Прект по теме Йыван Кырла

ГБОУ РМЭ « Звениговская санаторная школа – интернат»







Йыван Кырла – поэт, киноактёр
( учебный проект)





Пашам ыштеныт:
7 классын тунемшыже
Васильев Эдуард ден
6 классын тунемшыже
Андреева Милана
Проектын вядышц:
Григорьева Раисия Александровна,
марий йылме да
литератур туныктышо



Звенигово. 2016 ий
Содержаний:
Йоча жапше.
Школышто.
Озан оласе рабфакыште.
Москва олаште кинотехникумышто.
«Путевка в жизнь» киношто.
Поэт-лирик.
Ончылмут

Тиде проект кумдан палыме поэт да киноактер Йыван Кырлан ( Кирилл Иванович Ивановын) шочмыжлан 107 ий теме, 2016ий – Россий кино идалык лумеш пцлеклалтеш.
Кырлан биографийже пеш кячык. 1909 ийыште Шернур районысо Купсола ялыште йорло ешеш шочын. Тудлан изинекак шуко йосым чыташыже верештын. Марийсола ден Шернур школыште шинчымашым погымеке, тудын корныжо Озан Рабфакыш, варажым Москосо кинотехникумыш шуйналтын. 1931 ийыште уло тунялан палыме «Путевка в жизнь» первый йукан кинофильмыште Мустафан рольжым мастарын модмыжо ден Йыван Кырла тунямбал кукшытан чапыш шуын, да тудын лумжо кинематографийын историйыштыже курымешлан шортньо буква дене возалтын. Тидыже марий рвезын кучык умырыштыжо эн кугу кукшыт лийын. Тыгодымак кум почеламут сборникым луктын. 1934 ийыште «Наместник Буды» кинофильмыште модын. Тиде проектышке тале актерым да уста поэтым шарныме турло авторын – ученыйын, педагогын, путырак волгыдо, келге да шерге статья ден очерклам пуртымо. Нунын гоч ме Йыван Кырлан илышыжым, творчествыжым, йолташ да родо-тукым кокласе суапан кылым раш ужына.











Тун ужаш. Йыван Кырла – поэт, киноактер
Проетын цельже: поэт, киноактёр Йыван Кырлан илыш - корно ден творчествым шымлаш.

Цельым шукаш тыгай задаче-влакым шындышна:
- Туныктышо Григорьева Р. А. деч Йыван Кырла нерген йодышташ;
- Районный ден школьный библиотекыште поэтын творчествыже нерген материалым кычалаш;
- Газет ден журнал материалым шымлаш;
- Материалым иктыш чумыраш;
- Презентацийым чонаш.

Проектын кялешлыкше:
2016 ий Россий кино идалык. Марий калык палышаш, щарнышаш туня мучко чапландарыше тале енжым, кугешнышаш тудын дене.
«Мый верештым кинолентыш,
Йырваш шарлыш лямемат.
Кок ий модым
Мый киношто,
Кок ий годым чарныде.
Кц чыта гын,
Мыйым ужын,
Ончлде да воштылде!..»

Йыван Кырла 1909 ий 17 мартыште Шернур район, Купсола ялысе йорло кресаньык ешеш шочын.
Мыйын таче –
Шочмо кече!
Кап-кыл мучко
Вяр модеш!
Мыйым ыштыш
Марий вате
«Иле, - мане –
Шер теммеш!»

Шкежын илышыж нерген тыге каласен. Неле лийын Йыван Кырлан йоча илышыже. Граждан сар каен шогымо годым, моло незер калык семынак Йыван Кырламытын ешат шужен илен.
Уке ыле
Шултыш кинде
Нойымо вочын
Пурлалаш
Котомкамым
Кидыш налын,
Коштым црдыш
Йодышташ

2.2. Илыш неле лийын, туге гынат Йыван Кырла тунемаш тыршен. Ялысе школышто тунемек, шинчымашым Шернур педтехникум пеленсе шымияш школышто шуя. Школыштотунеммыж годым литератур деке шяманын, утларакше поэзий деке тудын чонжо шупшын. Тунемме годым ик утренникат, ик каныме касат тудын выступлений деч посна эртен огыл. Тидын нерген туныктышо, вараже мер пашаен Олык Ипайын пелашыже Зинаида Яковлева шарналтен: «Тяран вургем чиен, йолыштыжо – йыдал. Веселан шыргыжын, калык ончык лектын, марла почеламутым лудаш.
Туге сайын лудеш, кц улметымат, кушто шинчыметым мондет. Молодец, Кырла! – ала-кц кычкырале».
2.3 1926 ийыште Озан университет пеленсе рабфакын Марий отделенийышкыже тушемаш пурен. Рабфакыште Татар, Башкир, Удмурт, Марий кундем гыч тунемыныт. Шинчымашым нцлташ литературым, йылмым йцраташ Гурий Гаврилович Кармазин, Валерьян Михайлович Васильев полшеныт. Марий студент-влак ваш-ваш кылым кученыт, концертым, спектакльым шынденыт, каныш касым эртареныт. Йыван Кырля художественный самодеятельностьын ик тале участникше лийын.

2.3. Кеч пашаште, кеч тунеммаште Йыван Кырла дене йокрокым шижын огынал. Шке мыскараж дене эре воштылтен.
Тыгерак студент Кузнецов шарналтен: Икана студенческий столовойышто тыгай онай лие. Рвезе-влак коклаште ала-кц мыланна каласыш:
Рвезе. Таче мемнан повар пукшаш туналеш.
Чылан. А кц тудо тугай?

Рвезе. Теве ужыда.
Йыван Кырла. Господа! Сегодня я для вас приготовил специальный обед. Будем знакомы: я – шеф-повар турецкой столовой Тефик Заде-Оглы.
Сайрак ончальна – Йыван Кырла. Тыге Кырла мыланна киношто модмыж деч ончычак усталыкшым ончыктен.
1930 ийыште рабфакым шарналтен моктен тауштен мурен: «Корным почо госрабфак».
Пеш пычкемыш
Сокыр йяд гыч
Мыйым лукто
Госрабфак
Олык гане
Койын кийше
Корным почо
Пеш умбак
2.4 Рабфак деч вара 1929 ийыште кенежым Москвашке каен да кинотехникумыш пурен. Тидын нерген «Муралтем мый йывыртем» 1930 ийыште почеламутым возен.
2.5 Лач тиде жапыште Николай Владимирович Экк «Путевка в жизнь» I йякан фильмым шындаш тяналын. Фильмыште 20-шо ийлаште беспризорник-влакым чумырымо трудовой коммуна нерген каласалтеш. Моло йолташыж дене пырля Йыван Кырлат массовкышто модаш коштын.
Эпизод тыге эртен: «Милиций толеш манын кычкыралмек, беспризорник-влак кушко шоныт, тушко шылыныт (печкеш яшлыкыш, нуным шядырен луктеденыт)».
Тиде сценкыште вочко гыч монгол шяргывыльшан, тошто, лаптыргыше ядырамаш шляпам упшалше беспризорник койо. Чоян ончышо анысыр шинчам чурий коймек, эше шляпа дене, чыланыт воштылаш тянальыч, да ку-ку манын уэш шылмекыже совым кыраш тянальыч.
- Тиде кц?
- Кушеч?
- Да веет тиде Мустафа!
- Тиддеч сайжым от му!
- Теве тиде Мустафа.
Тыге ГИК-ын тунеммыжлан Мустафа рольым пуат. Актер Мустафа Фертын образшым келгын почын.
- О, Мустафа Ферт! Тошто палыме. Салам.
- Салам! Маша акай, салам лийже.
- Салам, Мустафа!...
- Миша чячя, салам!
- Салам! Салам! Кушеч пытартым гона куржынат? Ростов приемник гыч куржынат?
- Куржынам-м!
- Саратов гыч куржынат?
- Куржынам-м!
- Москваште, Серпуховышто шинченат?
- Куржынам! Хэ – хэ – хэ
- Айда, Мустафа Ферт!... Но кушко ынде тыйым колташ?
Муро «Ой луй модеш, луй модеш»

1932 ийыште тунямбал кинофестивальышыште эн сай фильмлан шотлалтын. Николай Владимирович Экк эн талантливый режиссер, Баталов, Жаров, Йыван Кырла кугу чапым налыныт. «Путевка в жизнь» фильмым 120 утла элыште ончыктеныт, калыкым куандареныт. Тыгай кугу олаште Нью-Йоркышто 6 тылзе онченыт. Тылеч вара Германий, Франций, Италий, Индий, Болгарий кулыкым куандареныт. Вес эллаште ончыктымо деч толшо шортньц Челябинский тракторный заводым ышташ, тярлц машина ден оборудованийым налаш каен. Туддеч посна «Наместник Будды» (1934) - буддийский монах.
2.6 Йыван Кырла – тале актер веле огыл, тыгак эше уста поэт – лирик. 1930 ийыште «Корным почо госрабфак», «Первый март», Олык Ипай дене пырля «Ме ударле улына» сборникым луктыныт. 1935 ийыште «Шочмо кече» сборникше лектын. 1931 ийыште «
·дырлан», «Корнышто» почеламут лектын. Поэт Йыван Кырла «Муралтем мый йывыртен» (1930) почеламутым нелылыкым сенен лекше аважлан полеклен.
3. Иктешлымаш.
Уло марий калыкын тудо поро айдеме, уста киноактер да ныжыл поэт семын курымешлан шарнаш кодеш; тудын лумжо ила калык шумышто, тудын лумжым нумалеш Йошкар-Оласе ик эн сылне урем (1969), тудын лумжым тачат чапландара шочмо Марисола школжо (1993), тудын лумжым нумалеш театр искусствышто кугу сенымашым шумылан пуалтше республиканский премий (1997); Йыван Кырла лудмаш кум ийлан ик гана эртаралтеш; республикысе школлаште тунемше-влак шке мастарлыкыштым ончыктат.
2009 ийыште Марий Эл Республикын тЎвыра, печать да национальность паша шотышто министерствыже поэт да киноартист Йыван Кырлан шочмыжлан 100 ий темме лЎмеш медальым ямдылен.
Ший тЎсан шарныктышан медальын авторжо – марий художник Сергей Таныгин. Тудын ик могырныжо Йыван Кырлан портретше, йырже «Служение народу», «Калык верч тыршаш» манын возымо. ШеUгел могырыштыжо «100 лет Йывану Кырле», «Йыван Кырлалан 100 ий» манме. Покшелныже кок могырышкыла чоUештыше кок кайыкым сЎретлыме.
Медальдене илышын турло шорыныштжо чолгалыкым ончыктышо – влакым палемдат; виян, тале марийын пашаже, патриот кумылжо ила почеламут корнылаште, мастарлыкше угыч илана «Путевка в жизнь» курымашлык киношто.
Тиде проектым 7классыште марий литератур ден 8 классыште ИКН урокышто, урок деч ордыжсо пашаште кучылташ лиеш.





























Кучылтмо литератур:

Александров А. Перекличка поколений // Мар. Правда. – 1969. 10 авг.
Александрова Р. Пытартыш увер // Кугарня. - 1995. – 24 март.
Енакаев Р. Легенда о Мустафе // Сов. Россия. – 1984. – 20 сент.
Волков А. Йыван Кырла – Шернур пазарыште // Марий коммуна. – 6 июль.
Иванов Л. Кырла дек унала // Марий коммуна. – 1970. – 13 нояб.

15