Научно-исследовательская работа ??лил чаткылары бел?н бист?м буйлап с?ях?т
Сарман муниципаль районы МБББУ “Икенче санлы F‰лил урта гомумбелем бир_ м‰кт‰бе”
“F‰лил чаткылары” бел‰н бист‰м табигатен‰ с‰ях‰т
Автор: Ягудина Дин‰ Мизх‰т кызы, 8Б сыйныф укучысы
Ф‰нни Gит‰кче: 1 кв. кат. татар теле k‰м ‰д‰бияты
укытучысы Гарифуллина €лфинур Флер кызы
2016
Кереш.
Кеше тормышы k‰рвакыт табигать бел‰н б‰йле. Ул - кешенеS с‰лам‰тлек, туклану,гомум‰н, яш‰еш чыганагы. Табигать диг‰ч, иS беренче чиратта, калын яшел урманнар, саф сулы чишм‰л‰р, бай тарихлы елгалар, к_лл‰р, иксез-чиксез G‰елеп яткан далалар к_з алдына кил‰. €д‰би ‰с‰рл‰рл‰рд‰ табигать k‰м кеше м™н‰с‰б‰тенеS т‰рбия бир_д‰ ‰k‰мияте зур. Язучыларыбыз, шагыйрьл‰ребез, беренчел‰рд‰н булып, табигатьне саклау турында чаS сукты. €йл‰н‰-тир‰ д™ньяны, кеше с‰лам‰тлеген, аныS рухын, телен саклау аларны иS борчыган k‰м дулкынландырган проблемага ‰йл‰нде. Н‰фис с_з, с‰нгать чаралары ярд‰менд‰ кешед‰ югалып бара торган иS изге ‰хлакый-рухи кыймм‰тл‰рне торгызуны иск‰ртерг‰ кир‰к иде. Ф‰нни эшемне “F‰лил чаткылары” бел‰н бист‰м табигатен‰ с‰ях‰т” дип атадым. ТеманыS актуальлелеге: бист‰безд‰ “F‰лил чаткылары” ‰д‰би-иGат берл‰шм‰се оешуга инде 30 елга якын гомер _теп бара. Бу вакыт эченд‰ берл‰шм‰ ‰гъзаларыныS саны да, иGади эшл‰ренеS сыйфаты да гел _зг‰решт‰. €д‰биятны, иGат эшен чын к_Sелд‰н яратып, _G‰тл‰неп иGат ит_чел‰р k‰м халыкта шигъриятк‰ м‰х‰бб‰т т‰рбиял‰_д‰, ‰д‰биятны пропагандалауда актив эшл‰_чел‰р алар. “Чаткыны” кабызучылар т™рле k™н‰р иял‰ре: татар теле укытучылары, китапхан‰чел‰р, нефтьчел‰р, янгын с_ндер_чел‰р, ветераннар, укучы балалар. F‰лилемне шигъри бист‰ ит_ максатыннан оештырылган бу берл‰шм‰ шагыйрьл‰ренеS иGаты, ‰лб‰тт‰, табигать бел‰н б‰йле. Бист‰м табигате бел‰н хозурлана да, шул г_з‰ллекк‰ зыян кил_г‰ борчыла да алар. Ф‰нни эшемнеS максаты: F‰лил бист‰сенеS табигый k‰йк‰лл‰рен барлау k‰м аларныS бист‰без шагыйрьл‰ре иGатында чагылыш табуын ™йр‰н_. Максатымны чиш_ юлында т_б‰нд‰ге бурычлар куелды:
1. F‰лил бист‰сенеS табигый “k‰йк‰лл‰рен” барлау. 2. “F‰лил чаткылары” берл‰шм‰се шагыйрьл‰ре иGатында F‰лил бист‰сенеS
экологиясе k‰м аныS проблемаларына багышлап язылган шигырьл‰рен‰ к_з‰т_ ясау.
ЭшемнеS структурасы: кереш, т™п ™лешт‰н, йомгаклаудан, ‰д‰бият исемлегенн‰н тора.
Т™п ™леш
F‰лил бист‰сенеS табигый “k‰йк‰лл‰рен” барлау.
“Кечкен‰ булса да т™ш ке퉔. Бу ‰йтем н‰къ бист‰без турында, ахрысы. ТабигатьнеS искиткеч г_з‰л бер урынында т™зелг‰н ул. Исемен д‰ халкыбызныS с™екле шагыйре х™рм‰тен‰ “F‰лил” дип атаганнар. ИS матур урынына k‰йк‰лен д‰ куйганнар.
Туган илен‰ Gырлары, шигырьл‰ре канатында кайткан шагыйрьнеS кул-аяклары богауда т_гел инде. ШуSа, ахрысы, мен‰-мен‰ сикереп т™ш‰р д‰ бист‰м буйлап атлап кит‰р к_к.
Бу х‰л м™мкин булса, шагыйрь иS элек кая барыр иде ик‰н? К_Sелем бел‰н шагыйрь ян‰ш‰сенн‰н урын алам.
М™гаен, иS элек туган ил туфрагына башын куеп, бер мизгел тын гына торыр, ‰ б‰лки елар иде. Ела, ела, шагыйрь. Шагыйрьл‰рг‰ елау kич т‰ оят т_гел. Елый, к™л‰ белм‰с‰, шагыйрь була алмый да ул.
Туйганчы елагач, кая таба юл тотар иде ик‰н? “Наратларын Gилд‰ тибр‰теп” д‰шк‰н урмангамы? €йе. АныS бар сукмакларын тикшереп, барлап чыгар, кошлар Gырын тыSлар. Алар Gырында киеренке хезм‰т шавын ишетер. Fир-ананыS _з куеныннан ™зеп гашыйкларга, тормыш матурлыгын к_р‰ бел_чел‰рг‰ г™лл‰р сузуын к_рер. МеSъяш‰р им‰н т™бен‰ утырып х‰л Gыяр. €лб‰тт‰, урман сукмагы аны “Тырыш” чишм‰сен‰ алып килер. Бу искиткеч хозурлыкка сокланмый т_зм‰с шагыйрь... Ятып суын эч‰р, к_Sеле бел‰н чишм‰неS сандугачын эзл‰р. Сандугач та озак к™ттерм‰с. Талга кунып, шагыйрьг‰ х™рлек турында, м‰х‰бб‰т турында, туган ил турында, бист‰без кешел‰ре турында Gырларын сузар. Чишм‰ буенда туйганчы ял итеп, урман kавасын туйганчы сулагач, кайтыр якка кузгалыр. Кире бист‰м буйлап горур атлап кайтыр ул.
€ бист‰ матур! Кайсы т™шен‰ ген‰ барсаS да, k‰р урамныS _з й™зе. ^з‰к урам аша _т_ – _зе бер б‰йр‰м. К™ндез д‰, т™нл‰ д‰ ялт итеп тора. F‰ен х‰тф‰ кебек яшел чир‰м _с‰, фонтан тир‰се бала-чага чыр-чуыннан яSгырап тора. Кышын боздан ясалган сыннар к_Sелне ‰киятл‰р илен‰ алып кит‰. Утырып уйланам дис‰S - р‰хим ит, акрын гына kава сулап й™рим дис‰S – kавасы сулап туймаслык чиста бит минем бист‰мнеS!
Мен‰ бист‰мнеS табигый “k‰йк‰лл‰рен” бераз барладык. € х‰зер мин сезне яSа с‰ях‰тк‰ - шушы г_з‰л бст‰неS, _зем туып – _ск‰н ягымныS ак к_Sелле, шигъри Gанлы кешел‰ренеS иGаты бел‰н якыннан танышырга чакырам.
“F‰лил чаткылары “ бел‰н бист‰м табигатен‰ с‰ях‰т.
€ле д‰ исемд‰: k‰ркайда яз сулышы. Инде кары да анда–санда гына калып кил‰. Бертуктамый иск‰н Gилд‰ инде кыш к™ненд‰ге кебек ачы тавышлар чыгармый. (Fил диг‰нд‰, танылган инде бист‰м ул Gилл‰ре бел‰н. Безг‰ кунакка килг‰н кешел‰р д‰ шакката ул Gилл‰рг‰. Без д‰ аптырап калмыйбыз “F‰лил Gиле ул!”- дибез.) € мин _з‰к урам буйлап, табигатьнеS матурлыгына исем-акылым китеп барам. Карыйм, сукмакны кыл урталай аерып _ск‰н каен янында Гафиф‰ апа Гаффарова. ^зе каенны сыпыра, _зе каен бел‰н с™йл‰ш‰. Мин д‰ т_зм‰дем: агач янына якынрак килдем. К_зем ачып карасам, таS калдым. Чынлап та б™ре ачылып кил‰ ик‰н бит инде. Гафиф‰ апа к_земне ачмаса, к_рми д‰ узасы булганмын ик‰н.
F‰лилемнеS ап-ак каеннары –
Мин гашыйкмын, гашыйк барсына.
^зен‰ тарта сыман з‰Sг‰р к_кл‰р,
^зен‰ д‰ш‰ з‰Sг‰р ирт‰л‰р
Ашыга-ашыга килг‰н шаулы язлар
К_Sелемне ‰сир ит‰л‰р...
-дип пышылдый ик‰н аныS иренн‰ре. €йе, сихерли Гафиф‰не яз сулышы. Болынга, урманга, чишм‰ буйларына чакыра ул аны. Бу чакыруга шагыйрь й™р‰ге каршы тора аламыни инде? Урмандагы k‰р агач, кош-корт таный бит аны. Ул аларныS телл‰рен бел‰ме, холык-фигыльл‰рен ™йр‰нг‰нме-‰мма шунысы хак: ул-табигать баласы. Туган авылы ТарханныS Gаны. Бист‰безд‰ яш‰_че кешел‰р бел‰н табигать арасында илаkи бер илче.
Fырлап урыйм ш‰k‰р урамнарын,
ЯSа йортлар калка каршыда.
Шигырьл‰реS кебек, Муса F‰лил
Якын монда миSа барсы да.
ЕлмаюыS к_р‰м k‰р сабыйда,
j‰р былбылда ишет‰м тавышыS...
Тормышы никад‰р авыр булса, иGаты шулкад‰р якты аныS. Ул бит k™н‰ре буенча да д™ньяны матурлаучы – буяучы. Озак еллар “F‰лилнефть” идар‰сенд‰ тырыш хезм‰т куя. € буяучы бел‰н шагыйр‰ арасында охшашлык бар. Икенчесе - тылсымлы с_зл‰р бел‰н кешел‰р к_Sелен аклаучы. “F‰лил бист‰сенд‰ Гафиф‰не белм‰г‰н кеше юк. Ул – безнеS горурлыгыбыз”, - ди “F‰лил чаткылары” ‰д‰би берл‰шм‰се Gит‰кчесе Илдус М‰рданшин.
Мин гашыйкмын нефтьчел‰реS‰
Игенчел‰реS‰ гашыйкмын.
ШуSа ахыры сезне ташлап китеп,
Юл чыгарга бер д‰ ашыкмыйм
Монда минем язылачак Gырлар.
К_пме н‰рс‰м монда табылган.
Каеннарым й™гер‰ ялан аяк,
Яшел яулыкларын ябынган..
Чишм‰л‰р- тереклек чыганагы. Н‰сел башларыбыз _з авыл, ш‰k‰рл‰рен н‰къ мен‰ чишм‰, су буйларына корганнар, суныS кадерен белг‰нн‰р. Гасырлардан гасырларга чишм‰ безнеS халык ™чен илkам чыганагы булган. Ул Gырларда туган як бел‰н т‰Sг‰л куела. Авылда туып _ск‰н Гафиф‰ апа Гаффарова да чылтырап аккан чишм‰л‰рне, бормаланып аккан таллы ‰р‰м‰л‰рен Gыр юлларына салмый кала алмый, ‰лб‰тт‰.
Чишм‰л‰рнеS челтер‰ве
Туган ягыма илт‰.
Шундук Тырыш чишм‰сен‰
Барасым килеп кит‰
(“Чишм‰л‰рнеS челтер‰ве”)
Чишм‰л‰рем –‰кият иле,
Тир‰се-яшел чир‰м.
Шифалы сулар эч‰рг‰
€кият илен‰ кил‰м.
(“Чишм‰л‰рем”)
Матурлыгы, биз‰леше бел‰н таS калырлык, кабатланмас архитектура _рн‰ге булган бу чишм‰л‰рне т™зекл‰ндер_д‰ "F‰лилнефть” идар‰сенеS ™леше искиткеч зур. Алар Gир куеныннан кара алтын чыгару бел‰н берг‰, табигатьне саклау, яш‰рт_ буенча к_п т™рле эшл‰р башкаралар.
“F‰лилнефть”егетл‰ре
Сынатмый алар, бел‰м.
Чишм‰л‰рем матурланган
АларныS кулы бел‰н.
(“Чишм‰л‰рем”)
Чишм‰ буйларында й™рг‰нд‰ шагыйр‰ _зен‰ илkам ала, ‰ кайчагында:
Их, бер юньсез исле _л‰нн‰рне,
Яшел кел‰мн‰рне с™реп китк‰н;
ТабигатьнеS б™тен г_з‰ллеген
К_з яшен‰ манып, к_меп китк‰н.
Чишм‰се д‰ бу к_рнешне к_реп,
€рнеп елаган к_к тоела.
(“Кичерегез”)
-диеп елап та чыга.
Язлар Gирг‰ шатлык китерс‰ д‰,
Каеннарда сагыш бар ‰ле.
К‰_с‰л‰рен карап ‰рнеп й™рдем,
К‰_с‰л‰ре аныS яралы.
Кемдер килеп брк™н кадак суккан,
Пычагын да кадап китк‰нн‰р.
Кем р‰нGетте сине, каенкаем,
Яш_смерме, ‰лл‰ ™лк‰нн‰р?
(“Урманнарга с™енеп керг‰н идем”)
Борчыла шагыйр‰ бист‰сенеS кил‰ч‰ге ™чен, бик борчыла.
Гафиф‰ апа гына т_гел, янгын с_ндер_чед‰н отставкадагы полковник д‰р‰G‰сен‰ ирешк‰н Илдус М‰рд‰ншинныS да Gаны ‰рни:
К™ндезд‰й яктыра кара т™н,
Сихри моS агыла эченн‰н.
Бист‰без нурлана к™нн‰н-к™н
Нефтьче дусларныS к™ченн‰н...
Бист‰без биз‰леп, _зг‰рг‰ч,
Горурлык уянды к_Sелд‰.
€мма ул горурлык тиз _тте,
Fимерел‰ матурлык k‰р к™нд‰.
Б_рел‰р тудырмас боланнар,
Арслан тумастыр т™лкед‰н.
Таптала ч‰ч‰кл‰р в‰хшид‰н,
€йтегез, бу ни х‰л, бу нид‰н?
- дип яза Илдус М‰рданшин _зенеS шигыренд‰. Ул _зенеS туган яклары – F‰лил бист‰без бел‰н б‰йле k‰р н‰рс‰не _т‰ д‰ нечк‰ хис-тойгылар бел‰н, х‰тта берникад‰р илkамландырып кабул ит‰.
F‰лилемнеS Gилл‰ре л‰,
F‰лилемнеS Gилл‰ре!
Поселогымны уйласам,
Арта й™р‰к Gег‰ре.
Урыны бик Gилле аныS:
Урманлы, саф kавлы.
F‰лилебез – мен‰ диг‰н,
Андый оGмахны тап ‰ле!
(“ Fилл‰ре д‰ якын к_Sел㉔)
ШагыйрьнеS иGаты бел‰н якынрак танышкан саен шуSа т™шен‰ барасыS, ул кулланган образ-сур‰тл‰рнеS м‰гън‰сен ‰д‰би т™шенч‰л‰р бел‰н ген‰ чикл‰п булмый. Ул туган GирнеS табигатен, Gирен-к_ген, kава-суларын, ниkаять, кешел‰рен ходай ихтыяры, д™нья шаукымы итеп кабул ит‰.
Тир‰-юне ямь-яшеллек
Д‰ртле яшьлек ш‰k‰ре.
Т™рле милл‰т татулыгы-
Республикам г‰_k‰ре!
Их, F‰лилем каласы!
Ипиг‰ ягарлык аныS
Сулый торган kавасы!
(“F‰лил каласы”)
Шагыйрь ™чен “туган як тойгысы”, “туган Gир хисе” _зенч‰лекле ышануларга ‰верелеп кит‰.
Тир‰-юне яшел урман,
Каеннары й™гер‰ каршыга.
Ямьл‰ндереп таSны, нурдан,
Нефтьчел‰р эшк‰ ашыга.
F‰лил кебек Gирне тапмадым,
Туган ягыма да кайтмадым!
Их! F‰лил! F‰лил! F‰лил!
ЮлларыSда уйный назлы Gил.
Даны Gырларга к_чк‰н F‰лил!
(“F‰лил”)
Нефтьчел‰р бист‰сенеS экологик проблемаларын , ‰лб‰тт‰, _зе нефть чыгарган кеше ген‰ якыннан бел‰. Атказанган нефтьче Булат абый €юпов та лаеклы ялга чыккач, ™ченче класста укыганда борынлап, к_к‰й кабыгыннан чыга алмый калган чеби-шигърият Gене кабат кыбырсый башлый, уй-хисл‰ре йокларга ирек бирми.
Алтмыш д_ртт‰, кышта килдек
Fиде ген‰ йортлы F‰лилг‰.
Урам диг‰небез карлы басу,
Й™ри иде уйнап Gил ген‰.
- дип иск‰ ала Булат абый _зенеS беренче бист‰м Gирен‰ аяк басуы турында.
Заманалар _зг‰р‰, тормыш алдыбызга ‰лл‰ нич‰ т™рле проблемалар куя.Аларны k‰ркем _зенч‰ чиш‰рг‰ омтыла, д™ньясын матурлау юлларын эзли. € Булат абый аларны шигърият аша к_рс‰т‰, б_генге к™ннеS кытыршы, к™н ит‰р ™чен Gайсыз якларын _зенч‰ ача, тасвирлый.
Ябырылдык “кара алтын” к_рг‰ч,
Т_ктек, ч‰чтек –чумдык муеннан.
Зар елады газиз Fир-анабыз,
БезнеS бисмилласыз “уеннан”.
Ачка казан астыргандай, безд‰
Чама диг‰н бизм‰н булмады.
М‰Sге бетм‰с т™сле шашкан идек,
Л‰кин х‰зин‰без аз калды.
Д™ньяныS т™рле чагын, вакыт-мизгелл‰рнеS кеше к_Sеленд‰ т™рлеч‰ уйнаклавын гомер буе к_Sеленд‰ тоеп яш‰г‰н шагыйрь шулай да рухын т™шерми, бу к™нн‰рнеS яктыруына, ‰йб‰тл‰н_ен‰ ™метл‰н‰.
€ бит безнеS бист‰безд‰,
СанасаS, бик к_п д‰ва.
Fил д‰ вакытында ис‰,
Сулыйбыз яхшы kава.
€нис‰ апа МинkаGеваныS да тыныч кына яш‰п яткан Gирд‰н к_нелен‰ нидер була: суларга kава Gитм‰г‰н кебек, шатлык-куанычларын уртаклашырдай, кайгы-х‰ср‰тл‰рен б_лешерд‰й дусларга мохтаGлык сиз‰ башлый ул. Шундый моSсу мизгеленд‰ язмыш аны “F‰лил чаткылары” ‰д‰би-иGат берл‰шм‰се ‰гъзалары б бел‰н очраштыра. Алар ярд‰менд‰ ул тормышка башка т™рлер‰к карый башлый. Кайларга гына барып кайтмый к_Sеле. “F‰лилнефть” бил‰м‰л‰рен иSлиме, яшьлек х‰тир‰л‰рен барлыймы – k‰ркайда матурлык.
ТаS алдыннан чыгам урамга,
К_з т™шер‰м якын урманга.
Назлап иск‰н талгын Gилне тыSлыйм,
Ни ‰йтерг‰ тели ул Gанга?..
€крен иск‰н Gилл‰р пышылдыйлар:
-Нинди хозур! К_кк‰ кара ‰ле!
К_кт‰ ага алсу-ак болытлар,
Бу бит – б‰хет! Шуны аSла ‰ле!
Операторлык хезм‰тенеS авыр вакытлары булса да, уйлар ™чен вакыт шактый к_п була €нис‰ апаныS. Хезм‰те авыр булса да , к_п вакыт табигать кочагында уза аныS.
Онытырлыкмы: назлы язгы каеннарныS
Серл‰шк‰нд‰ сиSа д‰шк‰нен?
€йт‰ кебек Gил‰к:
- Авыз итче минн‰н,
К_рмисеSме, ничек пешк‰нмен!
Тыныч т_гел соSгы вакытта шагйр‰неS к_Sеле.
СоSгы чакта к_Sелем бик нечк‰рде,
Урамнарда й™ри, урманда.
ТыSгы тапмый к_Sелем, нишл‰с‰ д‰,
Атлыйм м‰лл‰ каршы буранга?
III. Йомгаклау.
Бист‰ шагыйрьл‰ребез яш‰_ йортыбыз булган Fир k‰м анда яш‰_чел‰рнеS тормышлары ™чен борчылалар. Алар табигатьнеS кешег‰ яш‰_ ™чен матди м™мкинлекл‰р д‰, иGат ™чен илkам да бир_ен д™рес аSлыйлар. Кеше k‰м табигать м™н‰с‰б‰тен‰ д‰ т™рле яктан якын кил‰. €йтелг‰н фикерл‰р аларныS ‰с‰рл‰ренд‰ чагылыш тапканын к_рдек.
Кыскасы, шагыйрьл‰ребез фикеренч‰, кеше табигатьне яратырга, сакларга, аныS бел‰н хозурланырга, аныS кочагына омтылырга тиеш. Шулай булганда гына т‰нг‰ д‰, Gанга да р‰х‰т табылыр. Шул чакта гына шагыйрьл‰рг‰ илkам килер.
Урамда яз кил‰. Агач б™рел‰рен бер‰м-бер‰м к_з‰т‰се, ч‰ч‰кл‰рнеS исен тоясы, яз кояшында Gылынасы, табигатьнеS матурлыгына карап л‰зз‰тл‰н‰се кил‰. j‰рчак шулай. Йолдызлы к_кк‰ карасаS, карап туеп булмый. F‰ен Gил‰кл‰рне авыз ит_д‰н туеп булмый. К™з тудырган т™сл‰рд‰н карашны алып булмый. Кояш чыгышы k‰м кояш батышы к_ренешенн‰н гаG‰пл‰неп туеп булмый.
Хезм‰темне т™г‰лл‰п шуны ‰йт‰сем кил‰: туган Gир табигате турында кайгырту – _з балаларыбызныS k‰м оныкларыбызныS кил‰ч‰ге турында кайгырту ул. ШуSа к_р‰ кешенеS кул хезм‰те бел‰н тудырылган бу хозурлыкны саклау ™чен барыбыз да тырышсак, чишм‰ тир‰л‰рен чистарту ™м‰л‰ренд‰ катнашсак иде. €йл‰н‰-тир‰ табигатьк‰ сак м™н‰с‰б‰т безнеS яш‰_ р‰вешен‰ ‰йл‰нсен иде.
Кулланылган ‰д‰бият.
€юпов Булат. Каран чишм‰се. – €лм‰т. “ТатАСУ нефть” басмалар б_леге. 1999ел. €юпов Булат. j‰рчак к_р‰м алда яктылык... – Сарман. Сарман район типографиясе 1999ел. – Гаффарова Гафиф‰. F‰лилем каеннары. – Азнакай. 1993ел. - Азнакай типографиясе. Гаффарова Гафиф‰. Авылым таSнары. – €лм‰т.– “Татнефть” акционерлык G‰мгыяте “ТатАСУ нефть” басмалар б_леге. 1997ел.
Гаффарова Гафиф‰. Чакыру. – F‰лил. - Ш‰хси эшм‰к‰р Байкин С.И. типографиясе. 2007ел.
М‰рданшин И.Х. Тарихта кала эзл‰р. – F‰лил. 2009ел.
М‰рданшин И.Х. Победить стихию-наша стихия. – F‰лил-€лм‰т. 1999ел. МинkаGева €нис‰. Сезг‰ кайтам б_леп гомерне. – €лм‰т. 2007ел. МинkаGева €нис‰. К_Sелегезг‰ кер‰м янган ут булып.-Азнакай.– Азнакай ш‰k‰р типографиясе. 2002ел.
F‰лил чаткылары. – €лм‰т.– “Татнефть” акционерлык G‰мгыяте “ТатАСУ нефть” басмалар б_леге. 1996.ел
Заголовок 1 Заголовок 215