Татар халык уеннары ??м йолалары (доклад)
Татар халык уеннары.
М‰кт‰пк‰ч‰ т‰рбия учреждениел‰ренеS т™п бурычы балаларны рухи яктан бай, физик яктан с‰лам‰т итеп _стер_. Алар т™рле юллар бел‰н тормышка ашырыла. € шулар арасында иS ‰k‰миятлесе - уеннар.
Уен - ул бала эшч‰нлегенеS, тормышыныS аерылгысыз ™леше. Алар - балаларны уйланырга, эзл‰нерг‰, фикер тупларга, берл‰штерерг‰, к_некм‰л‰рне, гад‰тл‰рне тормышта кулланырга ™йр‰т_че k‰м т‰рбия бир_че к™чле чараларныS берсе. Мин уеннарны 3 т™рг‰ б_леп карыйм.
1)Fырлы- биюле уеннар.
2) Татар халык уеннары.
3) С™йл‰м телен _стер_че уеннар.
Уеннарны оештырганда _з алдыма т_б‰нд‰ге максатларны куям:
Балаларда татар халкына х™рм‰т k‰м аны ярату, рухи кыймм‰т k‰м кешелек д™ньясыныS аралашу, белем алу чарасы буларак аSлы караш т‰рбиял‰_;
БалаларныS с™йл‰_ k‰м фикерл‰_ с‰л‰тен _стер_, аларны татар ‰д‰би телен тормышныS т™рле ™лк‰л‰ренд‰ ирекле куллана алырлык ш‰хесл‰р итеп т‰рбиял‰_; д™рес с™йл‰м эшч‰нлегенеS _зара аралашу чарасы ик‰нен белдер_;
Телне ™йр‰нг‰нд‰ _зл‰штерг‰н белем k‰м к_некм‰л‰рне с™йл‰мд‰ д™рес куллана бел_.
ХалкыбызныS бай рухи д™ньясы бел‰н танышуны д‰вам ит_;
Татар халкы бел‰н горурлану хисл‰ре т‰рбиял‰_ ™стенд‰ эшл‰_не д‰вам ит_..
Мастер- классныS эчт‰леге k‰м методикасы т_б‰нд‰ге бурычларны х‰л ит_г‰ юн‰лтел‰:
- балаларда с™йл‰м эшч‰нлегенеS барлык т™рл‰рен _стер_ k‰м телне аралашу чарасы буларак барлык ситуациял‰рд‰ кулланырга ™йр‰т_;
-аралашу k‰м танып бел_ чарасы булган телне аSлы _зл‰штер_г‰ иреш_;
-аралашу осталыгы k‰м иGади с‰л‰т арасында б‰йл‰неш булдыру;
-укучыларныS образлы, логик фикерл‰_ с‰л‰тен _стер_, аларда аралашу культурасы к_некм‰л‰ре т‰рбиял‰_.
Универсаль уку гам‰лл‰ре:
Ш‰хеск‰ юн‰лтелг‰н УУГ (универсаль уку гам‰лл‰ре)
_з эшч‰нлегенеS н‰тиG‰л‰рен яхшыртуга ихтыяG формалаштыру;
ипт‰шеS‰ ярд‰м ит_д‰ танып-бел_ инициативасын к_рс‰т_;
_з м™мкинлекл‰реSне б‰ял‰_, тормыш т‰Gриб‰сен куллану;
- _з фикереSне ‰йт‰ бел_;
иGади эшч‰нлекк‰ омтылыш булдыру;
_з уSышларыS-уSышсызлыкларыS с‰б‰пл‰ре турында фикер й™рт_;
- биремн‰р системасында ориентлашырга ™йр‰н_.
Танып белу универсаль уку гам‰лл‰ре
_зен‰ кир‰кле информацияне таба бел_; анализлый k‰м информацияне б‰яли бел_;
логик фикерл‰_ чылбырын т™з_;
т‰къдим ителг‰н план ярд‰менд‰ предмет, к_ренешл‰рне сур‰тл‰_;
м‰гъл_мат Gиткер_че символларны тану;
т‰Gриб‰ куллану аша н‰тиG‰ чыгару;
анализ, гомумил‰штер_ нигезенд‰ н‰тиG‰ чыгару
Регулятив (к™йл‰геч) универсаль уку гам‰лл‰ре
-к™ч k‰м энергия туплау, конфликтларны k‰м каршылыкларны чиш_ максатында ихтыяр к™чен _стер_;
-белг‰нне k‰м белм‰г‰нне аера бел_;
-_з эшч‰нлегеSне контрольг‰ алу;
-_з-_зеSне ихтыяр буенча к™йл‰_;
-тормыш т‰Gриб‰сен куллану;
-_т‰лг‰н эшнеS сыйфатын k‰м д‰р‰G‰сен билгел‰_, уSышлылыгына б‰я бир_;
Коммуникатив универсаль уку гам‰лл‰ре
тыSлаучыларга аSлаешлы с™йл‰м т™з_;
к_заллау, фаразлау; логик фикер й™рт_ осталыгы;
к_ршеS бел‰н хезм‰тт‰шлек ит_;
фикерл‰_ с‰л‰тен _стер_, карарлар кабул ит_ k‰м аны тормышка ашыру;
_з фикереSне тулы, т™г‰л k‰м ачык, аSлаешлы итеп ‰йт_, аны яклау;
Gитм‰г‰н м‰гъл_матны башкалардан сорашып бел_;
ипт‰шеSнеS _з-_зен тотышы бел‰н идар‰ ит_.
1) С™йл‰м телен _стер_че уеннар
Бу т™р уеннар т‰рбия чарасы буларак отышлы, ч™нки алар барышында к_м‰клек, дуслык, игътибарлылык, ярд‰мл‰ш_ кебек матур сыйфатлар, шулай ук бала к_Sеленд‰ туган телне, халкыбызныS _тк‰нен, гореф- гад‰т, йолаларын ихтирам ит_, _з милл‰те бел‰н горурлану хисл‰ре т‰рбиял‰н‰. С_зле уеннарныS шигырь калыбына салынган булуы балаларда эстетик з‰вык т‰рбияли, б‰йл‰нешле с™йл‰м к_некм‰л‰рен _стерерг‰ ярд‰м ит‰.
Сезг‰ бернич‰ уен т‰къдим ит‰м. Бернич‰ уенны аудиторияд‰ катнашучылар бел‰н оештырылырга да м™мкин.
“Д_ртенчесе артык”
Максат: БалаларныS с_злек запасын киS‰йт_, арттыру, игътибарлылыкны, логик фикерл‰_ с‰л‰тен, б‰йл‰нешле с™йл‰мне _стер_.Чагыштырырга k‰м н‰тиG‰ ясарга, предметларны т™ркемл‰рг‰ ™йр‰т_не д‰вам ит_.
Fиkазлау: 4 р‰сем т™шерелг‰н карточкалар
Уен барышы: Балаларга 4 р‰сем т™шерелг‰н карточкалар таратыла. Анда бер р‰сем артык. Балалар шул артык р‰семне табып, аныS ни ™чен артык ик‰нлеген д™рес итеп ‰йт‰ белерг‰ тиешл‰р. М‰с‰л‰н: Монда аю артык, ч™нки ул кыргый хайван, ‰ песи, эт, сыер – йорт хайваннары.
Шулай ук бу уенны р‰семн‰рсез д‰ уйнарга була. Бу вакытта исемн‰р атала. М‰с‰л‰н: кыяр, помидор, кишер, алма. Монда алма артык, ч™нки ул Gил‰к-Gимеш, ‰ калганнары яшелч‰л‰р.
“Кем к_бр‰к с_з уйлап таба?”
Максат: с_злекне активлаштыру, баету, т™рле авазларны автоматлаштыру.
Fиkазлау: туп, фантлар.
Уен барышы: Балалар т_г‰р‰к ясап басалар. Т‰рбияче нинди д‰ булса авазны атап, балаларга шул аваз керг‰н с_зл‰р уйларга т‰къдим ит‰.. Уйнаучылардан бер‰рсе тел‰с‰ кемг‰ туп ата. Тупны тотучы билгел‰нг‰н аваз керг‰н с_зне ‰йтерг‰ тиеш, д™рес ‰йтк‰ч, фант ала. €г‰р д‰ с_з уйлап тапмаган, яис‰ ипт‰ше ‰йтк‰н с_зне кабатласа фант бирелми. Уен барышында кем к_бр‰к фант ала, шул GиS_че була.
«С_зне исеSд‰ калдыр!»
Максат: с_злек туплау, х‰терне _стер_.
Уен барышы: Алып баручы 5-6 с_з ‰йт‰, уйнаучылар ‰йтк‰н т‰ртипт‰ кабатларга тиеш. Тукталу яки с_зне т™шереп калдыру оттыру булып санала (фант т_л‰рг‰ кир‰к). БалаларныS с™йл‰м м™мкинлекл‰ренн‰н чыгып с_зл‰р т™рле катлаулылыкта сайлап алына. Кем азрак фант югалта, шул GиS_че була.
2)Fырлы- биюле уеннар:
“Агыйдел”. Балалар парлашып бер-бер артлы басалар. Бер бала парсыз кала, ул алга чыга. Кушымтаны Gырлаганда, балалар кулларын бер-берсен‰ тотынган килеш ™ск‰ к_т‰р‰л‰р (к_пер ясыйлар). Шул вакытта парсыз бала к_пер аркылы чыга k‰м _зен‰ ошаган баланы сайлый. Уен д‰вам ит‰.
АгыйделнеS суларында
Ак чил‰гем к_мелде.
€йд‰, дустым, безнеS якка
БезнеS яклар к_Sелле.
Кушымта:
З‰Sг‰р ч‰ч‰к жыя-Gыя,
З‰Sг‰рл‰ттем кулымны.
Берг‰-берг‰ уйныйк ‰ле,
Бир, дускаем, кулыSны.
“Урманга бару”. Балалар, бер-бер артлы тезелеп басалар. Марш астында атлап баралар. Урманга килеп керг‰ч лирик к™й тыSлана. Балалар таралышып, салмак х‰р‰к‰тл‰р ясап, Gил‰к Gыялар, Gырлыйлар:
Тиз-тиз итеп савытыма
Эре Gил‰кл‰р Gыям.
Аларны й‰ киптер‰м,
Й‰ татлы каклар коям.
Монда Gил‰к к_п ик‰н,
Аю-б_ре юк мик‰н?
СоSгы юлны ‰йт_г‰, “аю” бел‰н “б_ре” килеп чыгада балаларны куа башлый.
3) Татар халык уеннары.
“Т_б‰т‰йле”. Уртада 5-6 урындык тора, урындыкларга т_б‰т‰йл‰р куела. Балалар урындыклар тир‰ли басалар, к™й башлануга, GиSелч‰ й™гер‰ башлыйлар. К™й туктауга, т_б‰т‰йл‰рен киял‰р, шул арада урындыкларга утырып ™лгерерг‰ тиешл‰р. Кем урынсыз кала, шул уеннан чыга. Икенче м‰рт‰б‰ уйнаганда уртада ™ч урындык кала, уйнаучылар саны артыграк була. СоSга таба бер урындык калдыралар. Шулай итеп иS игътибарлы, Gитез бала билгел‰н‰.
“Капкалы”. 10 пар Gит‰кл‰шеп зур т_г‰р‰к ясап басалар.Парлар Gит‰кл‰шк‰н килеш кулларын ™ск‰ к_т‰реп капка ясап торалар. К™й башлануга арадан бер пар _зе тел‰г‰н капкага кер‰, алар урынына баса, ‰леге пар икенче капкага бара. К™й туктауга капкага керерг‰ ™лгерми калган пар G‰за ала.
БалаларныS уенын оештыруда бернич‰ файдалы киS‰ш т‰къдим ит‰м.
Уенны башка ш™гыль бел‰н алыштырырга тырышмагыз.
Уенны бала тормышыныS барлык ™лк‰л‰ренд‰ д‰ кулланыгыз.
Бала сезне уенга чакырса, шатланыгыз, дим‰к ул сезне _з ит‰ k‰м сезг‰ ышана.
Бала бел‰н уйнаганда, _зегезнеS олы кеше ик‰нлегегезне онытыгыз.
Балага уеннан “м‰хр_м ит_ G‰за”сын бирм‰гез.
Уен кагыйд‰л‰рен бозган балага тынычрак карарга тырышыгыз.
Уен вакытында рольл‰рне к™чл‰п такмагыз.
Чираттагы эш к™нен‰ ‰зерл‰нг‰нд‰, k‰р яSа уенныS балага иS яхшы б_л‰к ик‰нен исегезд‰н чыгармагыз!
15