Исследовательская работа на тему Татар ?д?биятында чишм? образы
Татар ‰д‰биятында чишм‰ образы
Автор:
Идрисова Г™лназ Ф‰йр_з кызы
13 нче урта гомуми белем бир_ м‰кт‰бенеS
татар теле k‰м ‰д‰бияты укытучысы
Эчт‰лек
I Кереш ................................................................................ 3
II Т™п ™леш ........................................................................... 5
1. Чишм‰л‰рнеS ‰k‰мияте ......... 5
2. €д‰биятта чишм‰ образы .............................................. 6
III Йомгак ............................................................................ 12
IV Кулланылган ‰д‰бият ................................................... 14
V Кушымталар ................................................................... 15
Кереш
К™нд‰лек тормышта судан башка хуGалык ит‰рг‰ м™мкин т_гел. Су Gир сугара – иген иг_г‰, Gил‰к-Gимеш, терлек, кош-кортлар _стер_г‰ ярд‰м ит‰. Fир й™зенд‰ су булмаса, тереклек б™тенл‰й яш‰м‰с иде. МоныS шулай ик‰нлеген татар халык табышмаклары да исбатлый:
Исе юк, т™се юк,
Аннан башка тормыш юк.
Булмаган Gире сир‰к,
^зе k‰рвакыт кир‰к.
Халык су чыганакларына атама биреп кен‰ чикл‰нм‰г‰н, к_бесенеS исемен‰ атап Gырлар k‰м шигырьл‰р д‰ чыгарган. j‰р атама – _зе зур бер тарих ул. Су-инеш атамалары дастаннарда, тарихи Gырларда, легенда-риваятьл‰рд‰ д‰ киS кулланыла. Ата-бабалар суныS кадерен белг‰нн‰р, зурларын k‰м кечкен‰л‰рен д‰ аерым исем бел‰н атап й™ртк‰нн‰р. Авыл халкы, басудан кайтышлый яки к_рше авылларга барганда, юл арасын чакрымнар бел‰н т_гел, исемле инеш, елга, чишм‰ бел‰н _лч‰г‰н. БоларныS барсы да минд‰ кызыксыну уятты. ШуSа к_р‰ тикшерен_ эшемнеS темасын да “Татар ‰д‰биятында чишм‰ образы” дип атадым.
Эш барышында мин _зем‰ шундый максат куйдым: чишм‰ образы сур‰тл‰нг‰н ‰д‰би ‰с‰рл‰р тикшер_.
Бурычлар:
чишм‰ образы чагылдырылган ‰д‰би ‰с‰р _рн‰кл‰ре бел‰н танышу;
‰с‰рл‰рне уку k‰м анализлау;
гомуми н‰тиG‰л‰р ясау.
Гипотеза: татар ‰д‰биятында чишм‰ образы аеруча лирик шигырьл‰рд‰ чагыла, бигр‰к т‰ – Gырларда дип фараз ит‰м.
Тикшер_ методларыннан куелган бурычларны чиш_ ™чен к_з‰т_, анализ, синтез, чагыштыру, эзл‰н_ методлары кулландым.
Гам‰ли кулланылышы: материалларны татар теле, ‰д‰бият д‰ресл‰ренд‰ “Кеше k‰м табигать” темаларын ™йр‰нг‰н вакытта, к_ренекле ‰дипл‰рнеS иGаты бел‰н танышканда, ‰с‰рл‰рне анализлаган очракларда k‰м сыйныфтан тыш чаралар _тк‰рг‰нд‰ кулланырга м™мкин.
Чишм‰л‰рнеS ‰k‰мияте
Чишм‰ диг‰нд‰, иSн‰рен‰ к™янт‰-чил‰к асып кайтучы сылу кызлар, апа, сеSелл‰р к_з алдына кил‰. Чишм‰, тау астыннан к™меш к_зе бел‰н Gирне тишеп, бик зур кыенлыклар бел‰н саркып чыга. АныS к™меш тамчылары кояш нурларында энGе б™ртекл‰ре кебек Gемелдил‰р. Халкыбыз элек-элект‰н чишм‰л‰рне карап, чистартып торган, аларны изге урын итеп санаган. ТаSда чишм‰ суын эчк‰н кызлар сылу, б‰хете д‰, шатлыгы да тулы була дип ышанган. Чишм‰л‰р, кечкен‰ ген‰ булсалар да, табигатьк‰ Gан керт_чел‰р, елга, к_л, диSгез k‰м океаннарга тормыш ™р_чел‰р. Туган якларыбыздагы k‰р олы елга кайчандыр кечкен‰ ген‰ чишм‰л‰рд‰н барлыкка килг‰н. j‰р чишм‰неS _з тарихы, _з моSы бар. Бер‰_л‰ре шаулап ага, тавышлары еракларга ишетел‰, икенчел‰ренеS чылтыравын ис‰ яннарына килеп Gитк‰ч кен‰ ишет‰сеS.
РеспубликабызныS матур табигате чишм‰л‰рг‰ бик бай. Нинди ген‰ исемн‰ре юк аларныS: Салкын чишм‰, Шамил чишм‰се, Кызыл чишм‰, Т™б‰ чишм‰се, Изгел‰р чишм‰се, €_лия чишм‰се, Ташлы чишм‰... FиребезнеS кабатланмас бу биз‰ге Gырыбыздан да, телебезд‰н д‰ т™шми. К_пл‰ребез ™чен тема бу м‰Sгелек тема. Аеруча, туган як, чишм‰, тугайлыклар темасы ‰д‰биятыбызныS к_п кен‰ язучы-шагыйрьл‰рен G‰леп итк‰н кабатланмас k‰м шул ук вакытта, ™р-яSа тема буларак, м™р‰G‰гать итк‰н саен _зенеS г_з‰ллеге бел‰н ачыла бара. Ерак гасырлардан килг‰н ‰д‰бият ‰леге гади Чишм‰ образын б_генге к™нд‰ д‰ югалтмыйча, яSадан-яSа биз‰кл‰р бел‰н халкыбызга тапшыра кил‰. ШуSа к_р‰ д‰ чишм‰ образы бернич‰ дист‰ еллар д‰вамында ‰д‰биятта _зенеS актуальлеген югалтмый.
€д‰биятта чишм‰ образы
Татар мифологиясенд‰ чишм‰ иясе, чишм‰г‰ б‰йле ышанулар, легендалар яш‰п кил‰. j‰р н‰рс‰неS, k‰р к_ренешнеS _з иясе булган кебек, чишм‰л‰рнеS д‰ иял‰ре бар ик‰н. Алар изге рухларга карыйлар k‰м кешел‰рг‰ k‰рвакыт ярд‰м итеп торалар. Чишм‰ иясе халык мифологиясенд‰ хатын-кыз кыяф‰тенд‰ к_заллана. Аны м‰х‰бб‰т иясе дип т‰ ‰йт‰л‰р.
“Чиш쉔 с_зен‰ салынган м‰гън‰ _зе кызыклы. Еш кына бу с_з мифологик код, ачкыч буларак та й™рг‰н, ахры. М‰с‰л‰н, борынгы т™ркил‰р к_кне “изгелек чишм‰се” дип, ‰ Gирне “х‰зин‰ чишм‰се” дип атаганнар.
Изгелек – Чишм‰ иясенеS икенче м™kим сыйфаты. “Изгел‰р чишм‰се”, “изгел‰р кизл‰ве” диг‰нн‰р. Борынгы т™рки телд‰ “кизл‰_” яшер_ м‰гън‰сен белдереп килг‰н. Кизл‰_ дип атаганнар ик‰н, дим‰к, чишм‰ д‰ “серле, яшерен, илаkи” м‰гън‰г‰ ия бер табигать к_ренеше булган. Чишм‰ с_зе ис‰ тиш_, тишел_ м‰гън‰сенд‰ге тишм‰ с_зенн‰н ясалган булырга тиеш. Мондый борынгы яSгырашында ул ‰ле д‰ диалектларда очрый.
Борынгы заманда, Ходай т‰гал‰ яSгыр бирмич‰ Gир й™зен корылыктан интектерг‰нд‰, тау битенд‰ге чишм‰л‰р янында яSгыр чакыру йоласы башкарылган. ИS элек ™лк‰нн‰р чишм‰не тир‰л‰п тезелеп утыралар, дога кылалар k‰м, тезл‰неп, бер‰м-бер‰м чишм‰ суыннан авыз ит‰л‰р, й™зл‰рен с™рт‰л‰р, к_кр‰кл‰рен‰ б™ркил‰р... Кайчакта к™меш акча салалар яки Ак бабай, Ак ‰би дип й™ртелг‰н иS ™лк‰н k‰м м™хт‰р‰м кеше, _з киеменн‰н Gеп ™зеп, чишм‰неS ярына яис‰ улагына б‰йл‰п куя. Бу йоладан соS яSгыр явып китс‰, тагын чишм‰ буена килеп догалар укыганнар. Бу к_ренеш турында Ф‰нис Яруллин “Ярсу чиш쉔 диг‰н шигыренд‰ болай яза:
Т™пл‰рен‰ талир т‰Sк‰ сала
Картлар укып дога.
ШуSа к_р‰ уйнак дулкыннардан
Чулпы тавыш чыга.
Халык мифларында Су иясе хатын-кыз сур‰тенд‰ бирел‰. “Су т‰Sресе” т™рки халыкларныS унике алласыннан берсе санала. Мифология буенча ‰г‰р чишм‰неS ‰тк‰се Тау иясе булса, ‰нк‰се – чишм‰, баласы – инеш, ‰ оныклары – диSгезг‰ барып тоташучы зур елгалар. Дим‰к, чишм‰л‰рне “сукырайтсак”, диSгезл‰рне корытачакбыз.
“Тау башына салынгандыр безнеS авыл,
Бер чишм‰ бар , якын безнеS авылга ул;
АвылыбызныS ямен, суын т‰мен бел‰м,
ШуSа к_р‰ с™ям Gаным, т‰мен бел‰м,”-диг‰н с™екле шагыйребез Габдулла Тукай.
€йе, авылларыбыз чишм‰л‰рд‰н башлана. Fир куеныннан к™меш балдаклар чыгарып агучы чишм‰л‰р кемг‰ ген‰ кадерле т_гел ик‰н? БезнеS балачагыбыз, г_я, шуннан башлана, яшел чир‰мле чишм‰ юлы тормышка юл к_рс‰т‰.Чишм‰л‰рнеS кайнап чыгуын без k‰рвакыт й™р‰к тибешенд‰ тоябыз. FиребезнеS кабатланмас бу биз‰ге Gырларыбыздан да, телебезд‰н д‰ м‰Sге т™шми.
“€й, юлчы, чишм‰мн‰н
китм‰че су эчми.”
Ш_р‰ле чакыра аланга:
“Юл ерак, ял итми
_тм‰че син kич”, ди.
Билгеле булганча, Ш_р‰ле кешег‰ начарлык кылырга уйлагач, G‰засын ала. Батыр егет аныS бармакларын б_р‰н‰ ярыгына кыстырта. “Ш_р‰ле” чишм‰се д‰, эшчел‰р коткармаса, Gир астында кысылып каласы булган.
ИS киS таралган ‰кияти образларныS берсе – Айдагы З™kр‰ кыз. АныS турында борынгыдан шундый риваять с™йл‰н‰. Шулай бер тапкыр ятим кыз, _ги ‰нисенеS G‰берен‰ т_з‰ алмыйча, караSгы т™нд‰ изге чишм‰г‰ суга кит‰. Аны Чулпан йолдыз к_з‰теп тора. Кин‰т к_к яктырып кит‰. Б‰хетсез кыз к_кк‰ к_т‰рел‰ k‰м ачы язмышыннан котыла. Шуннан бирле З™kр‰ исеме, туган якны сагыну-сагыш билгесе буларак, Gырларда Gырлана.
“Унике кыз хик‰яте”н‰ тукталыйп китик. Халык х‰теренд‰ шундый риваять сакланган. Борынгы заманнарда “ХуGалар тавы” янында М‰рG‰н исемле болгар ш‰k‰ре булган. Анда Тырышмал ХуGа х™кем с™рг‰н. АныS берсенн‰н-берсе сылу, берсенн‰н-берсе акыллы унике кызы булган.
Бервакыт Болгар илен яу баскан. Алар Тырышмал ХуGаны, аныS унике кызын тотып алып, “ХуGалар тавы”на китерг‰нн‰р. К™не-т™не туфрак ташып, яSа бер тау ™ярг‰ боерганнар. Дошманнар, биек тау ™елеп бетк‰ч, ХуGаны k‰м аныS кызларын шул тау башына терел‰й к_мм‰кче булганнар. Шулчак кызлар, унике йолдыз булып, к_кк‰ к_т‰релг‰нн‰р, ‰ Тырышмал ХуGа таудан сикереп, елга суына ‰йл‰неп агып китк‰н. Халык х‰зер д‰ шул елга башланган чишм‰не изге санап, ‰ кызлар ™йг‰н тауны “Кыз тавы” дип атый.
Татар ‰д‰биятында чишм‰ образы, нигезд‰ халык лирикасы бел‰н б‰йл‰нг‰н. Ул аеруча лирик ‰с‰рл‰рд‰ чагыла, бигр‰к т‰ – Gырларда. Килеп чыгышы ягыннан ис‰, бу образ бик ерак заманнарга – Ш‰рыкъ илл‰ренд‰ киS таралган суга табынуга, су культына барып тоташа. Яраткан шагыйребез Муса F‰лил иGатында табигать темасына караган шигырьл‰р аерым урын алып торалар. Бу шигырьл‰рг‰ хас _зенч‰лекл‰рнеS берсе – укучыныS к_зен‰ артык б‰релми торган эчке ф‰лс‰фи м‰гън‰г‰ ия булуы. Моны шагыйрьнеS “Чиш쉔 шигыренд‰ аеруча ачык к_рерг‰ м™мкин:
Пионерлар чишм‰сенн‰н
Колхозчылар су ала.
Кызыл сакчы аргамагын
Шул чишм‰д‰н сугара.
Бу шигырь юлларында челтер‰п аккан чишм‰неS матурлыгы хакында с_з бара. Шул ук вакытта аныS, кешел‰рне шатландырып, эчкерсез хезм‰т ит_е д‰ к_рс‰тел‰.
€ “Чишм‰ Gыры” шигыренд‰ автор туган ягыныS матурлыгына соклана:
Тау астында Gырлап чишм‰ ага,
Камышлыкка кереп югала.
Татлы суы, д‰ртле Gыры бел‰н
Г™лч‰ч‰кле Gирне сугара.
€дип _зенеS гомерен чишм‰ т™сле Gырлап _т‰рг‰, Gыры бел‰н Gирне сугарырга, к_Sелл‰рне бакча ит‰рг‰ тели:
Тел‰р идем мин д‰...
Гомерем юлын
Чишм‰ т™сле Gырлап _т‰рг‰.
Fырым бел‰н Gирне сугарырга,
К_Sелл‰рне бакча ит‰рг‰.
Чишм‰ образы к_ренекле шагыйребез Роберт МиSнуллин шигъриятенд‰ д‰ ‰k‰миятле бер урын алып тора. АныS бу темага багышланган махсус шигыре д‰ бар. Ул “БезнеS як чишм‰л‰ре” дип атала.
Безд‰ ген‰дер – чишм‰л‰р
j‰м йолдызлар дуслыгы.
С™н буйлары – ‰йтерсеS л‰
Чишм‰л‰р йолдызлыгы.
ШагыйрьнеS м‰х‰бб‰т темасына багышланган k‰м чишм‰ образы бел‰н б‰йл‰нг‰н икенче бер шигыре бик гади – “Шулай шул” дип атала.
Ик‰_ эчк‰н чишм‰ шул ук,
Ик‰_ тапкан тугай шул.
Тик _зебез ген‰ мен‰
^зг‰рг‰нбез бугай шул.
Шушы р‰вешле, Роберт МиSнуллин шигъриятенд‰ чишм‰ образы иGатыныS k‰р чорында чагылыш таба k‰м т™рле ‰д‰би-эстетик функциял‰р башкара.
Татар халкыныS танылган шагыйре Сибгат Х‰ким “Бер тауда ун чиш쉔 дип аталган шигырь юлларында к™яз чишм‰л‰рне болай тасвирлый:
Бер тауда ун чишм‰,
Унысы ун т™ст‰.
Югыйс‰ бер _к тау ,
Югыйс‰ бер _к Gыр,
Юлы бар...
Бер тауда ун чишм‰
Юлларын син кисм‰,
Агышы ун т™рле
МоSы башка.
Чишм‰л‰р турында шигырьл‰р д‰, Gырлар да бик к_п иGат ителг‰н. Шагыйрьл‰р бу образны бик яратып _зл‰ренеS шигырьл‰ренд‰ кулланалар, композиторлар аларга к™йл‰р язалар. Сибгат Х‰ким д‰ _зенеS иGатында чишм‰ образына бик еш туктала.
Чишм‰л‰рг‰ “М‰х‰бб‰т иясе” р‰хим-ш‰фкатьт‰ тора дип с™йлил‰р. Б‰лки шуныS ™чендер, яшьл‰р чишм‰ буйларын очрашу урыны итеп к_р‰. Борынгы заманнарда анда тел‰к тел‰рг‰ килг‰нн‰р. Чишм‰г‰ й™зек салгач, су ™стенд‰ таралган боGраларга караса, насыйп ярыSныS сур‰те чагыла, дип юралган. Кичен су буена т™шк‰н кызларны егетл‰р сагалап торган. Алар чил‰к-к™янт‰л‰рен читк‰ куеп, Gырлы-биюле уеннар уйнаганнар. К_ренекле язучы k‰м шагыйрь Ф‰нис Яруллин “Ярсу чиш쉔 исемле шигыренд‰ д‰ шундый юллар яза:
Яшь гашыйклар й™р‰кл‰рен ача
С™йг‰н ярларына.
АгышыныS ярсулары к_ч‰
Алар Gаннарына.
Бу гад‰т башкарак т™смерд‰ безнеS к™нн‰рг‰ д‰ килеп Gитк‰н. Яшь парлар чишм‰ янына туй арбаларында килеп туктыйлар. Озын, б‰хетле тормышка юрап, агач утырталар. Милли туйлар булса, йола Gырлары да яSгырый.
Йомгак
Суларын инеш k‰м елгаларга таба юллаган к_псанлы й™герек чишм‰л‰р, сугару чыганагы булу бел‰н берг‰, зур-зур елгалар k‰м диSгезл‰р, тир‰н к_лл‰р, буалар, т‰мле сулы коелар барлыкка китерг‰нн‰р. Чишм‰л‰р, кечкен‰ ген‰ булсалар да, табигатьк‰ Gан керт_чел‰р – елга, к_л, инеш, диSгез k‰м океаннарга тормыш ™р_чел‰р. Халык, чынлап та, хак ‰йт‰. Чишм‰л‰рг‰ карата кулланылган “Башы – тауда, аягы – диSгез䉔 диг‰н табышмак аларныS Gитез, й™герек, эшч‰н, халыкка намус бел‰н хезм‰т ит_ч‰н табигатьл‰рен бик д™рес сур‰тли.
“Урман эченд‰ челтер‰п аккан – авызы кипк‰н Gил‰кчел‰рг‰ Gан ™рг‰н, печ‰н чабучыларга х‰л бирг‰н чишм‰л‰рне “тырыш чиш쉔 дип атамыйча ни дисеS? Ык елгасы буендагы туган авылымныS “Урман чишм‰се” т‰ме ‰ле д‰ иренемд‰. ^з кулларым бел‰н кушучлап су эчк‰н беренче чишм‰м ул минем. Печ‰н ™сте чишм‰се!” – дип яза _зенеS “Печ‰н ™сте чишм‰се” этюдында шагыйрь Л‰ис З™лкарн‰й.
€би-бабаларыбыз заманында чишм‰л‰рг‰ игътибар зур булган. Аерым кешел‰р чишм‰-чыганакларны карап торган. Чишм‰ башларын к_з карасыдай саклаганнар. Кеше исемн‰ре бел‰н аталган чишм‰л‰р шул караган кешел‰рнеS исемн‰рен м‰Sгел‰штерг‰н.
Чишм‰л‰р – барлык т™р сулыкларныS башлангычы, тукландыра торган чыганаклары. Чишм‰ яш‰_д‰н туктаса, елга-к_лл‰рд‰ су бет‰ч‰к, авылларда ямь калмаячак. €д‰би ‰с‰рл‰рд‰ д‰ k‰рберебезне борчыган шул проблема чагылдырыла, ул - экология м‰сь‰л‰се. М‰с‰л‰н, халык шагыйре Ф‰нис Яруллин “Ярсу чиш쉔 шигыренд‰ болай яза:
Була кайчак пычратучылар да
Саф чишм‰неS суын.
СафлыгыSны саклап калулары
Кыен, бик т‰ кыен.
Х‰зерге татар поэзиясенеS к_ренекле в‰килл‰ренн‰н берсе Лена ШагыйрьGан “Чишм‰ эзлим” ‰с‰ренд‰:
Су алырга т™шс‰м тау астына,
Бу ни хикм‰т: чишм‰ югалган!..
Улаклардан ташып моS т_гел‰,
Тир‰кл‰рг‰ сагыш уралган.- дип яза.
Чишм‰л‰рне халкыбыздагы чисталыкны, сафлыкны к_рс‰т_ ™чен чагыштыру итеп кулланалар. Саф k‰м пакь, киS к_Sелле кеше турында с™йл‰г‰нд‰, гад‰тт‰, чишм‰ суы сафлыгы да к_зд‰ тотыла.
Х‰зер яш‰вен д‰вам ит‰ торган авыллар бай k‰м матур, k‰р йорттан транспорт чыга. € табигать ярлылана, урамнарда чир‰м, _л‰н _сми, чишм‰ чыганакларын чистартып тормагач киб‰л‰р.
Кызганычка каршы, х‰зерге вакытта элек-элект‰н кил‰ торган традиция юкка чыга бара. Чишм‰л‰рне чистартуга, саклап калуга ‰k‰мият аз бирелг‰н урыннар еш очрый. Техника _ск‰н саен, табигатьк‰ зыян к_бр‰к кил‰. Чишм‰л‰рне чистартып, тир‰-юнен‰ кечкен‰ ген‰ агачлар утыртып була. Л‰кин моныS ™чен к_Sел кир‰к, туган т™б‰геSне ярату кир‰к.
Кулланылган ‰д‰бият
К™ч k‰м рух тамырлары. Равил Низамов. – Казан: “М‰гариф” н‰шрияты, 2000.
Сайланма лирика. Роберт МиSнуллин. – Казан: Татарстан китап н‰шрияты, 1995.
Кечкен‰ дусларга. Муса F‰лил. - Казан: Татарстан китап н‰шрияты,
1989.
Fырлыйк ‰ле. Илбарис Надиров. – Казан: Татарстан китап н‰шрияты, 1981.
К™меш чишм‰л‰р Gыры. Илс™яр Х‰йруллина. – Казан: “Рухият” н‰шрияты, 1998.
Агыла да болыт агыла. Зифа Гыйниятова. – Казан: “М‰гариф” н‰шрияты, 1993.
Интернет челт‰ренн‰н м‰гъл_матлар.
13PAGE 15
13PAGE 14315
15