Использование элементов устного народного творчества на уроках (на тувинском языке)

Улустун аас-чогаалын ажыглап тургаш, уругларнын чугаазын сайзырадыры.
Тыва улустун аас чогаалынын кижизидилгеге ужур-утказы.
Шаандакы ужук-бижик, ном-дептер чок уеде уругларны кижизидер бир кол чуве тоолдар,улегер-домактар, тывызыктар, дурген чугаалар болгаш аас чогаалдын оске-даа хевирлери болур турган.
Чашты ак-сеткилдиг,толептиг кижи кылдыр кижизидеринге бистин огбелеривис тыва улустун аас чогаалын кончуг билдилиг ажыглап чораан. Тоолдарнын, тывызыктарнын улегер домактарнын, кожамыктарнын утказы ханы, ынчангаш оларнын кижизидикчи дээжи улуг. Тыва аас чогаалда илереттинген ёзу-чанчылдарны кижизидилгенин янзы-буру хевирлеринге ажыглап болур: куш-ажыл кижизидилгезинге, эстетиктиг болгаш этиктиг кижизидилгеге.
Улустун аас чогаалдары уругларнын кара чажындан тура угаан-медерелин сайзырадып, эки аажы-чанга кижизидер талазы-биле улуг салдарны чедирер чепсээ апарган. Аас чогаалынын маадырлары угаангыр, сагынгыр, куш-шыдалдыг, кижизиг аажы-чанныг кылдыр чуруттунган. Ынчангаш аас чогаалынын дузазы-биле тыва улус уруг-дарыгны эн-не эки чанчылдарга, чурумга ооредип турган. Уругларны куш-ажылга кижизидери дээрге улусчу педагогиканын эн эки доктааган чанчылы апарган. Ынчангаш кижизидилгеге хамаарышкан темалар улустун аас чогаалында калбаа-биле чуруттунган.
Улустун аас чогаалын ажыглап тургаш, уругларнын чугаазын сайзырадыры.
Кижилер шаг-шаандан тура тоолдарны ыдып, ырларны ырлажып, тывызыктарны ытчып, улегер домактарны соглеп, бир салгалдан бир салгалче аас-биле дамчыдып келген. Ындыг чогаалдарнын авторлары чок, тывылган уези тодаргай эвес болур. Тыва улус чус-чус чылдарнын дургузунда байлак утка-шынарлыг, хой янзы хевирлерлиг аас чогаалын тургускан. Оларда чон бодунун сагыш-сеткилин, оорушкузун болгаш мунгаралын, куш-ажылчы болгаш амыдыралчы дуржулгазын, чанчыл-сузуун коргускен.
Тыва улус шаандан бээр хой-хой тывызыктарны, улегер домактарны чогаадып, оларны хостуг уе-шак эрттирер оюн-тоглаа кылдыр ажыглап чораан. Тывызыктажыр чорук тыва улустун уе-шагдан бээр ынак чанчылы. Тывызык чоннун ойнап-хоглеп дыштанырынга, чогаадыкчы мерген угаанын сайзырадырынга дузалап турар.
Улегер домактар – чоннун кыска болгаш чиге соглээн суртаал домактары. Улегер домактарда ханы утка оон дозунден синген турар. Олар амыдыралдын дуржулгазынга ундезилеттинген ооредиг, кичээндириг болур. Оларда торээн черинге, чоптуг херекке, хосталгага, куш-ажылга ынакшылды, маадырлыг чорукту, эп-найыралды, кижизиг аажы-чанны онзалап хундулеп коргузуп турар.
Кожамык, ыр – кижинин сеткил-хоннун илеретпишаан, оон чуртталгазынын эдеринчизи болуп, амыдыралдын болуушкуннарын болгаш оларга хамаарылганы эн бодуун болгаш тода кылдыр коргузуп турар. Тыва улустун ырылары тема талазы-биле байлак, оларда сеткил-хооннун янзы-буру аяннары ханызы-биле илерээн. Оларда торээн черин алгап, куш-ажылды алдаржыдып коргузуп турар.
Ынчангаш бодум дуржулгамда уругларны бирги класстан эгелеп улустун аас чогаалын (тывызыктарны, улегер домактарны, кожамыктарны, дурген чугааларны дээш оон-даа оске хевирлерни тыва дыл, литературлуг номчулга, сан кичээлдеринге ооредип турар мен. Уругларнын дыл домаан сайзырадырынга улуг ужур-дузаны чедирип турар. Оларны улустун аас-чогаалын дамчыштыр чараш чугаага ооредип, угаан-медерелин сайзырадып, чараш аажы-чанга кижизидип болур. Тыва чон чеже-даа ужук-бижик билбес чораан болза, оларнын дыл-домаа сайзырангай, чечен-мерген чораан. Улустун аас-чогаалын кичээл санында бир хевирин ажыглап болур.
Кичээлге улегер домактарны ажыглап тургаш, оон кижизидилгелиг утказынче кол кичээнгейни салып турар мен.
Чижээ: «Улугну хундулээр, уругну азыраар», «Улуун улчутпас, аныяан алгыртпас», «Аътты баглап ооредир, аныяан сургап ооредир». Бо улегер домактарны ооредип тургаш, уругларны улугну улуг деп хундулеп, бичиини бичии деп кижилерге хамаарылгалыг болурун кижизидер.
Уругларны бичиизинден эгелеп куш-ажылдын ужур-дузазын мактаан улегер домактарны ооредип тургаш, куш-ажылга ынак болур кылдыр кижизидип болур.
«Кежээнин мурнунда - хунду,
Чалгаанын мурнунда – кочу».
«Холу шимчээрге, хырны тодар» .
Улегер домактарнын темазы янзы- буру болур. Тема аайынче улегер домактарны шилип алгаш, ооредип турар мен. Бирги класска ужук ооредилгезинин уезинде уругларга ол ужукке хамаарышкан дурген-чугааларны ооредип турар мен. Шак ынчаар ооредирге уругларнын дыл-домаа чечен-мерген, сайзырангай болур. Чаа ооренип турар уннун ужуун билип, сактып алырынга дузалыг бооп турар. Чижээ: «Д деп ун болгаш Дд деп ужук» деп темага:
«Д» Даалыла, даалыла,
Дагын катап даалыла.
Дагын катап даалылааш,
Даайынга алыспа.
«С» Саанчылаза, саанчылазын Сагыш хандыр саанчылазын.
Сагыш хандыр саанчылааштын Сава сынмас саржаг алзын.
«О» Ойназа,ойназын Оолдар шупту ойназын.
Оолдар шупту ойнааштын Ойнаарагын ойнатсын.
Тыва дыл кичээлдеринге уругларга кожамыктарны ооредип турар мен. Кожамыктарны ооредиринин мурнунда уругларга сос-домаа тааржыр кылдыр тургузуп алыр. База кажан, кайы теманы ооредип тургаш, ооредирин, ажыглаарын башкы боду баш бурунгаар тургузуп алыр. Уругларны ада-иезинге ынак болурунга, торээн черинин, торелдеринин дугайында кожамыктарны ооредип турар мен.
Айым биле хунум ышкашАлдын чырык чуве-ле чок.
Ачам биле авам ышкашАвыралдыг улус-ла чок.
Айдын чырык турза-даа-ла,
Алдын хунге кайыын чедер.
Акы-дунма турза-даа-ла,
Авайымга каяа чедер.
Ында авазын, ачазын Айга, Хунге домейлээн. Шынап-ла агаар-бойдустун кадыг-шириин аажылалы-биле демиссежип, чырык чер кырынга чуртталга дээш, амы-тын, аас-кежик дээш демиселге ада-иеден артык чуве кайыын турар боор.
Ишти хойнум элей бээрге,
Иле тыртып бээр авам.
Ишти-баарым аарый бээрге,
Эде суйбап бээр авам.
Улуг хойнум орлу бээрге,
Улай тыртып бээр авам.
Ужу-бажым аарый бээрге,
Эде суйбап бээр авам.
Тыва ог-булеге ие кижи хундуткелдиг чорааны бо одуруглар херечилеп турар. Ие кижинин ажы-толунге сагыш-човаачалы, кичээнгейлии, эриг-баарлыы, эптиг-ээлдээнин дугайында кожамыктап ырлап чораан.
Бо кожамыктарны «А» деп уннун ужуун ооредип тургаш база ооредип болур.
Бурун шагдан бээр салгалдан салгалче дамчып келген аас чогаалы хой улустарнын сонуургалын оттуруп, сеткилин сергедип чоруур.
Улустун аас-чогаалынын янзы-буру хевирлерин ажыглап тургаш уругларны кижизидип, чараш аажы-чанга ооредип, куш-ажылга ынак болурунга чанчыктырып, дыл-домаан сайзырадып, база ол ышкаш аас чогаалында синниккен чоннун эн эки чанчылдарын уругларга дамчыдып, ооредип чоруур мен. Улустун аас чогаалын уругларга дамчыдып ооредири болгаш ажыглаары мээн дуржулгамда кол черни ээлеп турар.
Тыва дыл кичээлдеринге «Чугаа кезектери» деп улуг теманы ооредип тургаш, улустун аас чогаалынын янзы-буру хевирлерин ажыглаары.
Тыва дыл кичээлдеринде «Чуве ады» деп теманы ооредип тургаш, улустун аас чогаалын ажыглап болур.
Тывызыктар
1. Ак ширтек хову шыпты. 3. Кок анай хоне соорту.
2. Ыргак-оол ыглай берди. 4. Диш чок куруяк олура семирди.
Кичээлге тывызыктарны ооретпишаан, кым? чуу? деп айтырыгларга харыылаттынар состерни уруглар тывызыктарнын иштинден тывар ужурлуг.
Ол-ла теманы ооренип тургаш, дараазында кичээлге улегер домактарны ажыглаар.
Улегер домактар.
1. Эки кижи эвилен, эки аът эргелиг.
2. Эки дарган эргек какпас.
Уран кыс удазынга ораашпас.
3. Челелиг бызаа арган, чевен кижи самдар.
4. Кан сугга кадар, кижи бергээ дадыгар.
Улегер домактарда чуве адын тыпкаш, шыяр. Уругларнын боттарынын билири улегер домактарны чугаалаткаш чуве аттарын тыптырар. Башкы улегер домактарда чуве аттарын биживейн эрттирипкеш тыптырып болур.
Чижээ: … чокта, эртен база дун.
Арыг … озуучел, ак ….. – бузурээчел.
«Чуве аттарынын падежтерге оскерлири» деп теманы ооренип тургаш, кожамыктарны ооредип болур.
Агып баткан Хемчик хемгеАнай тепкен эзир-ле мен.
Ак-ла баштыг авайымнынАажок чассыг уруу-ла мен.
Авай,авай авайымны Азырап каан авайымны Азырап каан авайымнын
Аксы-созун дыннаар-ла мен.
Улегер домактарДалай суунга дамды дуза.
Кургаг ыяшта буру чок, хоозун чугаада дуза чок.
Чиир эъттин чаглыы херек, кылыр иштин деги херек.
Олден артар, орттен артпас.
Демнигде куштуг, тепкииштигде быжыг.
Буянныг огге чон чыглыр,
Будуктуг ыяшка куш чыглыр.
«Чуве ады» деп теманы доозупканда улустун аас чогаалын ажыглап тургаш, туннел кичээлди эрттирип болур.
«Сан ады» деп теманы ооредип тургаш улустун аас-чогаалын хойу-биле ажыглап болур. Ооренип алган кожамыктарынын иштинден сан аттарын тыптырар.
Дортен, бежен кадыргызыТоктуп баткан Алажымны.
Дорт-ле карыш чавагазы
Токтуп баткан оорумну.
Алдан, бежен кадыргызы
Агып баткан Алажымны Алды карыш чавагазы Чаптып баткан оорумну.
Дортен ала тонген болза,
Доргун сынмас туру деппе.
Торелдери тонген болза,
Дор-ле сынмас туру деппе.
Ол-ла кожамыктарны ажыглап тургаш тун болгаш дугаар сан аттарын тыптырар. Бо теманы ооренип тургаш, дыка хой тывызыктарны ажыглап болур.
1. Дорт алышкы дорт чузуннуг.
2. Буян талдын будуу чус.
3. Бош дагнын уду чеди.
4. Ийи ожээти сурушту.
Ажыглаан литература:
Матпаадыр (С.М.Орус-оол база Р.С.Чакар тург.) ТГШИ 2006 чылда үндүрген.
Тыва кожамыктар (Ю.Кюнзегеш. тург.) Респ. типогр. Кызыл, 2005 чылда ундурген.
Тыва тывызыктар: Чыынды (Г.Н. Курбатский тург.) ТывНУЧ Кызыл, 2002 чылда ундурген.