Научно-практическая конференция «Шаг в будущее-2015» — Лексика предметов домашнего обихода чеченцев 15-20 вв.
Научно-практическая конференция
«Шаг в будущее-2015»
Секция: «Чеченский язык»
Тема: Названия предметов домашнего обихода чеченцев.
Автор проекта: ученик 3 «А » класса
МБОУ «СОШ №35»
Вахабов Абубакар
Руководитель: Чемирзаева Я.С.
Чулацам
1.Д1адолор _______________________________________________________2
2.Коьрта дакъа_____________________________________________________3-13
3.Нохчийн кхерчан а, х1усаман а х1уманийн ц1ераш_____________________14-19
4.Дерзор _________________________________________________________20
5.Юххедиллар _____________________________________________________21-28
1
Карарчу хенан мехала:« Муьлххачу а юкъараллин декхар ду шен ненан мотт 1алашбар, кхиор, т1екхуьуш йолчу т1аьхьенашка халкъан синхазна д1акховдор».
Кадыров Рамзан Ахматович, Нохчийн Республикан куьйгалхо
Лазам: къона т1екхуьуш йолчу т1аьхьене нохчийн къоман мотт, нохчийн къоман хаза, оьзда г1иллакхаш лардарехь х1ун дакъа лоцур дара-те? Леш долчу меттанех вайн мотт д1акхетарна кхоьру-кх со.
Тема:нохчийн кхерчан а, х1усаман а х1уманийн ц1ераш. Названия предметов домашнего обихода чеченцев
1алашо: вайн нохчийн мотт ларбар, кхиор, цуьнан таронаш гайтар.
Декхар кхочушдар:
Нохчийн кхерчан а, х1усаман а х1уманийн ц1ераш таллар.
Церан маь1на довзар.
Айса бина болх сайн нийсархошна бовзийтар, царех дагавалар.
Керланиг т1елацар.
Некъаш:
Дан дезарг билгалдаккхар.
Талламан болх д1абахьар:
А) оьшуш йолу литература 1амор;
Б) нохчийн кхерчан а, х1усаман а х1уманаш йолу меттигаш гар;
В) проектан презинтаци яр.
3. Бинчу бехан жам1 дар.
Хиндолчун жам1:
Нохчийн матте болу безам кхуьур бу сан нийсархойн.
Дахарера д1аевллачу х1уманийн ц1ерш йовзан а, уьш тала а лаам хир бу.
Церан лаам хир бу мотт талла а, 1амо а.
Вайн мотт д1абер бац, денна кхуьуш, хазлур бу.
Д1адолор
Балха т1ехь мукъа денош нисделча сайн деца, ненаца д1а-схьа вахар нисло сан. Дукхахьолахь, Ведана доьлху тхо. Тхан дай цигара бу. Жима волуш дуьйна схьа денанас цхьацца х1ума аьлча, ас юх-юха хоьттура цуьнга ца кхеташ. Суна дан а дац моьтту дешнаш нислора цуьнца дечу къамелехь. Ас дозаллица хоьттура сайн классехь доьшуш долчу берашка, царна ца хаьара, уьш ширделла дешнаш ду, уьш х1инца лелаш дац олура соьга. Т1аккха нохчийн меттан хьехархочуьнга хоттура ас, цуьнан хуьлура суна дала жоп. Ас ойла йира, жоп доцуш долу дош къезиг ма нисло, уьш гулдинехь х1ун дара-те, аьлла. Оцу сайн ойланах лаьцна нохчийн меттан хьехархочух Чемирзаева Яха Сайпудиновнех дагавелира со. Цо ч1ог1а къобалдира, сан ненан матте болу безам кхуьуш хилар, суна и бен доцуш цахилар.
Дешнаш гулдаран болх ас д1абаьхьира 1илманан литературех (словари), исбаьхьаллин литературех, мотт толлуш а, и хууш а болчу нахаца барта дечу къамелах пайдаэцарца.
Адаман дахаран коьрта маь1на долуш ю цуьнан х1усам. Дерриг диканиг а, вониг а шен х1усамехь дас-нанас хьоьху, х1усамера д1адолало. Х1усамехь долчу хьолах а, х1усаман г1иллакхех а доьзна ду. Цундела, ас сайн дешнийн болх, хьалхарчу декъана нохчийн х1усамехь оьшучу г1ирсах (х1уманах) долу дешнаш гулдеш д1абахьа лерина (мотт-г1айба, 1айг-кад и кхин д1а а).
Х1окху балха т1ехь гулдина долчу дешнаша юкъалоцу 15-20-г1ий б1ешерийн мур. Билгалдоккху ц1ердешнийн цхьаллин, дукхаллин терахь.
21-чу б1ешарера дешнаш к1езиг нисло, х1унда аьлча вайзаманхошна уьш девза, сан 1алашо к1езиг девза я довззане ца девза дешнаш гулдар а, церан эвсаралла совъяккхар а йолу дела.
Вай нохчийн мотт 1амийча, кхин оьшург а 1емар ду. 1емар ду Дала вайна совг1атна делла долу вайн г1иллакхаш. Девзар ду-адам ларар, сий, маршо, собар, доьналла, тешам, иэхь, бехк дешнийн к1орггера маь1на.
2
Коьрта дакъа
Адаман дахаран коьрта маь1на долуш ю цуьнан х1усам. Дерриг диканиг а, вониг а шен х1усамехь дас-нанас хьоьху, х1усамера д1адолало. Х1усамехь долчу хьолах а, х1усаман г1иллакхех а доьзна ду. Цундела, ас сайн дешнийн болх , хьалхарчу декъана нохчийн х1усамехь оьшучу г1ирсах (х1уманах) долу дешнаш гулдеш д1абахьа лерина (мотт-г1айба, 1айг-кад, берийн ловзаргаш и кхин д1а а). Масала: биц1аьлдиг-т1ерг1ан тайнах йина тайниг ( детская игрушка вязаная из шерсти, кукла); гуьмалг-кийра пхьег1а, готта к1амк1арг йолуш, пеша чохь шура ц1ийеш (крынка, кувшинчик)
Айса болийначу балхаца, сайн хьехархочуьнца Исмаилов Абу волчу вахара со. Цо доккха г1о-накъосталла дина, дукха дешнаш довзийтира суна. Совг1атна шен книга, электронни адрес делла, новкъа ваьккхира со.
Бохча (-наш) – тай-махий, кхийолу кегийра х1аманаш чохь лелайо ( маленькая сумочка для мелких вещей женщин-домохозяек).
Дахьар (-ш) - к1ади до чарх (ткацкий станок)
3
Буька-(-наш)-т1ам боцуш жима кхийра я буька яй ( небольшой глиняный горшок или чугунный горшочек).
Дахьар (-ш) - к1ади до чарх (ткацкий станок)
Гиба/-наш/– большой глиняный кувшин с широким горлышком, вместимостью от 20 до 40 литров (при необходимости носили на спине)
Цул т1аьхьа со вахара сан дена нохчийн мотт хьехна, «Производственная лексика чеченцев» книгин автор волу Баталов Рамзан Хадисович волчу. Цо ша бечу балхах лаьцна дийцира суна, дуккха а суна ца девза дешнаш а довзийтира.
Ашла-лоха т1ехь х1ума юу экъа – низкий стол
Кахьар(-ш) - куьйга ялта охьу хьер (ручная мельница).
Зебар (-ш)-хи деттарг я лейка (воронка).
4
Куьйр (-наш)-налха боккхург (маслобойка).
Лежиг-лаьжгаш-газанан ц1оканах бина т1оьрмиг (мешок из козьей шкурки).
Гиба/-наш/– большой глиняный кувшин с широким горлышком, вместимостью от 20 до 40 литров (при необходимости носили на спине)
Иштта со кхечира Нохчийн халкъан музей, керла йиллинчу нохчийн «Ширчу юьрта». Сан ч1ог1а самукъаделира цигахь, сайна цкъа а ца гина, сан балхаца оьшуш болу г1ирс карийра суна.
Гаьнгали - колыбель, люлька
5
43180top
Хара-кадка для зерна, выдолбленная из ствола толстого дерева (для зерна)
К1удал(-аш) – кавказский большой медный кувшин для носки воды
Чара- медный плоский таз (для стирки белья и крашения).
6
Чийлик- ведро, бадейка
Буька-(-наш)-т1ам боцуш жима кхийра я буька яй ( небольшой глиняный горшок или чугунный горшочек).
Дуо- кадка для хранения зерна
7
Истанг /-аш/– войлок (цветной)
Куьйр /-наш/ - – маслобойка
Куьрк – большая печь, жаровня для зерна кукурузы
8
Къуьлг - маслобойка
Жима гIант- /кегий гIанташ//жимий гIанташ/ д-, д- – стульчикТIорказ /-аш/– сундук
9
Тас /-аш/– таз (оьрсийн матера т1еэцна дош)
Г1умг1а- кумган; кувшин для воды
Текх /-наш/– поднос, круглое корыто для теста
Мотт-гIайба (т. ед. ч.) – совокупная постельная принадлежность, постель
10
Тускар /-ш/– корзина, лукошко
Чиркх- свеча, лампа, коптилка, лучина
Хьаьжк1ашхерцориг- механизм для обрушения кукурузы
11
Мохк - /мехкаш/ – ступка
Поднар /-аш/– нары, топчан, тахта
Ц1орхул-врашающийся станок для выточки формы и выемки (х1окху г1ирсаца Дуби-Эвларчу кхиран пхьераца кад бина ас)
12
Суна дуккха керла дешнаш девзи (15-20 б1ешарера дуьйна схьа нохчийн х1усамехь хиллачу х1уманийн ц1ерш), церан маь1наш, цхьаллин, дукхаллин терахь.
21-чу б1ешеран 1ер-дахарехь аренгарчу нахана к1езиг хезар долуш дешнаш ду уьш. Ламанийн ярташкахь бехачу нехан х1усамашкахь х1инца а нисдала тарло и дешнаш.
Х1ара ас бина болх хьалхара г1улч ю сан. 200 сов дош ас гулдинарг, дукхахьолахь, ширделалла, дахарера д1адевлла дешнаш ду. Сан сайн а ч1ог1а самукъадолуш, де дийне мел дели, цхьацца керла хаттар кхоллалуш бина ас х1ара болх. Сан кхин д1абахьа ойла ю дешнаш гулдаран, меттан хазна гулъяран болх.
Вай нохчийн мотт 1амийча, кхин оьшург а 1емар ду. 1емар ду Дала вайна совг1атна делла долу вайн г1иллакхаш. Девзар ду-адам ларар, сий, маршо, собар, доьналла, тешам, иэхь, бехк дешнийн к1орггера маь1на.
Меттан хааршка кхочур ву къахьегарца. Шашаха х1умма а ца хуьлу.
13
Нохчийн кхерчан а, х1усаман а х1уманийн ц1ерш
Áга /-наш/ – колыбель, люлька
Аьшкал /-ш/ – совок
Батам /-аш/ – глиняный кавказский кувшин
Бекха /-наш/ – корзина, вместимостью до 3-х пудов
Беттам /-аш/ – медный кувшин.
БицIаьлдиг /-аш/ – детская игрушка вязанная из шерсти, кукла
Ботт /беттанаш/ – коробка
Бошхап/бошхепаш/ – тарелка
БугIул /-аш/ – рюкзак
Бýога /-наш/ – глубокая тарелка (миска) ,
БIéгIаг/-аш/ – войлок
Валти/валтеш/ – детский матрац
Вани /ванеш/ – ванна (оьрсийн матера дош)
Виéдар/-ш/ – ведро (оьрсийн маттера дош)
Гали /галеш/ – мешок
Гарс /-аш/ – деревянный столб, предназначаемый для сушки мяса, посуды и т.д.
Гаьнгали /-еш/ – люлька
Гиба/-наш/– большой глиняный кувшин с широким горлышком, вместимостью от 20 до 40 литров (при необходимости носили на спине)
Горгам /-аш/ – половая тряпка
Гоь /-наш/ – матрац, тюфяк
Гуй//гун /-наш / – лохань, корыто
Гуьмалг /-аш/ – глиняный кувшин с узким горлышком, крынка, кувшинчик,
ГIайба /-еш/ – подушка
ГIалкха /-ш/ – серьга
ГIамарсахьт /-ш/ – песочные часы
14
ГIант /-аш / – стул, скамейка, скамья
ГIовла /-наш/ – изголовье
ГIуй /гIораш/ – запор, засов, эадвижка
ГIумгIа /-наш/ – кумган
ГIурчуо /-ш/ – обруч (для бочек
ГIутакх /-аш/ – коробка
Даммар /-ш/ – порошок
Девзиг /-аш/ – метла, метелка
Дехкилоьцург/дехкилоьцурш / – мышеловка
Диллак /-аш/, уст. – бритва
ДόгIа /-наш/ – замок, ключ от замка
Жима гIант /кегий гIанташ//жимий гIанташ/ – стульчик
ЗагIбагIне /-ш/ – яркая игрушка для ребенка
Зайл /-аш/ – задвижка, замок, щеколда, крючок
Зайла /-наш/ – сковородка
Зéбар /-ш/ – лейка
Зока /-наш/ – глиняный кувшин
ЗIе /-наш/ – надочажная цепь для подвешивания котлов
Истанг /-аш/ – войлок (цветной)
Итý /итуш / – утюг (оьрсийн маттера т1еэцна дош)
Ишкап/-аш/ – шкаф (оьрсийн маттера )
Йийбар /-ш/ – домашние вещи, скарб
Йизмохк /-аш / – ступка с пестиком
Кад /кедаш/ – чашка, миска, бокал
Кад-Iайг /кедаш-Iайгаш/ – «чашка-ложка»
Кит /катташ / – бурдюк для жидкости или воздуха
Куба//къуба /-наш/ – маслобойка, длинный бочонок с дыркой в боку
Куз /-аш/ – ковер
15
Куом /-наш/, уст. – корыто
Куьзга /-наш/ – зеркало, стекло
Куьйра /-наш/ – маслобойка
Кхáба /-наш/ й-, й- – горшок, уст.
Кхаьрга /-наш / уст. – печурка
Кхизг /-аш/ – лукошко
Кхимар /-ш/ – горлышко, ковш на мельнице
КIай /кIеш/ – ручка (котла, ведра)
КIáмма /-ш/ , уст. – деревянное корыто
КIудал /-ш/ – большой медный кувшин, в котором носят воду
Ларча /-наш/ – авоська, саквояж, сверток, узелок
Лаьнгар /-ш/ – супник, супница, суповая миска
Лежиг /лаьжгаш/ – бурдюк, сумка из кожи вместимостью 2-3 литра
Лекха гIант /-аш/ – стул высокий, табурет
Лекъжиг /-аш/ – вещь, пришедшая в ветхость, хлам
Лоха гIант /-аш/ – маленький стул, стульчик, табуретка
Машти /маштеш/ – большой мешок размером 1,5-2 обычных мешков
МaIap//мIара /мIéрий/ – вилка (столовая), удочка
Маьнга /маьнгеш/ – кровать
Миндар /-ш/ – подушечка для сидения
Мотт-гIайба – совокупная постельная принадлежность, постель
Мохбеттарг /-аш/ – веер, вентилятор
Мотт /меттанаш / – постель
Мохк /мехкаш/ – ступка
Мутах /-аш/ – подлокотник, валик дивана, подушечка
Назбар /-ш/ – подушка
Нар /-еш/ –нары
HeгIap /-ш/ – крышка
16
Нуй /нόраш/ – веник, метла
Нуой /-ш/ – корыто (деревянное
Орцха /-наш/ – брусок, засов
Очакх /-аш/ – мангáл, приспособление для разведения огня
Палс /-аш/ – палас, ковер
Пенасахьт /-аш/ – настенные часы
Поднар /-аш/ – нары, топчан, тахта
ПхьегIа /-ш/ – посуда
Саба /-аш/ – мыло
Салпал /-ш/ – домашние вещи, пожитки, домашний скарб
Самар /-aш / – самовар (оьрсийн матера т1еэцна дош)
Сурила /-ш/ - глиняный кувшин для воды (с узким горлышком) .
Сурт /сарташ/– рисунок, картина, иллюстрациТаж /-аш/ – зонт, зонтик
Тай-маха – букв. «нитка-иголка» в смысле «нитка с иголкой
Тас /-аш / – таз (оьрсийн матера т1еэцна дош)
Тас-хи//хий – букв. «тазик-вода», смысл «тазик с водой»
Тахта /-наш/ – койка (из досок без спинок)
Таьлс /-аш/ – переметные сумки
Текх /-наш/ – поднос, круглое корыто для теста
Текх-цаца /текх-цаций/ – букв. «корыто для теста - сито» в смысле «посуда домохозяйки»
Тел /-аш/ – проволока
Ткъé//дзIé /-наш/ , уст. – цепь для подвески котла
Тускар /-ш/ – корзина, лукошко
ТIам /тIаьмнаш / – ручка, рукоятка
TiapмaIa//цIормаIа /-ш/ – сосок, рожок детский
ТIаькха /-наш/ – кадка (для сырного рассола)
ТIийриг /-аш/– бечевка, веревочка
17
ТIовза /-наш/– сосуд для питья из речного камня или гранита
ТIоьрмиг /-аш/ б-, д- – сумка, мешочек, кулек
ТIудакх /-аш/, уст. – коробка
ТIуорказ /-аш/ – сундук
TIyc /тIасаш / – пробка
ТIуьйлиг /-аш/ – тряпка
Уокхлуό /-наш/ – скалка, валек (для катания белья)
Уьрс-мIаьчиг – букв. небольшой ножичек
Хара//хари /-наш /- кадка для зерна, выдолбленная из ствола дерева
Хедар /-ш/ – поднос
Хум /-наш/ - ящик для хранения зерна
Хума /-наш/, уст. – кувшин с тонким горлышком
Хуоска /-наш/ – походная кожаная сумка у горцев
Хьарчолг /-аш/ – обвёртка, пелёнка
Хьаькназ /-наш/ – совок железный
Хьостам /-аш/ – гвоздь
Цаца /цеций/ – сито, решето, веялка
ЦIа-цIе – букв. «дом-огонь», смысл «домашний очаг»
ЦIийдар /-ш/, уст. – шампур
ЦIола /-ш/ – жаровня металлическая на трех ножках
ЦIормаIа /-наш/ – соска
ЦIорхул /-ш/ – врашающийся станок для выточки формы и выемки
ЦIузам /-аш/ - носик у чайника, кувшина
Чамда /-наш/ - чемодан (оьрсийн маттера т1еэцна дош)
Чами /-еш/ – ковшик, половник, совок для муки,
Чáра /-наш/ – медный плоский таз (для стирки белья и крашения
Черма /-наш/ – железная или деревянная большая бочка
Черт /-аш/ – рогожа, циновка
18
Чийлик /-аш/ – ведро, бадья, бадейка, (1аьрбойн матера т1еэцна дош)
Чийлик /-аш/ – деревянная бадейка, бадья,
Чинк//чинг /-аш/ – рюмка,
Чоьлпа /-наш/ д-, д- – шумовка,
ЧIарбал,/бухка /-ш/, уст. – веревка витая для прикрепления ноши
ЧIéга /-наш/ – замок
ЧIинт /-аш/ – краник, ручка краника
ЧIоь /-наш/ – ларь (для ссыпки зерна)
ЧIуьжарг /-аш/ – крынка, глинянный кувшин (без носика)
Шаршý /-ш/ – скатерть, простынь,
ПIаьлдиг /-аш/ – кожаная дорожная сумка
Шелиг /шаьлгаш/ – кадка, бочка
Шиша /-наш / – бутылка, флакон, пузырек (ламповое стекло)
Шун/шаннаш/ – круглый столик на трех ножках для еды, накрытый стол с угощением
Эг /-аш/, уст. – точильный брусок
Ю /-наш/ – шило
ЮргIа /-наш/ – толстое зимнее одеяло, джима юргIа - одеяльце,
Яй /-ш/ – кастрюля, котел
ЯлгIу/-ш/ – сковородка (с ручкой)
Яьшка/-наш/ – ящик, (оьрсийн маттера т1еэцна)
Iайг /-аш/ – ложка
19
Дерзор
Ала лаьа вайн нохчийн маттах болчу лазамах
«Нохчийн меттан лазам»
Х1ай, сан къам, ма ч1ог1а хердели-кха хьо соьх. Вала да воцуш, йийца нана йоцуш , вовшашка бийца юьхь-к1ам боцуш бара техьа со? Ма ч1ог1а безаш т1еийцира ас шу, Дала сайна къаста а дина, нохчий ду аьлла ц1е а тиллина, шух къам а дина, со шуна д1абелча. Ма деза-доккха де хийтира-кх суна и де. Со-м 1еха ма белира, цхьа шатайпа оьзда, хаза долчу къоме со кховдийча. Суна-м ца хаьара сайн кхане муха хир ю. Ца хаьара суна со безаш верг, заманца ца вог1уш, т1аьхьайиссина г1улч йоккхуш болчу нехан мог1арера вуйла.
Нохчийн къам! Со-м хьан бух бай, со-м хьан сий дай. Ларахьа со. Ас тоьшалла до хьуна: ас эзарза лорур ма бу хьо.
Х1ай, нана! Нохчийн к1ентан, йоь1ан нана. Со х1унда иэби ахь кхидолчу къаьмнийн меттанех, амалех, ойланех. Суна а ма лаьара, со иэбеш боцуш, хьаьъна шовда санна, ц1ена хила.
Бийцахь со доьзале. Бере аганан г1овла лаций, йовзийтахь сан к1орге. Бийцахь со бовха кхача а кечбина, шуьна го бина, хьайн доьзал охьахаийча.
Ахь-м эр ду, кхиболу меттанаш 1амийта ма лаьа суна, уьш хьекъале, ирсе хилийта.
Таккха ас боху хьоьга: «Кхуьур бу хьуна уьш кхидолу меттанаш довза. Амма бераллехь сох марзо ца оьцуш, цхьа зама д1а а яьлла, со шайх хербелча, хир буй те сох шуна, ва нохчийн, Ненан мотт!?»
И лазам суна сайн лазам хета, со а, со саннарш а маттах хербелча д1аболуш къоман мотт. Мотт д1абаьлча къам д1адолу. Кхузах дало дог1у халкъан кица: «Мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац».
Кхин д1а сан ойла ю нохчийн халкъан дай баьхначу х1усамийн, г1ишлойн ц1ерш, уьш еш оьшучу г1ирсийн ц1ерш юкъалоцу дешнаш гулдан. И ч1ог1а мехала 1уллакх хир ду аьлла хета суна.
20
Пайдаэцна литература
Вагапов А.Д. Этимологический словарь чеченского языка. Грузия, Тбилиси 2011г.
Алироев И.Ю. « История и культура чеченцев и ингушей». Грозный 1994г.
Исмаилов А. словарь «Дош». Соьлжа-Г1ала, 2009
Баталов Р.Х. «Производственная лексика чеченцев». Грозный: ФГУП «ИПК «Грозненский рабочий», 2011г.
Чокаев З.К. «Вайнмотт-вайн истории». Грозный: «Книга», 1991г.
Мациев А.Г. «Чеченско-русский словарь». Москва, 1976г.
Полевой материал.
21
Нохчийн меттан хьехархо йолчу Чемирзаева Я.С. «Ширчу к1отарахь»
«Производственная лексика чеченцев» книгин автор Баталов Рамзан волчохь22
«Дош» словаран автор Исмаилов Абу волчохь
23
24
25
26
27
Дийцарехь, х1окху суьрта т1ехь йолу кхаба Имам-Шемала лелийна ю.
28
29