Разработка урока по марийской литературе по теме Йыван Кырла — поэт, киноактер
ГОУ Республики Марий Эл «Звениговская санаторная школа- интернат»
Киноактер да поэт
Йыван Кырлян
илыш-корныжо да
творчествыже
Туныктышо: Григорьева
Раиса Александровна
Звенигово ола, 2015 ий
Урокын темыже: киноактер да поэт Йыван Кырлян (Кирилл Иванович Ивановын) илыш-корныжо да творчествыже (1909 – 1943).
Урокын цельже:
Йоча-влакым Йыван Кырлян илыш-корныжо да поэзий дене палдараш. «Путевка в жизнь» кино нерген ушештараш.
Поэтын поэзийжын йылме лывыргылкшым шымлаш туныкташ. Сылнын лудаш туныкташ.
Шочмо пяртясым ужын мошташ, аралаш, йораташ туныкташ.
Кучылтмаш материал: портрет, 2 высказываний, фонозапись, книгаже-влак.
Урокын планже:
Йоча жапше.
Школышто.
Озан оласе рабфакыште.
Москва олаште кинотехникумышто.
Поэт-лирик.
«Шочмо кече» почеламутым лончылымаш.
1. Йыван Кырля 1909 ий 17 мартыште Шернур район, Купсола Ялысе йорло кресаньык ешеш шочын. Шкежын илышыж нерген тыге каласен.
Йоча. Уке ыле
Шултыш кинде
Нойымо вочын
Пурлалаш
Котомкамым
Кидыш налын,
Коштым црдыш
Йодышташ
Неле лийын Йыван Кырлян йоча илышыже. Граждан Сар каен шогымо годым, моло незер калык семынак Йыван Кырлямытын ешат шужен илен.
2. Илыш неле лийын, туге гынат Йыван Кырля тунемаш тырмен. Ялысе школышто тунемек, шинчымашым Шернур педтехникум пеленсе шымияш школышто шуя. Школышто тунеммыж годым литератур деке шяманын, утларакше поэзий деке тудын чонжо шупшын. Тунемме годым ик утренникат, ик каныме касат тудын выступлений деч посла эртен огыл. Тидын нерян туныктышо, вараже мер пашаен Олык Ипайын пелашыже Зинаида Яковлева шарналтен: «Тяран вургем чиен, йолыштыжо – йыдал. Веселан шыргыжын, калык ончык лектын, марла почеламутым лудаш. Туге сайын лудеш, кц улметымат, кушто шинчыметым мондет. Молодец, Кырля! – ала-кц кычкырале».
Неле улмаш кочкыш шотыштат, чием шотыштат. Южыштлан ял гыч ботинкым, йыдалым колтеныт, а южыштын полыш лийын огыл – Тигерак Кузнецов шарналта.
3. 1926 ийыште Озан университет пеленсе рабфакын Марий отделенийышкыже тушемаш пурен. Рабфакыште Татар, Башкир, Удмурт, Марий кундем гыч тунемыныт. Шинчымашым нцлташ литературым, йылмым йцраташ Гурий Гаврилович Кармазин, Валерьян Михайлович Васильев полшеныт. Марий студент-влак ваш-ваш кылым кученыт, концертым, спектакльым шынденыт, каныш касым эртареныт. Йыван Кырля художественный самодеятельностьын ик тале участникше лийын.
Кеч пашаште, кеч тунеммаште Йыван Кырля дене йокрокым шижын огынал. Шке мыскараж дене эре воштылтен.
Тыгерак студент Кузнецов шарналтен: Икана студенческий столовойышто тыгай онай лие. Рвезе-влак коклаште ала-кц мыланна каласыш:
Рвезе. Таче мемнан у повар пукшаш туналеш.
Чылан. А кц тудо тугай?
Рвезе. Теве ужыда.
Йыван Кырля. Господа! Сегодня я для вас приготовил специальный обед. Будем знакомы: я – шеф-повар турецкой столовой Тефик Заде-Оглы.
Сайрак ончальна – Йыван Кырля. Тыге Кырля мыланна киношто модмыж деч ончычак усталыкшым ончыктен.
1930 ийыште рабфакым шарналтен моктен тауштен мурен: «Корным почо госрабфак».
Йоча. Пеш пычкемыш
Сокыр йяд гыч
Мыйым лукто
Госрабфак
Олык гане
Койын кийше
Корным почо
Пеш умбак
4. Рабфак деч вара 1929 ийыште кенежым Москвашке каен да кинотехникумыш пурен. Тидын нерген «Муралтем мый йывыртем» почеламутым возен.
Лач тиде жапыште Николай Владимирович Экк «Путевка в жизнь» I йякан фильмым шындаш тяналын. Фильмыште 20-шо ийлаште беспризорник-влакым чумырымо трудовой коммуна нерген каласалтеш. Моло йолташыж дене пырля Йыван Кырлят массовкышто модаш коштын.
Эпизод тыге эртен: «Милиций толеш манын кычкыралмек, беспризорник-влак кушко шоныт, тушко шылыныт (печкеш яшлыкыш, нуным шядырен луктеденыт)».
Тиде сценкыште вочко гыч монгол шяргывыльшан, тошто, лаптыргыше ядырамаш шляпам упшалше беспризорник койо. Чоян ончышо анысыр шинчам чурий коймек, эше шляпа дене, чыланыт воштылаш тянальыч, да ку-ку манын уэш шылмекыже совым кыраш тянальыч.
- Тиде кц?
- Кушеч?
- Да веет тиде Мустафа!
- Тиддеч сайжым от му!
- Теве тиде Мустафа.
Тыге ГИК-ын тунеммыжлан Мустафа рольым пуат. Актер Мустафа Фертын образшым келгын почын.
- О, Мустафа Ферт! Тошто палыме. Салам.
- Салам! Маша акай, салам лийже.
- Салам, Мустафа!...
- Миша чячя, салам!
- Салам! Салам! Кушеч пытартым гона куржынат? Ростов приемник гыч куржынат?
- Куржынам-м!
- Саратов гыч куржынат?
- Куржынам-м!
- Москваште, Серпуховышто шинченат?
- Куржынам! Хэ – хэ – хэ
- Айда, Мустафа Ферт!... Но кушко ынде тыйым колташ?
Муро «Ой луй модеш, луй модеш»
Калык актерым моткоч йцратен, мастарлык шылан куанен. Шкеже «Удырлан» почеламутышто тыге возен (1931).
Йоча. Тошто илыш,
Тошто кайыш,
Кодыч коктын
Шяяшлалт
Мый верештым
Кинолентыш,
Йырваш шарлыш лумемат.
Кок ий модым.
Мый киношто,
Кок ий годым чарныде.
Кц чыта гын,
Мыйым ужын
Ончалде да воштылде?
1932 ийыште тунямбал кинофестивальышыште эн сай фильмлан шотлалтын. Николай Владимирович Экк эн талантливый режиссер, Баталов, Жаров, Йыван Кырля кугу чапым налыныт. «Путевка в жизнь» фильмым 120 утла элыште ончыктеныт, калыкым куандареныт. Тыгай кугу олаште Нью-Йоркышто 6 тылзе онченыт. Тылеч вара Германий, Франций, Италий, Индий, Болгарий кулыкым куандареныт. Вес эллаште ончыктымо деч толшо шортньц Челябинский тракторный заводым ышташ, тярлц машина ден оборудованийым налаш каен. Туддеч посна «Наместник Будды» (1934) - буддийский монах.
5. Поэт – лирик
Йыван Кырля – тале актер веле огыл, тыгак эше уста поэт – лирик. 1930 ийыште «Корным почо госрабфак», «Первый март», Олык Ипай дене пырля «Ме ударле улына» сборникым луктыныт. 1935 ийыште «Шочмо кече» сборникше лектын. 1931 ийыште «
·дырлан», «Корнышто» почеламут лектын.
Поэт Йыван Кырля «Муралтем мый йывыртен» (1930) почеламутым нелылыкым сенен лекше аважлан полеклен.
(фонозапись)
6. 1935 ийыште «Шочмо кече» почеламутым возен.
(Шке семын лудыт, вара 2-3 тунемшым иудыкташ)
Почеламутым могай шижмаш дене возымо? Поэтын кумылжо вашталтмым могай строка-влак почыт?
Молан «Шочмо кече» почеламут маналтеш?
Шемер калыкын Неле илышыж нерген поэт почеламутышто кузе ойла?
Каласыза, тугеже почеламутлан шочаш могай материал энертыш лийын?
Почеламутым мыняр ужашлан шелаш лиеш?
Таче угыч у йяк дене
Туналам мый чот мураш.
Шергылт кайже мыйын муро
Туня мучко йырым-ваш.
- Шкежын куанжым почын пуаш могай ойсавыртышым кучылтеш?
- Таче угыч у йяк дене
Туналам мый чот мураш.
Тиде строка-влакым кузе умылда?
- Неле илышым почын пуаш могай мут-влакым кучылтын?
7. Иктешлымаш
Кроссворд
«Мустафа» почеламутын авторжо.
1931 ийыште возымо почеламутын лямжц.
Йыван Кырлян чын фамилийже.
Марий поэт «Ой луй модеш, луй модеш» мурын авторжо.
Озан олаште рабфакыште тунемыж годым Йыван Кырлям туныктен.
«Путевка в жизнь» фильмым шындыше режиссер.
1931 ийыште возымо почеламутшо.
Шернур районысо ял, Йыван Кырля тиде школышто тунемын.
Йыван Кырля шочмо ялже.
Олык Ипайын пелашыжын фамилийже, Йыван Кырля нерген шарналтен.
15