулай ук бала к_Sеленд‰ туган телне, халкыбызныS _тк‰нен, гореф- гад‰т, йолаларын ихтирам ит_, _з милл‰те бел‰н горурлану хисл‰ре т‰рбиял‰н‰. С_зле уеннарныS шигырь калыбына салынган булуы балаларда эстетик з‰вык т‰рбияли, б‰йл‰нешле с™йл‰м к_некм‰л‰рен _стерерг‰ ярд‰м ит‰.
I т™ркемг‰ предметларныS, к_ренешл‰рнеS т™п билгел‰рен аерырга ярд‰м ит_че уеннар кер‰. М‰с‰л‰н, “ €йе, юк” , “Уенчык кибете” , “Радио”, “Fавабын тап” уеннары.
II т™ркемг‰ балаларныS каршы кую, чагыштыру к_некм‰л‰рен _стер_г‰ юн‰лтелг‰н уеннар кер‰. М‰с‰л‰н, “Охшаган-охшамаган”, “Алай буламы, юкмы?” уеннары III т™ркемг‰ предметларны т™рле билгел‰ре буенча гомумил‰штер_, т™ркемн‰рг‰ аеруга юн‰лтелг‰н уеннар кер‰. “Кемг‰ н‰рс‰ кир‰к?”, “Бер с_з бел‰н ‰йт” , “3 предметны ата” уеннары.
Игътибарлылыкны, т_землелекне, зир‰клекне _стер_г‰ юн‰лтелг‰н уеннар 4 нче т™ркемне т‰шкил ит‰. Болар “Ватык телефон”, “Буяулы”,” Очты-очты”, “Ак карага тим‰сꉔ k.б. уеннар.
С_зле уенда катнашучылар к_пмедер д‰р‰G‰д‰ тырыш, Gитез, сабыр да булырга тиеш, кайбер уеннар ис‰ н‰нил‰рд‰н Gыр-биюг‰ осталык та сорый.
Дидактик уеннар бел‰н Gит‰кчелек ит_ зур педагогик осталык, такт тал‰п ит‰. Ул 3 т™рле юн‰лешт‰ алып барыла: дидактик уенга ‰зерлек, уеннны _тк‰р_ k‰м анализ. Уенны башлаганчы, балаларда уйнау тел‰ге, кызыксындыру тудырырга кир‰к. МоSа т™рле алымнар бел‰н, м‰с‰л‰н, табышмаклар, санамышлар, сюрпризлар кулланып ирешерг‰ була.
Дидактик уеннар аша бала к_п яSа информация ала. Аз ‰зерлекле, актив булмаган балалар башта уенны читт‰н ген‰ к_з‰т‰л‰р “болельщик” роленд‰ булалар, ‰кренл‰п уенга катнашып кит‰л‰р. €г‰р д‰ уеннарда ярыш элементлары керс‰, м‰с‰л‰н, “кем к_бр‰к с_з ‰йт‰”, “кем беренче” уеннарында, аларга йомгак ясаган вакытта аеруча игътибарлы, гадел булырга кир‰к. Бу очракта GиS_чене билгел‰г‰нд‰ фишкалар куллану бик уSайлы.
Дим‰к, уенга д™рес Gит‰кчелек ит_ ‰ти-‰нил‰рнеS, т‰рбиячел‰рнеS балалар уенына т™пт‰нр‰к уйлап, саклык бел‰н якын кил_л‰рен тал‰п ит‰. Т‰рбия эше никад‰р яхшы оештырылган булса, уен шулкад‰р к_п т™рлер‰к k‰м матуррак була; шулай ук балаларныS т™рле яктан _сешен‰ ярд‰м ит‰.
Дидактик уеннарны оештырганда т‰рбияче т™п дидактик принципларга нигезл‰н‰. Болар эзлеклелек принцибы, кабатлау k‰м к_рс‰тм‰лелек принциплары.
Дидактик уеннарныS м‰Gб_ри структур элементлары бар. Болар 1) ™йр‰т_ k‰м т‰рбияви максаты; 2) уен х‰р‰к‰тл‰ре; 3) уен кагыйд‰л‰ре. Уен вакытында балаларныS нинди белемн‰ре _зл‰штерелерг‰, ныгытырга тиеш, нинди акыл эшч‰нлеге _стерелерг‰ тиеш, нинди кешелек сыйфатлары формалаштырылырга тиеш мен‰ шулардан чыгып уенныS дидактик максатын билгел‰рг‰ була.
М‰с‰л‰н, барыбызга да таныш булган “Уенчык кибете” уенын дидактик максатын болай билгел‰рг‰ була: “ БалаларныS уенчыклар, аларныS _злекл‰ре, кулланылышы турындагы белемн‰рен ныгыту, с™йл‰м телен _стер_, предметларныS м™kим сыйфатларын билгел‰_; к_з_т_ч‰нлек, ихтирамлылык, активлык т‰рбиял‰_.
Уен кагыйд‰л‰рнеS т™п максаты: балаларныS х‰р‰к‰тен, т‰ртибен оештыру. Кагыйд‰л‰рне саклау балалардан аерым ихтияр к™че, ипт‰шл‰ре бел‰н аралашу с‰л‰тен, уSышсыз н‰тиG‰г‰ ирешк‰нн‰н соS туган кире кичерешл‰рнеS GиS‰ алуны тал‰п ит‰, тотнаклылык т‰рбияли.
Т‰рбия эшенд‰ дидактик уеннарны кулланган вакытта, аныS кагыйд‰л‰ре k‰м х‰р‰к‰тл‰ре аша балаларда ‰д‰плелек, игелеклелек, т_землелек формалаштырырга кир‰к.
Уен ™чен уSайлы шартлар тудыру да игътибар _з‰генд‰ булырга тиеш. Кир‰к-яраклар, кулланмалар алдан ук ‰зерл‰п куела. Кулланыла торган уенчыклар, Gиkазлар балаларныS игътибарын G‰леп ит‰ торган ачык т™ст‰, матур булсын. Аларны ‰зерл‰_, аннары т‰ртипл‰п урнаштыру эшл‰рен‰ балаларны катнаштырырга кир‰к. Алар бу вакытта п™хт‰лекк‰, чисталыкка ™йр‰н‰, ‰йберл‰рне саклап тотарга к_нег‰.
Дидактик уеннарныS блаларга акыл т‰рбиясе бир_д‰ роле зур. Уен вакытында баланыS с™йл‰ме _с‰, с_з байлыгы арта. Ч™нки бала бу чакта к_пл‰р бел‰н б‰йл‰нешк‰ кер‰, яSадан-яSа с_зл‰р ишет‰ k‰м _зе д‰ аларны куллана.