Доклад на тему Обучение татарскому языку в условиях двуязычия
Татарстан Республикасы М‰гариф h‰м ф‰н министрлыгы
Б™гелм‰ муниципаль районы Башкарма комитетыныS М‰гариф идар‰се
Б™гелм‰ ш‰h‰ре муниципаль белем бир_ учреждениесе 16нчы урта гомуми белем бир_ м‰кт‰бе
ИКЕ ТЕЛНЕ ЧАГЫШТЫРЫП УКЫТУ
Б™гелм‰ ш‰h‰ре муниципаль белем бир_
учреждениесе 16нчы урта гомуми белем
бир_ м‰кт‰бенеS II квалификацион
категорияле татар теле h‰м ‰д‰бияты
укытучысы Габидуллина НаGия
Равил кызыныS Б™гелм‰ ш‰h‰ре h‰м
районы м‰кт‰пл‰ренеS татар теле h‰м
‰д‰бияты укытучылары ™чен “Ике телне
чагыштырып укыту” темасына _тк‰релг‰н
педагогик укуларда чыгышы
Б™гелм‰
2002 ел
Татар телен башка милл‰т кешел‰рен‰ укытуныS бай тарихы бар. Патша Россиясенд‰ татар теленеS _зенч‰лекле д‰_л‰т теле, К™нчыгыш с‰яс‰тенд‰ аныS зур ‰k‰миятк‰ ия булуы х‰зер инде б‰х‰ссез. Татар теле т™рле уку йортларында укытылган. МоныS ™чен ф‰нни д‰р‰G‰д‰ язылган д‰реслекл‰р д‰ булган. Аларда татар k‰м рус телл‰рен чагыштыруга караган кайбер иск‰рм‰л‰р д‰ бирелг‰н.
Л‰кин ‰леге ике телне чагыштырып ™йр‰т_ Октябрь революция-
сенн‰н соS, татар теле р‰сми р‰вешт‰ д‰_л‰т теле дип игълан ителг‰ч кен‰ башланып кит‰. СоSгы елларда З.М.В‰лиуллина, М.З.З‰киев, Ф.С.Сафиуллина, С.М.Ибраkимов, К.З.Зинн‰туллина, Э.М.АхунGанов, Л.К.Б‰йр‰мова, А.Ш.€с‰дуллин, Р.З.Х‰йд‰ровалар тарафыннан язылган д‰реслекл‰р д™нья к_р‰. Шулай да ике телне система буларак чагыштырып ™йр‰т_ турындагы заманча хезм‰тл‰р ‰ле кил‰ч‰кт‰ язылыр. Х‰зер татар теленеS академик грамматикасы д™нья курде, татар k‰м рус грамматикаларын чагыштыру ™чен ышанычлы нигез бар.
Д™ньяда бу ике телд‰ с™йл‰ш_чел‰рнеS саны, аларныS кулланылу даир‰се т™рлеч‰. Алар килеп чыгышы k‰м структур-типологик т™рл‰ре бел‰н д‰ аерыла. Фонетик, морфологик, k.б.
Татар k‰м рус телл‰ренд‰ге фонетик аерма иGек калыпларында аеруча ачык чагыла. Рус теленд‰ иGекл‰рнеS калыпларын терк‰п булмый; ‰ мен‰ татар теленд‰, т™рки телл‰рд‰ бары 6 иGек калыбы бар:
сузык (‰-ни, а-ла, у-за)
сузык+тартык (ал-ма, ур-ман)
тартык+сузык (та-рак, бо-лан)
тартык+сузык+тартык (бар-ган, поч-мак)
сузык+тартык (сонант)+тартык (‰йт, илт)
тартык+сузык+тартык (сонант)+тартык (карт, кайт).
Бу тема 8нче сыйныфта ™йр‰нел‰. Биред‰ без с_зл‰рне иGекл‰рг‰ б_л‰рг‰ k‰м иGек калыбын д™рес аерырга ™йр‰т‰без.
Татар теленеS д™рес язу кагыйд‰л‰ре к_пчелек очракта фонетик принципка нигезл‰н‰, ягъни с_зл‰р ишетелг‰нч‰ языла: нурлар, к_з‰т_, тир‰нр‰к k.б. € рус теленеS орфографиясе ис‰ к_пчелек очракта морфологик, тарихи-традицион k‰м фонетик принципларга нигезл‰н‰. Шул аерманы мин шулай аSлатам. «Рус теленд‰ без, орфограммаларга нигезл‰неп, с_зл‰рнеS д™рес язылышын k‰рвакыт тикшер‰без. М‰с‰л‰н: басымсыз сузыкларны ике юл бел‰н тикшер‰без: яблоко – непроверяемая безударная гласная ; полоса – тамырдаш с_зл‰р ярд‰менд‰ - полосы, полоска. ‰ татар теленд‰ с_з ничек ишетел‰, шулай ук языла: алма, беренче k.б.
Татар k‰м рус телл‰ренд‰ге тагын бер зур аерма бар. Ул – авазлар системасына карый. Татар теленд‰ (‰(, (™(, (_( авазлары бар. Сузык авазлар калын k‰м нечк‰ парлар барлыкка китер‰: а-‰, о-™, у-_, ы-е; ‰ берсе – парсыз нечк‰ и. Сузык авазларныS шулай калын k‰м нечк‰ сузыкларга аерылуы сингармонизм законыS нигезен т‰шкил ит‰.
Татар k‰м рус телл‰ре _зенч‰лекле тартык фонемалар бел‰н д‰ аерылып тора. М‰с‰л‰н, татар теленд‰ге [C], ч, w (ирен-ирен сонант), k, G, S, k‰мз‰ авазлары рус теленд‰ юк. Киресенч‰, рус теленд‰ге ц, ч, щ авазлары татар ‰д‰би теленд‰ рус с_зл‰ренд‰ ген‰ очрый.
€леге ике телнеS лексик составында да аларныS килеп чыгышына, тарихына б‰йле аерма бар, бу – табигый х‰л. л‰кин рус балаларына татар телен ™йр‰тк‰нд‰ игътибар ителерг‰ тиешле ике тел ™чен д‰ уртак с_зл‰р к_п. Болар, бер яктан, татар телен‰ рус, европа телл‰ренн‰н керг‰н алынмалар булса, икенче яктан, рус теленд‰ге т™рки-татар алынмалары. Ике тел ™чен уртак лексиканыS булуы укытуны GиSелл‰штер‰. М‰с‰л‰н, 10нчы сыйныф ™чен татар теле д‰реслегенд‰ «Рус теленд‰ т™рки с_зл‰р» диг‰н тема ™йр‰нел‰. Биред‰ без укучылар бел‰н рус телен‰ керг‰н т™рки-татар с_зл‰рен ™йр‰н‰без, аларныS рус теленд‰ кулланышы, м‰гън‰л‰ре турында фикер алышырга ™йр‰н‰без. Бу теманы ™йр‰нг‰нд‰ мин укучыларны татарча-русча k‰м русча-татарча с_злекл‰р бел‰н к_бр‰к эшл‰рг‰ ™йр‰т‰м. j‰м аларга ™й эшен‰ с_злекл‰рд‰н бернич‰ с_зне табарга бир‰м. Шул с_зл‰рне алар озаграк ист‰ тоталар.
j‰р ике телнеS с_з ясалышында да аерма бар. Татар теленд‰ морфологик k‰м синтаксик с_з ясалышы зур урын алып тора. Морфологик с_з ясалышы рус теленд‰ д‰ бар, ‰мма аерма шунда: татар теленд‰ кушымчалар иS кименд‰ 2 т™рле – нечк‰ k‰м нечк‰ - булалар; д_рт, алты т™рл‰ре д‰ бар. М‰с‰л‰н: -чы/-че, -гы/-ге, -кы/-ке, -лык/-лек, -тык/-тек, -даш/-д‰ш, -гак/-г‰к, -как/-к‰к, -ла/-л‰ k.б.
Кушма с_зл‰р k‰р ике телд‰ булса да, алар арасында аерма зур: рус теленд‰ алар к_пчелек очракта о,е сузыклары ярд‰менд‰ кушыла, татар теленд‰ тамыр _зг‰рми. М‰с‰л‰н:
Языковедение бишьеллык
Земледелие эшкуар k.б.
Татар теленд‰ (рус теленн‰н аермалы буларак) с_зл‰рне парлап с_з ясау зур урын алып тора. М‰с‰л‰н: бала-чага, ата-ана, алай-болай k.б. Татар теленд‰ тезм‰ с_зл‰р k‰м тезм‰ терминнар да к_бр‰к. рус теленд‰ префикс-приставкалар с_з ясауда бик актив катнаша; приставка _зг‰рг‰н саен, с_знеS м‰гън‰се _зг‰р‰: ходить – заходить, приходить k.б. Татар теленд‰ приставкалар юк. Рус теле грамматикасында Gенес категориясе k‰р с_з т™ркеменеS диярлек _з‰генд‰ тора: татар теленд‰ бу б™тенл‰й юк. Киресенч‰, татар теленд‰ «тартым» диг‰н _зенч‰лекле грамматик категория бар, рус теленд‰ ул юк, м‰гън‰л‰р тартым алмашлыклары k.б. бел‰н белдерел‰. Рус теленд‰ с_зл‰рне б‰йл‰_ ™чен с_з алдындагы предлоглар, татар теленд‰ с_зд‰н соS кил‰ торган послелоглар яис‰ б‰йлекл‰р кулланыла. М‰с‰л‰н:
Идти с мамой - ‰ни бел‰н бару
Идти до леса – урманга х‰тле бару
Стать как брат – абый х‰тле булу k.б.
Татар теленд‰ бик бай б‰йлек с_зл‰р системасы бар.
Аерым исемн‰р, _зл‰ренеS м™ст‰кыйль м‰гън‰л‰рен югалтып, урын-ара м™н‰с‰б‰тл‰рне белдерг‰н 3 килеш формасында килеп, б‰йлек с_зл‰р функциясен башкаралар. ‰леге к_ренеш рус теленд‰ юк. М‰с‰л‰н: ал--алдына – алдыннан – алдында; ас – астына – астыннан – астында k.б..
Бер _к т™рле грамматик категориял‰р булганда да, аларныS эчт‰леге, саны т™рлеч‰. Рус k‰м татар телл‰ренд‰ 6шар килеш бар, л‰кин аларныS м‰гън‰л‰ре к_п очракта туры килми. М‰с‰л‰н:
Рус теленд‰ге именительный, дательный k‰м винительный килешл‰р татар баш, юн‰леш k‰м т™шем килешл‰рен‰ туры кил‰, калган килешл‰р туры килми.
j‰р ике телд‰ фигыльнеS 3 заман булса да, рус теленд‰ заман формалары татар телен‰ караганда к_пк‰ ярлырак. Рус теленд‰ 4 форма булса, татар теленд‰ 9 заман формасы бар. М‰с‰л‰н:
х‰зерге заман (настоящее время)
билгеле _тк‰н заман (прошедшее категорическое)
билгесз _тк‰н заман (прошедшее неопределенное)
т‰мамланмаган _тк‰н заман (прошедшее продолжительное)
к_пт‰н _тк‰н заман (давнопрошедшее)
кабатлаулы _тк‰н заман (прошедшее многократное)
билгесез кил‰ч‰к заман (будущее неопределенное)
билгеле _тк‰н заман (будущее определенное)
кил‰ч‰к-_тк‰н заман (будущее в прошедшем).
Синтаксик яктан караганда, рус теленд‰ ярашу диг‰н б‰йл‰неш т™ре зур урын алып тора, ул род категориясен‰ нигезл‰н‰. Татар теленд‰ ярашу (нигезд‰) затта ярашуга кайтып кала. Татар теленд‰ с_зл‰р б‰йл‰нешенеS башкарылу k‰м ян‰ш‰ тору т™рл‰ре ™стенлек ит‰.
F™мл‰д‰ с_з т‰ртибе. Рус теленд‰ с_з т‰ртибе грамматик яктан ирекле. К_п очракта, с_зл‰рне урыннарыннан к_черг‰нд‰ д‰, G™мл‰ буларак, бу тезм‰ саклана. М‰с‰л‰н: Дети собирают яблоки. j‰м Дети яблоки собирают. € татар теленд‰ с_з т‰ртибе ирекле т_гел, аныS м‰Gб_ри очраклары к_бр‰к: аергыч k‰рвакыт аерылмыштан алда кил‰; ия х‰б‰рд‰н алда кил‰; ян‰ш‰ кил_ чарасы бел‰н б‰йл‰нг‰н х‰лл‰р, т‰мамлыклар х‰б‰рд‰н алда кил‰л‰р. М‰с‰л‰н: Бала р‰сем ясый. Бакчада кошлар сайрый. Аслан безнеS дуслык турында Gырлый. j.б.. Татар G™мл‰ ия бел‰н башланып, х‰б‰р бел‰н т‰мамлана. Рус G™мл‰сенд‰ ия куелдымы – аныS янында ук х‰б‰р кил‰:
Мин м‰кт‰пк‰ барам. Я иду в школу.
Татар k‰м рус теклл‰ренд‰ кушма G™мл‰ д‰ _зенч‰лекле. Татар теленд‰ иярчен G™мл‰л‰р аналитик k‰м синтетик т™рд‰ була. Бу яктан ике телд‰ уртаклык бар. Баш G™мл‰г‰ иярчен G™мл‰ ияреп кил‰. Баш G™мл‰г‰ иярчен G™мл‰не б‰йл‰_че чаралар бик к_п. Алар ике т™ркемг‰ б_лен‰л‰р.
Аналитик чаралар Синтетик чаралар
1 М™н‰с‰б‰тле с_зл‰р: шул, шул чагында, шундый, шуSа, шулай, шуSа карамастан, юкса, югыйс‰, алайса k.б.
1. Кушымчалар: килеш, шарт фигыль, х‰л фигыль, сыйфат фигыль, исем фигыль кушымчалары k‰м -дай/-д‰й, -тай/-т‰й, -ча/-ч‰, -лы/-ле k.б.
2. Иярт_че терк‰гечл‰р k‰м терк‰геч с_зл‰р: ч™нки, ки, ягъни, ‰г‰р, г‰рч‰, г_я, г_яки, ‰йтерсеS, диярсеS k.б.
2. Б‰йлекл‰р k‰м б‰йлек с_зл‰р: бел‰н, кебек, т™сле, шикелле, ™чен, х‰тле, кад‰р, чаклы, саен, аркылы, буенча, с‰б‰пле, таба k.б.
3. Аныклау k‰м к™ттер_ интонациясе
3. Ян‰ш‰ кил_.
Синтетик чаралар татар теленд‰ ген‰ бар. Рус теленд‰ бу чаралар аналитик чаралар бел‰н алмашалар. Синтетик чаралар синтетик G™мл‰л‰р барлыкка китер‰л‰р.
Синтетик чаралар кушма G™мл‰неS иярчен G™мл‰сенд‰ булалар k‰м иярчен G™мл‰неS х‰б‰ре составында кил‰л‰р.
Бу теманы без 8нче сыйныфта ™йр‰н‰без.
Югарыда к_рс‰телг‰н ике тел арасында аерымлыклар татар телен укытуда шактый зур кыенлыклар тудыра k‰м аларны белеп эш ит_ кир‰к.
Т‰къдим ителг‰н ‰д‰бият исемлеге:
М.З.З‰киев”Татар теле грамматикасы” 3 том, Синтаксис. Казан, Татарстан китап н‰шрияты, 1992 ел
“М‰гариф” журналы
Ф.Ф.Харисов “Основы методики обучения татарскому языку как неродному” Спб. : филиал изд-ва “Просвещение” 2001 г.
13PAGE 15
13PAGE 14615