Рабочая программа по башкирской литературе 1,2,3,4 классах

Аңлатма яҙыу Уҡытыу башҡорт телендә ойошторолған мәктәптәргә тәҡдим ителгән был уҡыу программаһы Рәсәй Федерацияһының дөйөм белем биреү буйынса икенсе быуын дәүләт стандарттары талаптарына,милли мәктәптәр өсөн эшкәртелгән уҡыу планына таянып ҡоролдо.
Рәсәй Федерацияһының”Мәғариф тураһындағы” Башҡортостан Республикаһының “Башҡортостан халҡының телдәре тураһында” ғы закондарына нигеҙләнеп,шулай уҡ башҡорт теленең хөкүмәт статусына эйә булыуына таянып,бала үҙенең туған телен республика эсендә аралашыу теле итеп тойорға һәм ирекле һөйләшеү мөмкинлектәренә эйә булырға тейеш. Башланғыс мәктәптә әҙәби тел һәм ябай һәйләшеү-аралашыу күнекмәләренә башланғыс һалыу тигән һүҙ.
Бала үҙ телендә һөйләшә, фекер йөрөтә, уның аша кешеләр араһындағы мөнәсәбәттең иң ҡатмарлы донъяһына үтеп инә, тәбиғәт, йәмғиәт һәм сәйәси күренештәрҙе танып белә, улар хаҡында тәүге төшөнсәләрҙе үҙләштерә. Туған тел балаға туранан-тура йоғонто яһай: туған телдә әйтелгән һүҙ уны шатландыра, һәм төрлө бәхәстәргә тарта ала. Туған телде өйрәтеү уҡыусының үҙ аллы фекер йөрөтөү һәләтен, һөйләү һәм яҙма телмәрен үҫтереүҙе, байытыуҙы, камиллаштырыуҙы, баланың үҙен шәхес итеп үҫтереүҙе, формалаштырыуҙы күҙаллай.
Мәктәптә туған тел махсус предмет булараҡ өйрәнелә. Ә башланғыс мәктәптә иһә айырыуса әһәмиәтле урын алып тора. Сөнки башланғыс класс уҡыусылары туған тел аша ысынбарлыҡты танып белә, кешеләр араһындағы, йәмғиәттәге мөнәсәбәттәрҙе, үҙен уратып алған донъяны өйрәнә, шәхес булараҡ. Фәҡәт үҙ телең генә көйөндөрә ата-бабаларыңдың үткәнен белергә, киләсәккә өмөт- хыялдарын яҡшыраҡ аңларға ярҙам итә. Ошоларға ирешмәйенсә тороп, телеңдең, милләтеңдең киләсәген күҙаллауы мөмкин түгелдер. Шуға ла туған телде бөтә нескәлектәре менән өйрәнеү,уны белеү мотлаҡ.
Башланғыс мәктәптә туған телде уҡытыу юғары кластарҙа өйрәнеләсәк тел һәм әҙәбиәт дәрестәренә әҙерлек этабы булып тора. Әгәр уҡыусы туған тел дәрестәрендә башланғыс класта уҡ яҡшы һөҙөмтәләргә ирешһә, уға өлкән кластарҙа башҡа предметтарҙы уңышлы үҙләштереү өсөн ҙур мөмкинселектәр тыуа. Шуға ла башланғыс мәктәптә туған тел дәрестәре алдында ҡуйылған мөһим шарттар- уҡыусыларҙы тормош менән таныштырып, унда үҙ урынын табырға өйрәтеү; мәктәптә уҡытылған туғандаш әҙәбиәттәр менән сағыштырып, башҡа фәндәр, сәнғәт төрҙәренә бәйләп алып барыу; һәр көн һайын арта барған фәнни мәғлүмәтте еткереү; әҙәбиәт һәм сәнғәттеңетеҙ үҫеше аша уҡыусыларҙың танып белеү һәләтлектәрен үҫтереү; уларҙың үҙ аллы белем алыуына, әҙәби китап уҡыуына, уҡылғанды баһалай белеүенә булышлыҡ итеү һәм ижади эшмәкәрлектәрен әүҙемләштереү бурысы тора. Шулай уҡ йәмғиәт алдында яуаплылыҡ тойған һәм рухи яҡтан ныҡлы булған интелектуаль шәхес тәрбиәләү бурысы ла мөһим.
Юғарыла аталған бурыстарҙы хәл итеү өсөн тейешле шарттар булдырыу зарур. Иң төп шарттарҙың береһе – телде өйрәнеү өсөн мөмкинселектәр тыуҙырыу. Шуға күрә балаларҙы тел ғилеменә өйрәтеү башланғыс кластан маҡсатлы рәүештә алып барыла. Дәүләт теле булған рус һәм халыҡ-ара аралашыу теле булған инглиз телдәрен өйрәнеү, ҡағиҙә булараҡ, туған телгә нигеҙләнеп атҡарыла.
Башланғыс мәктәптә туған телде өйрәнеү әҙәби уҡыу дәреслеге аша тормошҡа ашырыла һәмтүбәндәгемаҡсаттарҙы тормошҡа ашырыуға йүнәтелгән:
башланғыс мәктәп системаһының төп нигеҙен тәшкил иткән дөрөҫ, йүгерек һәм тасуири уҡыу күнекмәләрен үҙләштереү, үҙ аллы аңлап уҡыу күнекмәләрен булдырыу; танып белеү даирәһен формалаштырыу; телмәр эшмәкәрлегенең бөтә төрҙәрен камиллаштырыу;
уҡыусыларҙың танып белеү һәм ижади эшмәкәрлектәрен үҫтереү, әҙәби әҫәрҙәрен һүрәтләнгән тормош күренештәрен, ваҡиғаларҙы һәмобраздарҙы ысын күңелдән ҡабул итеүгә булышлыҡ итеү; уҡыусылар күңелендә эстетик хис- тойоғолар тәрбиәләү аша балаға һәр яҡлап йоғонто яһау;
әҙәби әҫәрҙәр, фәнни-популяр мәҡәлдәр, халыҡ ижады һәм башҡа жанрҙарҙағы әҫәрҙәр менән эшләү күнекмәләрен булдырыу; әҙәби әҫәрҙәр аша уҡыусыларҙы намыҫлылыҡ, ғәҙеллек, тоғролоҡ, дуҫлыҡ, шәфҡәтлелек, әүҙемлек кеүек юғары әхлаҡи сифаттарҙы тәрбиәләү;
туғандаш, Рәсәйҙең башҡа халыҡтарының әҙәбиәтенә, мәҙәниәтенә, сәнғәтенә ихтирам тойғоһо тәрбәләү; уҡыусыларҙы китап уҡыуға йәлеп итеү һәм уҡыу эшмәкәрлеге үҙ аллы белем туплауҙа иң төп сара икәнен төшөнгән белемле уҡыусылар тәрбиәләү;
бергә уҡыу компетентлығын, уҡыу техникаһын үҙләштереү, уҡыған һәм тыңланған әҫәрҙәрҙе аңлау, китаптарҙы таныу, үҙ аллы һайлау күнекмәләренә эйә булырға өйрәтеү, китап уҡыуға ныҡлы ҡыҙыҡһыныу арттырыу.
Программа башланғыс мәктәп уҡыусыларына китаптың төрлө мәғлүмәт сығанағы булыуы тураһында төшөнсә бирә. Бында тағы ла китап уҡыусының библиография өлкәһендәге оҫталыҡтарын булдырыу күҙаллана: белешмә буйынса эҙләп ала белеү, айырым билдәләренән төрлө типтағы, төрҙәге китаптарҙы табыу һәм улар менән танышыу, уҡыу өсөн тәҡдим ителгән йәки үҙ теләге буйынса китаптарҙы һайлап алып уҡыу.
Башланғыс мәктәптең уҡыу пландарына ингән башҡа предметтарҙан айырмалы рәүештә, әҙәби уҡыу предметы түбәндәге мәсьәләләрҙе хәл итеүгә йоғонто яһай.
1.Мәҙәниәтле уҡыу күнекмәләрен үҙләштереү, тексты аңлау, китапҡа һәм китап уҡыуға ҡыҙыҡһыныу тәрбиәләү.
Был мәсьәләне хәл итеү уҡыу күнекмәләрен формалаштырыуҙы (уҡыу процесына ҡыҙыҡһыныу уятыуҙы, төрлө маҡсатты күҙ уңында тотҡан әҙәби әҫәрҙәрҙе уҡыуға теләк булдырыуҙы) куҙаллай. Ошо бурысты тормошҡа ашырыу өлкән кластарҙа башҡа предметтарҙы уңышлы өйрәнеүгә нигеҙ һала. Әҙәби уҡыу предметының тулы йөкмткеһен үҙләштереү аша уҡыусылар тексты аңлап уҡыу, төрлө мәғлүмәт менән эшләү, кәрәк булғанын таба белеү күнәкмәләренә эйә була.
2. Һөйләү эшмәкәрлегенә, яҙыу-аралашыу культураһына эйә булырға өйрәтеү.
Был йүнәлеш китаптағы төрлө маҡсатты күҙ уңында тотҡан текстар өҫтөндә эшләүҙе, уларҙы айыра алыуҙа, тирә-йүн тураһындағы белемдәрен арттырыуҙы һәр ваҡыт алғы планға ҡуя. Уҡыусылар уҡыу һәм белем алыу барышында телмәрҙең диалог һәм монолог формаһын төҙөргә өйрәнәләр, әҙәби әҫәрҙәрҙә һүрәтләнгән донъяуи күренештәрҙе, ваҡиғаларҙы һәм образдарҙы ихлас ҡабул итеп, дәреслектә бирелгән мәғлүмәтте ҡуллана белергә, һүҙлектәрҙән мәғлүмәт табырға, энциклопедиялар менән дөрөҫ эш итергә өйрәнәләр; ишеткән, уҡыған тема буйынса үҙ фекерҙәрен әйтеп бирергә, 3.Әҙәби әҫәрҙәрҙә бирелгән хәл-ваҡиғаларға ҡарата әхләки-эстетик тойғолар һәм зауыҡ һығымта яһарға өйрәнәләр.
Был йүнәлештәге мәсьәләләрҙе тормошҡа ашырыу- әҙәби әҫәрҙе сәнғәттең үҙенсәлектәре айырым бер төрө итеп ҡабул иттереү; әҫәрҙең әҙәби ҡиммәтен аңларға, тасуирлау сараларын танып белергә өйрәтеү ул.
Шул уҡ әҙәби әҫәрҙе сәнғәттең башҡа төрҙәре менән сағыштырыу уларҙың оҡшаш һәм айырмалы яҡтарын табыу, уҡылған әҫәрҙәр ярҙамында үҙең дә хикәйә яҙып ҡарау.
4.Әхләҡи ҡиммәттәрҙе формалаштырыу, әҙәбиәт менән танышыуҙан йәм табырға, әҙәби әҫәрҙең рухи асылын аңларға өйрәнеү әҫәрҙәренең үҙенсәлеген, уның әхләки асылын , шәхесте тәрбиәләү маҡсатынан сығып аңлау мөһим урын алып тора. Әҙәби әҫәрҙе уҡыған бала тирә- йүнде уратып алған төп әхләки-этик ҡиммәттәрҙе үҙләштерә, геройҙарҙың ыңғай һәм кире эштәре менән таныша, баһалай, анализлай; унда һүрәтләнгән тормош күренештәрен, ваҡиғаларҙы һәм образдарҙы ихлас ҡабул итә, аңлай һәм тормошта ыңғай һөҙөмтәһен булдырырға ынтыла; әҙәби әҫәрҙәрҙе эмоциональ ҡабул итеү һөҙөмтәһендә үҙендә ыңғай сифаттар тәрбиәләргә тырыша.
Әҙәбиуҡыудәрестәренеңдөйөмтәғәйенләнеше
“Әҙәби уҡыу” дәреслегенең төп тәғәйенләнеше- баланы 1-се кластан дөрөҫ,аңлы,шыма һәм тасуири уҡыуға өйрәтеү. Киләһе кластарҙа был күнекмәләр камиллаштырыла. 1-се кластан уҡ уҡытыусы уҡыусыны дәреслек менән эш итә белергә,ундағы әҙәби әҫәрҙәр нигеҙендә китап уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәтеү, ә бала алдында артабан үҙ йәшенә ярашлы булған әҫәрҙәрҙе уҡытыусы йәки атай -әсәй ярҙамында һайлап алып,үҙ аллы уҡырға өйрәнеү бурысы тора.Әҙәбиуҡыудәрестәренеңтөпмаҡсаты-китап уҡыу эшмәкәрлеген формалаштырыу,уҡыу техникаһын камиллаштырыу балаларҙы китап уҡыуға ылыҡтырыу, һөйләү һәм аралашыу телмәрен, оҫталығын үҫтереү,үҙ аллы ижад итеүгә мөмкинлектәр,шарттар булдырыу.Уҡыу процесында бала тирә-яҡ донъяны танып белә,өйрәнә,уның тураһында мәғлүмәт ала.Шулай уҡ уҡыусы әҫәр геройҙарының ҡылыҡ-фиғелдәрен баһаларға,улар өлгөһөндә яҡшыны насарҙан,изгелекте яуызлыҡтан, ярҙамды хаслыҡтан,мөхәббәтте нәфрәттән айырырға,кеше психологияһын тойомларға,төрлө ыңғай әҙәби сюжет ситуациялары өлгөһөндә үҙ-ара мөнәсәбәт ҡороу оҫталығына өйрәнә.Уҡыу ашакеше белемле,хис-тойғоға бай, тәрбиәле, ныҡлы рухлы шәхес булып формалаша.. Әҙәби уҡыу дәресендә баланы тексты тасуири уҡырға,ҡыҙыҡһынып,мауығып тыңларға күнектереү бурысы тора.Үҙе теләп уҡырға күнеккән бала был шөғөлдән ҡәнәғәтлек тойғоһо ғына кисерә.Уның һүҙ байлығы арта,аралашыу оҫталығы,телмәре шымара.Бындай бала нәфис һүҙҙе ишетергә,аңларға өйрәнә,һүҙҙең кешегә төрлөсә тәьҫир итеү көсөнә эйә булыуына төшөнә. Һүҙ-ул көслө ҡорал. Ул кешене һөйөндөрә, илата, көйөндөрә,көлдөрә,уйландыра,асыуландыра. Уның менән кеше күңелен яралап та,яҡшыға көйләп тә була.Аралашҡанда баланы этикет һаҡларға,кешегә иғтибарлы һәм кешелекле булырға күнектереү-әҙәби уҡыу дәрестәренә ҡуйылған талаптарҙың береһе.Шуға күрә һүҙҙең мәғәнәһе өҫтәндә махсус эш ойоштороу зарур.
Уҡыу баланы үҙен уратып алған мөхитте,тирә-йүндәге күренештәрҙе өйрәнергә,кеше психологияһына төшөнөргә, йәғни тирә-яҡ донъяны танып белергә булышлыҡ итә. Белемгә тәүге аҙымдар уҡыу дәресенән башлана. Уҡыу мәғлүмәтле булырға һәм бүтән предметтарҙы өйрәнеүгә нигеҙ һала. Ул-математика,рус теле һәм әҙәбиәте,тирә-яғыбыҙҙағы донъя һәм уҡыу планында күрһәтелгән башҡа предметтарҙы өйрәнеүгә булышлыҡ иткән төп ҡорал. Шыма,аңлы уҡыуға өйрәнгән уҡыусы артабан уҡыуын уңышлы тамам итә. Уҡыу планында ҡаралған предметтарҙың материалы кластан-класҡа күскән һайын ҡатмарлаша бара.Ә был баланың үҙ аллы мәғлүмәт алыу ихтыяжын көсәйтә.Уҡырға өйрәнгән,китаптан үҙенә кәрәкле мәғлүммәтте таба белгән һәм уны яҙма рәүештә йәки һөйләү телмәрендә тейешле йүнәлештә ҡулланырға күнеккән уҡыусы мәктәптә өйрәнелгән предметтарҙы тейешле кимәлдә үҙләштерә.Шуға күрә уҡыу дәрестәрендә етеҙ һәм аңлы уҡырға өйрәтеү-башланғыс класс уҡытыусыһы алдында ҡуйылған төп талаптарҙың береһе. Уҡыу,беренсенән, тирә-яҡ донъяны танып белеү, сараһы булһа,икенсенән,ул кешенең күңел,рухи донъяһын байыҡтырған, уның күңел торошон көйләгән һәм күңел ептәрен әҙәби геройҙар,әҙәби мөхит менән бәйләп,эмоциональ аралашыу ихтыяжын тәьмин иткән кеше күңелен”дауалаусы” сара булып тора. Бала әҫәрҙе хәл-ваҡиғаларҙы йөрәге,хис-тойғолары аша үткәреп,әҙәби геройҙар менән бергә ваҡиғалар сорналышында ҡатнашып уҡырға тейеш. Әҙәби уҡыу дәрестәрендә тәҡдим ителгән әҫәрҙәрҙе мәғлүмәт алыу,тирә-яҡ донъяны танып белеү, мәҙәни тәрбиә алыу сығанағы итеп кенә түгел,ә фекерләү,аралашыу,бәхәсләшеү, үҙ-ара мөнәсәбәт ҡороу материалы итеп тә ҡулланырға кәрәк.
Телмәрэшмәкәрлеген формалаштырыуҙа төп мәсьәләләрҙең береһе-баланы дөрөҫ,етеҙ,аңлы һәм тасуири уҡырға өйрәтеү.
«Телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре» бүлеге түбәндәге процестарҙы үҙ эсенә ала:
Тыңлау-телдән әйтелгән информацияны тыңлау һәм мәғәнәһенә төшөнә барыу бер үк ваҡыт эсендә башҡарыла: уҡыусы һөйләгәнде тыңлай, һөйләүсенең фекеренә төшөнә, телмәре аша уның мөнәсәбәтен, мәғәнә биҙәктәрен билдәләй, йөкмәткеһенә ҡарап, үҙ яуабын әҙерләй, ҡылығын, тәртибен планлаштыра.
Уҡыу - уҡылған текстан үҙенә кәрәкле мәғлүмәт, белем алыу, текстың йөкмәткеһен тәрән аңлау, уға үҙ ҡарашыңды булдырыу. Төрлө күләмдәге, жанрҙағы әҙәби әҫәрҙәрҙе үҙ аллы аңлап уҡыу; уҡыу маҡсатын, уҡыу төрҙәрен билдәләү; тасуири уҡыу сараларын ҡулланып төрлө маҡсатты күҙ уңында тотҡан әҙәби текстарҙы дөрөҫ, аңлап уҡыу. Аңлыуҡыу дөрөҫ һәм етеҙ уҡыу менән үрелеп бара. Уға өлгәшеү өсөн текст өҫтөндә эшләүҙең төрлө алымдары ҡулланыла: әҙәби әҫәрҙең телмәр үҙсәнлектәрен тикшереү,йәғни теге йәки был һүҙ,һүҙбәйләнеш мәғәнәһен асыҡлау өҫтөндә эш ойоштороу; һүрәтләү сараларын билдәләү;текстың йөкмәткеһен сағылдырған асҡыс һүҙҙәрҙән уның сюжетын төҙҙөрөү һәм башҡа эштәр ҡабат-ҡабат уҡыу һөҙөмтәһендә ғәмәлгә ашырыла. Бындай эштәр баланың етеҙ уҡыуын үҫтереү менән бер рәттән аңлы уҡырға өйрәнеүгә лә булышлыҡ итә.
Һөйләү. Һөйләү телмәре ни тиклем үҫешкәнерәк, камилыраҡ булһа, кеше үҙ фекерен әңгәмәсеһенә шул тиклем еңелерәк еткерә һәм башҡаларҙы ла тиҙерәк аңлай. Уҡылған текстар ярҙамында диалог ҡорорға, һөйләү этикетын ҡулланып монолог төҙөргә, тормоштан алған тәьҫораттарыңды белдерергә, әҫәрҙә яҙыусының телмәр үҙенсәлеген билдәләргә һәм уның фекерен асыҡларға, текстың төп фекерен табырға тырышыу ҙа һөйләү телмәренең үҫеүенә булышлыҡ итә.
Әҙәби уҡыу дәреслеге шул уҡ ваҡытта үҙең ишеткән, күргән, уҡыған, кисергән хәл-ваҡиғаларҙы, дөйөм алғанда, фекерҙәреңде билдәле маҡсатта тулы, дөрөҫ, эҙмә-эҙ һәм бәйләнешле итеп яҙа белеүгә лә өйрәтә.
Яҙыу телмәрен үҫтереү уҡыусыларҙа түбәндәге күнекмәләрҙе үҫтереүҙе күҙ уңында тота:
-билдәле бер маҡсатты күҙ уңында тотоп, төрлө жанрҙарҙа (хикәйәләү, һүрәтләү, хөкөм йөрөтөү) яҙа белеү;
-йөкмәткене өҫтәлмә материал менән байытып яҙыу;
-үҙеңдең хикәйәңде булдырыу (мәҫәлән, картина буйынса);
-әҙәби һәм ирекле темаларға инша яҙыу;
-баһалама, характеристика яҙыу.
«Телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре» бүлеге тыңлау, һөйләү, яҙыу һәм уҡыу процестарының үҫешен тәьмин итеп, мәҙәниәтле аралашыу күнекмәләрен барлыҡҡа килтерә. Телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре үҙ- ара тығыҙ бәйләнештә булып, бер-береһенә туранан-тура йоғонто яһай. Шунлыҡтан тыңлау, һөйләү, яҙыу һәм һәләтлектәрен комплекслы үҫтерергә кәрәк.
«Телмәр эшмәкәрлегенең төрҙәре» бүлеге төрлө кимәлдәге текстөҫтөндәэшләү күнекмәләрен барлыҡҡа килтереүҙе ләүҙ эсенә ала. Был эш түбәндәге анализлау оҫталыҡтарын барлыҡҡа килтереүҙе күҙаллай:
-әҙәби әҫәрҙәрҙең, фәнни-популяр мәҡәләләрҙең һүрәтләү-тасуирлау сараларын, йөкмәткеһен, маҡсатын, тәғәйенләнешенә ярашлы һайлау дөрөҫ ҡулланыу;
- автор тарафынан тәҡдим ителгән тормош үҙенсәлеген күрә башлау;
- әҙәби, фәнни-популяр текстар араһында сәбәп-һөҙөмтә бәйләнешен булдырыу, айырмалығын күрә белеү;
- автор позицияһын, ҡарашын, үҙсәнлеген аңлау; текстың төп фекерен айыра белеү. Текст өҫтөндә эш өсбаҫҡыстан тора-эште тексты уҡығанға тиклем ойоштороу,
-эште тексты уҡыу процесында ойоштороу,
-эште тексты уҡығандан һуң ойоштороу.
1баҫҡыс. Әҙерлекэше. Текст өҫтөндә эш тойомлау,күҙ алдына килтереү,фаразлау кеүек психик процестар нигеҙендә ойошторола. Тәүҙә тексты”күҙҙән үткәреү”,йәғни уның күләмен,биттәр һанын байҡау,жанр төрөн билдәләү,авторҙың исем-шәрифтәре менән танышыу. Артабан текстың исеменә нигеҙләнеп,уның йөкмәткеһен күҙаллатыу,фаразлау.
2 баҫҡыс.Әҫәрҙе уҡыу процесында текст өҫтөндә эш.
Икенсе баҫҡыстың маҡсаты-текстың йөкмәткеһен аңлау,төшөнөү.Тексты уҡыу.Һүҙлек эше: а) әҙәби әҫәрҙе уҡыу процесында аңлашылмаған һүҙҙәрҙе бер юлы аңлатып барыу рөхсәт ителә;
б) уҡыусы аңлашылмаған һүҙҙәрҙе ҡәләм менән билдәләп бара ла,тексты уҡып бөткәс,уҡытыусынан уларҙың мәғәнәһен һорай;
в)һүҙлек һүҙҙәр таҡтаға яҙыла һәм әҫәрҙе уҡыр алдынан йәки уҡығас,шул һүҙҙәр менән эш ойошторола.
3 баҫҡыс.Әҙәби әҫәрҙең идея-тематик йөкмәткеһен билдәләү,уның буйынса фекер алышыу.
Әҫәргә ҡарата проблемалы һорау ҡуйыу.Автор тарафынанәҙәби жанрға һалынған төп мәғәнәүи фекерҙе,фәлсәфәүи йөкмәткене билдәләү.Быға яуап эҙләү,һөйләшеү ҡороу.
Әҫәрҙең исеменә,уға ҡарата бирелгән һүрәттәргә ҡабаттан иғтибар иттереү: автор ни өсөн әҫәрҙе шулай атаған?
Ижади эштәр ойоштороу.
“Китапуҡыудаирәһе”бүлегендә балалар өсөн тәғәйенләнгән материалдарҙан йөкмәткеһен һайлау
мөмкинлеге принциптары билдәләнә. Бирелгән принциптар уҡыусыларҙа үҙе уҡырға теләгән әҫәрҙе һайлау, ғөмүмән, китапты ихлас һәм даими уҡырға ғәҙәтләндереү, үҙ аллы уҡыу эшмәкәрлеген үҫтереү, балаларҙа әҙәбиәт донъяһына, тексты уҡырға һөйөү тәрбиәләү; төрлө китаптарҙан үҙ эсенә әхләки-эстетик ҡиммәттәрҙе алған текстарҙы һайлай алыу күнекмәләрен булдырыу ҡаралған.
«Әҙәбиәтғилеметураһындатөшөнсәбиреү» бүлеге уҡыусыларҙы тәү башлап әҙәбиәт ғилеме менән таныштыра. Был инде әҙәби төр һәм жанр үҙенсәлектәрен иҫәпкә алыу, уларҙы таный, айыра белеүҙе; телдең һүрәтләү, тасуирлау сараларын аңлы ҡабул итеүҙе үҙаллай.
«Уҡыусыларҙыңижадиэшмәкәрлегенүҫтереү» бүлеге әҙәби белем биреү йөкмәткеһенең төп йүнәлеше булып тора. Ижади эшмәкәрлек тәжрибәһе уҡыусының уҡыу һәм яҙмә телмәренә үтеп инә, ә был, үҙ сиратында, уҡыусыларға алған белемдәрен файҙаланып, үҙ аллы ижад итергә мөмкинлек тыуҙыра. Артабан был бүлектә төрлө формалы текстар барлыҡҡа килтереүгә, уҡылған әҙәби әҫәрҙәр нигеҙендә төрлө һүрәтләү саралары, һөйләү формалары ҡулланып, үҙеңдең әҫәрҙәреңде ижад итеүгә лә иғтибар бирелә.
«Әҙәби уҡыу» дәреслеге йөкмәткеһендә тәрбиәүи йүнәлеш ҡиммәттәре
Башланғыс мәктәптә уҡыу предметы булараҡ әҙәби уҡыу дәрестәре белем биреүгә генә түгел, ә тәрбиәүи ҡиммәттәргә лә ҙур әһәмиәт бирә. Уҡыу дәрестәрендә уҡыусылар тәбиғәтте күҙәтеү, уны һаҡлау һәм шулай уҡ әҙәп, әхлаҡ, мәҙәниәтле аралашыу мәсьәләләренә бағышланған әҫәрҙәр менән танышалар. Төрлө әҙәби әҫәрҙәрҙе уҡыу, ҡабул итеү барышында башланғыс мәктәп уҡыусыларында белм алыу менән бергә туған тәбиғәтҡә һөйөү, һаҡсыл мөнәсәбәт тәрбиәләнә. Кешеләрҙең уй-фекерҙәрен, ҡылыҡтарын аңлау һәм шунан сығып үҙәрендә лә ыңғай сифаттарҙы үҫтереү хуплана.
Әҙәби уҡыу дәрестәре, сәнғәт менән таныштырыуҙың, уға һөйөү тәрбиәләүҙең бер төрө булараҡ, уҡыусыларҙы үҙ халҡының һәм милләтенең эстетик-әхлаҡи ҡиммәттәре менән таныштырыуҙы һәм ҡайһыһында юғары әхләҡи һыҙаттарҙы: матурлыҡты күрә, баһалай һәм ҡабул итә алырҙай тойғолар тәрбиәләүҙе; кешелектең һәм үҙ милләтенең тәрбиәһенә тура килерҙәй ыңғай сифаттарҙы формалаштырыуҙы күҙаллай.
Әҙәби уҡыу дәрестәрендә уҡыу техниҡаһы, уҡыу күнекмәләрен булдырыу дауам итә. Әҙәби әҫәрҙәрҙе уҡығандан һуң анализлап, уҡыусы яҡшылыҡ һәм яманлыҡ, дөрөҫлөк, ғәҙеллек, тоғролоҡ, дуҫлыҡ тураһында уйлана. Шулай уҡ туған тел дәрестәрендә әҙәби әҫәрҙәрҙә һүрәтләнгән күренештәрҙе, ваҡиғаларҙы, образдарҙы ысын күңелдән ҡабул итеү, шуның менән уҡыусылар күңеленә эмоциональ-эстетик йоғонто яһау мөһим роль уйнай.
Әҙәби белем биреү сиктәрендә тормошҡа ашырылған рухи-әхлаҡи тәрбиә һәм белем биреү уҡыусыла Туған илгә, кешеләргә ҡарата булған ыңғай шәхси сифаттарҙы барлыҡҡа килтерә, формалаштыра.
«Әҙәби уҡыу» дәреслегенең уҡыу планындағы сәғәттәр бирелеше
Базис уҡыу пландарына ярашлы, Рәсәй Федерацияһының дөйөм белем биреү мәктәптәрендә «Әҙәби уҡыу » дәреслеген өйрәнеүгә башланғыс кластарҙа бөтәһе 234 сәғәт бүленә.
1-се класта яҙыу һәм уҡыу дәрестәре бергә алып барылып, «Әлифба» дәреслеге аша тормошҡа ашырыла. «Грамотаға өйрәтеү һәм телмәр үҫтереү» бүлегенең дауамлылығы 18 уҡыу аҙнаһын тәшкил итә. Аҙнаһына 5 сәғәт - әҙәби уҡыу(2сәғәт иҫәбенән) һәм әсә теле(3 сәғәт иҫәбенән) дәрестәре бергә алып барыла. «Грамотаға өйрәтеү һәм телмәр үҫтереү» бүлеген өйрәнеү ваҡыты һәр мәктәптә уҡыусыларҙың мөмкинселектәренән, уҡытыу тиҙлегенән, уҡыу сараларын эффектлы файҙаланыуҙан тора. Был бүлекте үҙләштергәндән һуң әҙәби уҡыу менән әсә теле дәрестәре айырым өйрәнелә. Уҡыусы әлифбаға тиклемге һәм әлифба осоронда “тере” һүҙҙе тыңларға,ишетергә һәм хәрефтәрҙе фишкалар менән тамғалап,һүҙҙең өн моделен график рәүештә төҙөргә өйрәнә. Артабан был график модель нигеҙендә һүҙҙе хәрефтәр менән алмаштырып, уҡыу күнекмәһенә эйә булғас,уҡыу йылының икенсе яртыһында”Әлифба”ны тамамлап,”Әҙәби уҡыу” дәреслеген уҡыуға күсә. Уның материалы нигеҙендә етеҙ һәм аңлы уҡырға өйрәнеү өҫтөндә маҡсатлы эш башлана.
Дөйөм алғанда”Әҙәби уҡыу”дәрестәрен үткәреүгә башланғыс кластарҙа бөтәһе 234 сәғәт бүленә.
1 класс 2 класс 3 класс 4 класс
Аҙнаһына-2сәғәт(15аҙна) Бөтәһе йылына-30 сәғәт. Аҙнаһына-2сәғәт(34аҙна) Бөтәһе йылына-68сәғәт. Аҙнаһына-2сәғәт(34аҙна) Бөтәһе йылына-68сәғәт. Аҙнаһына-2сәғәт(34аҙна) Бөтәһе йылына-68сәғәт.
Башланғыс класс уҡытыусыһы үҙ алдына баланы өс кимәлдә үҫтереү бурысын аныҡ ҡуя.
Шәхси үҫеш кимәле
Баланы шәхес итеп үҫтереү, кешелек сифаттарын тәрбиәләү. Уны үҙ аллы үҫешкә, камиллашыу оҫталығына өйрәтеү. Һөҙөмтәлә уҡымышлы, үҙ еренең, иленең, халҡының ҡиммәттәренә төшөнгән, уны һанланған һәм һаҡлаған, яҡлаған социум итеп формалаштырыуға башланғыс нигеҙ һалыу.
Был йүнәлештә башланғыс мәктәп уҡыусыһына уҡыуҙың һәм белем алыуҙың мөһимлеген, үҫеш өсөн кәрәклеген аңлатырға, китап уҡырға ғәҙәтләнеү, ҡыҙыҡһыныу теләген булдырырға; үҙ-үҙенде һәмтормошто аңлауҙы сығанаҡ итеп ҡабул итергә тарихи-мәҙәни ваҡиғаларҙы, кешелек ҡиммәттәре менән әҙәбиәттәге айырым сәнғәт төрө икәнен белергә өйрәтергә кәрәк. Әҙәби әҫәрҙәрҙе тулыһынса һәм эмоциональ ҡабул итеү үҙ фекереңде булдырыуға һәм әңгәмәсенекен хөрмәт итеү талаптарына яуап бирә.
Метапредмет кимәле
Универсаль эш төрҙәренә өйрәтеү: танып белеү, регулятив һәм коммуникатив эшмәкәрлек, йәғни баланы үҙ аллы уҡыуға, белем алырға өйрәтеү.
Предмет-ара һөҙөмтәләр түбәндәге талаптарҙан тора
-әҙәбиәттән, фәнни-популяр мәҡәләләрҙән, белемде арттырырҙай материалдарҙы, кәрәкле мәғлүмәтте таба алыу;
-әҙәби әҫәрҙәрҙе анализлау ( тексты өлөштәргә бүлеү, план төҙөү, тасуирлау сараларын таба белеү һәм текстың төп фекерен асыҡлау;
-үҙеңдең фекереңде, уйыңды әңгәмәсеңә еткерә алыу;
- тирә-йүн, тәбиғәт менән гармонияла йәшәү ҡағиҙәләрен, ысулдарын үҙләштереү;
-йәмғиәттәге тәртип һәм әхлаҡ ҡағиҙәләрен белеү;
-аңлы анализлау эшмәкәрлеген булдырыу;
- төркөмдәрҙә эшләүҙең әһәмиәтен аңлауһәм уларҙа эшләү тәртибен үҙләштереү;
Предмет кимәле
Уҡыу предметын өйрәнеүҙә яңы белем үҙләштереү, уны анализлау һәм ҡулланыу өлкәһендә тейешле тәжрибә туплау.
Предметты өйрәнеүҙең һөҙөмтәләре түбәндәгеләр:
-компетентлы уҡыуҙы формалаштырыу;
-уҡыу техникаһын үҙләштереү;
-уҡылған йәки тыңланған әҙәби әҫәрҙәре аңлау алымдарына эйә булыу;
-интерпретацияның төп элементтарын үҙләштереү;
-әҙәби әҫәрҙәрҙе, фәнни-популяр уҡыу текстарын анализлау һәм үҙгәртеү күнекмәләренә эйә булыу;
-үҙеңде ҡыҙыҡһындырған әҙәбиәтте үҙ аллы һайлай алыу;
-һүҙлектәр, белешмәләр менән эш итә белеү;
-үҙеңде ижади эшмәкәрлеккә һәләтле, белемле китап уҡыусы итеп тойоу;
-монологтар төҙөү, текстың йөкмәткеһен план буйынса һөйләү;
-һүрәтләү, хикәйәләү, хөкөмләү элементтарын индереп, бәләкәй текстар төҙөү;
- шиғырҙарҙы яттан һөйләү һәм таныш булмаған аудиторияла сығыш яһау күнекмәләренә эйә булыу.
Предмет буйынса башланғыс дөйөм белем
биреүҙең йөкмәткеһе
Телмәр һәм уҡыу эшмәкәрлегенең төрҙәре.
Тыңлау, тыңлау һәм аңлау.
Телдән һөйләнгән телмәрҙе тыңлау һәм ҡабул итеү. Мәғлүмәтте тыңлау һәм мәғәнәһенә төшөнә барыу: уҡыусы һөйләмде тыңлай, һөйләүсенең фекер ебенә төшөнә, телмәр аша уның мөнәсәбәтен, мәғәнә биҙәктәрен билдәләй, йөкмәткеһенә ҡарап үҙ яуабын билдәләй, ҡылығын, тәртибен планлаштыра; уҡыған фәнни- мәғлүмәти, әҙәби әҫәрҙәр буйынса һорау биреү һәм мәғлүмәт алыу күнекмәләре формалаштыра. Тыңлай һәм аңлай алыу күнекмәләре үҙ аллы айырым ғына формалашмай. Ул һөйләү, яҙыу, уҡыу күнекмәләре менән аралашып, үрелеп бара.
Уҡыу.
Ҡысҡырып уҡыу. Уҡыу күнекмәһенә өйрәткәндә ҡысҡырып уҡыу бик ҙур әһәмиәткә эйә. Ҡысҡырып уҡыу баланы уҡырға өйрәтеүҙә мөһим урын тота, тиҙ, дөрөҫ, йүгерек, аңлы һәм тасуири уҡыу күнекмәләрен барлыҡҡа килтерә. Әкренләп уҡыу күнекмәләренән аңлап, дөрөҫ, бөтә һүҙҙәр менән ҡысҡырып уҡыуға күсеү ( уҡыу тиҙлеге индивидуаль уҡыу темпына ярашлы була), яйлап уҡыу темпын арттырыу. Тексты аңлы үҙләштереү аша йүгерек уҡыу күнекмәләрен булдырыу. Уҡығанда интонацияның йөкмәткегә тура килеүен күҙәтеп, орфоэпик нормаларҙан тайпылмау. Һөйләмдәрҙе, тыныш билдәләренә иғтибар итеп, интонация менән уҡыу. Төрлө типтағы һәмтөрҙәге текстарҙың мәғәнәүи үҙенсәлеген аңлау һәм уларҙың мәғәнәһен интонация ярҙамында асып биреү. Башҡорт теленең әҙәби тел нормаларын күҙәтеп, һүҙ һәм фраза баҫымына иғтибар итеп уҡыу.
Эстәнуҡыу. Телмәр органдарының ҡатмарлығынан тыш, һүҙҙәрҙе әйтмәйенсә, күҙ йөрөтөп, текстың йөкмәткеһен аңлап уҡыу. Был уҡыуҙың тиҙлеген яҡшырта, балала уҡыуға ҡарата яуаплылыҡ тойғоһон арттыра, үҙ алллы уҡырға күнектерә.
Эстән уҡығанда уҡыусы текстың, төрлө жанрҙарҙағы һәм күләмдәге әҫәрҙәрҙең мәғәнәһен, төп фекерен, уларҙы уҡыу төрҙәрен билдәләй. текстан кәрәкле мәғлүмәтте таба белеү күнекмәләрен үҙләштерә. Уҡыуҙың төрлө төрҙәрен аңлауға эйә була.
Төрлө текстар менән эш
Төрлө төрҙәге текстар тураһында дөйөм мәғлүмәт биреү.
Әҙәби, фәнни- популяр, өйрәтеү текстарының үҙенсәлектәрен, айырмалығын күрһәтеү, сағыштырыу. Был текстарҙың маҡсатын билдәләү. Фольклор - халыҡ ижады өлгөләре менән таныштырыу, мәғлүмәт биреү.
Тексты һөйләмдәр теҙмәһенән практик рәүештә айыра белеү күнекмәләрен барлыҡҡа килтереү; таныш булмаған китаптарҙың йөкмәткеһен исеменә, тышлыҡтағы һүрәтенә һәм биҙәлешенә ҡарап алдан фаразлау.
Текстарҙың темаһын, төп фекерен, структураһын билдәләү, тексты мәғәнәүи өлөштәргә бүлеү, уларға исем биреү. Төрлө мәғлүмәт менән эшләү күнекмәләрен булдырыу.
Коллектив фекер алышауҙа ҡатнашыу, йәғни, текстан файҙаланып, һорауҙарға яуап биреү, тема буйынса сығыш яһау, башҡаларҙың сығышын тыңлау, өҫтәлмә һәм күргәҙмә материалдарҙы, һүрәттәрҙе әңгәмә барышында дөрөҫ ҡулланыу.
Библиографик культура- китап сәнғәтенең үҙенсәлекле бер төрө. Китап - белем сығанағы. Рәсәйҙә, Башҡортостанда беренсе китаптар, китап сығарыу, өйрәтеү текстары, әҙәби, белешмә китап төрҙәре тураһында дөйөм мәғлүмәт биреү. Китап элементтары менән таныштырыу: йөкмәтке, иллюстация. Ғилми, әҙәби китаптарҙа бирелгән мәғлүмәттәр менән таныштырыу. Китап төрҙәре менән таныштырыу. Китап- әҫәр, китап- йыйынтыҡ, иншалар йыйынтығы, матбуғат быҫмалары, белешмә баҫмалар.
Ктаптарҙы тәғәйенләнгән исемлектән картотека буйынса һайлап алыу. Уҡыусының үҙ йәшенә тура килгән һүҙлектәр һәм белешмә материалдарҙы ҡуллана белеүе.
Әҙәби әҫәрҙең тексы өҫтөндә эш
Әҙәби әҫәрҙең исеме йөкмәткеһенә тура килеүҙе аңлау, уҡытыусы ярҙамында әҙәби текстың үҙенсәлектәрен билдәләү. Фольклорҙа, йәғни халыҡ ижадында халыҡтың тарихи үҫеш юлында алған тормош тәжрибәһе, аң кимәле, иң яҡшы милли традициялары сағылыуын, ғөмүмән, дөйөм кешелек, әхлаҡ ҡанундары тупланыуын аңлай.
Уҡылған әҫәрҙәрҙең әхлаҡи йөкмәткеһен, геройҙарының үҙ-үҙен тотошон, уларҙың эшләгән эштәрен, ҡылыҡтарын әхлаҡи-мораль күҙлектән анализлау. Изге һәм оло тойғоно - ил тойғоһон төшөнөү. Уҡылған әҫәрҙәрҙә Тыуған илгә һөйө, ихтирам һаҡлау темаларының төрлө милләт халыҡтары әҫәрҙәрендә сағылыш табыуы. Төрлө милләт халыҡтарының фольклорында темаларҙың һәм идеяларҙың оҡшағанлығы. Телдең тасуирлау сараларын ҡулланып тексты үҙ аллы һөйләү; әҫәрҙең лексикаһын күҙ уңында тотоп, эҙмә-эҙлелек һаҡлау; иллюстрациялар буйынса хикәйә төҙөү һәм һөйләү.
Әҫәрҙәге геройҙарға, телдең тасуирлау сараларын ҡулланып, характеристика биреү. Текстан геройҙы характерлаған һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе, әйтемдәрҙе таба белеү. Уҡытыусы ярҙамында геройҙарҙың эш-ҡылығын, уй-теләген анализлау. Геройҙарҙың ҡылығын оҡшашлыҡ буйынса сағыштырыу. Тексты анализлағанда геройҙарға автор биргән характеристика аша яҙыусының үҙ геройны мөнәсәбәтен асыҡлау.
Әҫәрҙең геройына характеристика биреү. Геройҙың портретын, характерын ҡылған эштәре, телмәре аша билдәләү.
Әҙәби тексты һөйләүҙең төрлө төрҙәрен – тулы, һайлап, ҡыҫҡартып һөйләүҙе үҙләштереү.
Тулыһөйләү – уҡыған тексты ентекләп һөйләү ул:фрагменттың төп фекерен билдәләү, терәк һәм мөһимһүҙҙәррҙе ҡулланыу; эпизодты тулы һөйләү, тексты бүлектәргә бүлеү; һәр бүлектең һәм текстың төп фекерен билдәләү; һәр бүлеккә һәм тексҡа исем биреү; текстағы атама һөйләмдәрҙе ҡулланып, һорауҙар, әйтемдәр, тулы һөйләмдәр менән план төҙөү күнекмәләре булдырыу.
Бирелгән фрагмент буйынса үҙ аллы һөйләү, әҫәрҙең геройына характеристика (геройҙы һүрәтләгән һүҙҙәрҙе, әйтемдәрҙе, һөйләмдәрҙе һайлау). Ваҡииға урынын һүрәтләү-яҙыу. Текстағы һүрәтләү өсөн кәрәкле һүҙҙәрҙе, әйтемдәрҙе, һөйләмдәрҙе дөрөҫ ҡулланыу. Төрлө әҫәрҙәге эпизодтарҙы эмоциональ биҙәү, геройҙарҙы ҡылыҡтары буйынса һайлап сағыштырыу.
Өйрәтеү, фәнни-популяр, ҙәби һәм башҡа текстар менән эшләү
Әҫәрҙең йөкмәткеһе исеменә тура килеүен күҙәтеү. Өйрәтеү һәм фәнни–популяр текстарҙың үҙенсәлеген билдәләү (мәғлүмәт тапшырыу үҙенсәлеге). Легендалар, риүәйәттәр, ҡобайырҙар, дин тураһындағы текстарҙың дөйөм үҙенсәлектәренә, айырмалыҡтарына төшөнөү. Төрлө текстарҙың анализлау алымдары менән танышыу;сәбәп- һылтау бәйләнештәрен булдырыу. Текстың төп фекерен билдәләү. Тексты тамамлаған өлөштәргә бүлеү, бәләкәй темалар билдәләү. Тексты һөйләү алгоритмы, схемаларға таянып һөйләү. Тексты тулы һөйләү. Текст йөкмәткеһенең төп фекерен билдәләп, ҡыҫҡартып һөйләү.
Һөйләү (аралашыу мәҙәниәте). Һөйләү, тексты яҙыу кеүек үк, телмәр эшмәкәрлегенең продуктив формаһына инә. Улар икеһе лә фекерләү процесын сағылдырып, билдәле йөкмәтке, текст, информация барлыҡҡа килтерәләр һәм уны башҡаларға тапшырыу функцияһын үтәйҙәр.
Диалог төҙөү. Диалогтың телмәрҙең бер төрө булыуына төшөнөү. Диалог ике ешенең үҙ-ара һөйләшеүе, фекер алышыуы. Диалогтың (телмәрҙең) үҙенсәлектәре тураһында төшөнсә биреү; бирелгән һорауҙы аңлау, уларға яуап биреү һәм текст буйынса үҙ-ара һорауҙар төҙөү; әңгәмәсене бүлдермәйенсә, итәғәтле формала үҙеңдең фекереңде әйтеп, уҡылған әҫәр ( өйрәтеү, фәнни-популяр, әҙәби текстар) буйынса фекер алышыуҙа ҡатнашыу. Әҫәр тураһында башҡаларҙың фекерен белеү. Тексҡа һәм үҙ тәжрибәңә таянып, үҙеңдең фекереңде иҫбатлау. Һөйләү этикетын дәрестәрҙән тыш шарттарҙа ла иҫтә тотоу, фольклор әҫәрҙәге нигеҙендә этикет үҙенсәлектәре менән танышыу.
Һүҙҙәр өҫтөндә эшләү. Тура, күсмә һәм күп мәғәнәлек тураһында төшөнсә биреү. Маҡсатлы рәүештә актив һүҙлек запасын тулыландырыу.
Монолог.монолог (һөйләү телмәренең бер формаһы) тураһында аңлатма бирелә. Монологик һөйләү телмәрендә берәү һөйләүсе, ә ҡалғандар тыңлаусы ролен башҡара. Һөйләү, информацияны тапшырыу процесы әңгәмәгә ҡарағанда киңерәк, тулыраҡ була.
Тәҡдим ителгән темаға һорау яҙыу формаһында, автор тексына тап килерҙәй, монологик телмәр төҙөү. Текстың төп фекерен һөйләү процесында сағылдырыу. Фәнни-популяр, өйрәтеү, әҙәби текстарҙағы үҙенсәлектәргә иғтибар итеп, йөкмәткеһенбашҡаларға еткереү. Көндәлек томоштан сығып, әҙәби әҫәрҙәр уҡыу процесында, һынлы сәнғәт әҫәрҙәрҙе менән танышыу барышында тыуған тәьҫораттарың менән хикәйәләү, бәхес, хөкөмләү, тасуирлау аша уртаҡлашыу. Әйтергә теләгәндәреңде иҫәпҡә алып, үҙ аллы план төҙөү. Фекереңде еткереү барышында монологик телмәрҙең үҙенсәлектәрен сығып, телдең тасуирлау сараларын: антонимдар, синонимдар, сағыштырыуҙарҙы ҡулланыу.
Бирелгән һүрәттәр буйынса уҡылған әҫәрҙәргә, айырым сюжет өлөштәрен файҙаланып, телдән инша төҙөү.
Яҙыу. Яҙыу телмәренә эйә булыу – үҙең ишеткән, күргән, уҡыған, кисергән хәл- ваҡиғаларҙы йәки үҙ башыңда тыуған фекерҙәрҙе билдәле маҡсатта һәм ситуацияла тулы, дөрөҫ, эҙмә-эҙлекле, бәйләнешле һәм матур яҙа белеү.
Яҙыу телмәренең үҙенсәлектәре менән танышыу түбәндәге күнекмәләрҙе үҫтереүҙе күҙ уңында тота: әҫәрҙең атамаһы йөкмәткеһенә тура килеп, яҙыу телмәренд геройҙарҙың ҡылығын дөрөҫ сағылдарыу, телдең тасуирлау сараларын урынлы ҡулланыу; билдәле бер маҡсатты күҙ уңында тотоп, төрлөжанрҙа (хикәйәләү, һүрәтләү, хөкөм йөрөтөү) бәләкәй иншалар ижад итеү; йөкмәткене өҫтәлмә материал менән байытып яҙыу; бирелгән темаға инша яҙыу; баһалма яҙыу.
Китап уҡыу даирәһе
Башланғыс мәктәп уҡыусылары үҙләштерә, ҡабул итә алырлаҡ Рәсәй, Башҡортостан халыҡтарының ауыҙ-тел ижади әҫәрҙәрҙе:XIX-XX быуат классиктарының әҫәрҙәре; сит ил яҙыусыларының әҫәре менән танышыу. Тарихи, мажаралы, фантастик, фәнни-популяр китаптарҙы, белешмә материалдарҙы, энциклопедик әҙәбиәтте, балалар өсөн тәғәйенләнгән матбуғат сығанаҡтарын таныу, айыра белеү. Балаларға тәҡдим ителгән төп темалар түбәндәгеләрҙән тора: төрлө халыҡтарҙың фольклоры, Тыуған ил, тәбиғәт, йәнлектәр тураһында әҫәрҙәр, юмористик хикәйәләр; йәмғитте, тормош-көнкүреште; яманлыҡ, яуызлыҡ, мәрхәмәтлелек кеүек сифаттарҙы сағылдырған әҫәрҙәр.
Әҙәби-теоретик белем биреү
(практик өйрәтеү)
Уҡытыусы ярҙамында текстағы тасуирлау сараларының: синонимдарҙың, антонимдарҙың, эпитеттарҙың, сағыштырыуҙарҙың, метафораларҙың, гиперболаларҙың әһәмиәтен билдәләү. Әҫәр геройының портретын, ҡылығын тасуирлау, телмәре, уйҙары тураһында төшөнсә биреү; авторҙың геройға мөнәсәбәтен билдәләү. Һөйләү төрҙәренең композицион үҙенсәлектәре тураһында дөйөм төшөнсә биреү.
Хикәйәләү – теге йәки был ваҡиға тураһында хәбәр итеү, һөйләү. Һүрәтләү – пейзажды, портретты, интерьерҙы йәки кешенең тышҡы сифатарын эҙмә-эҙ тасуирлау. Хөкөмләү – уҡыусыларҙың билдәле бер кеше ҡылығы, эше буйынса фекер йөрөтөүен, үҙ фекерен иҫбатлауын, дәлилләүен, һығымта яһауын талап итә торған монологик телмәр (геройҙар монологы һәм диалогы тураһында төшөнсә).
Шиғри һәм проза әҫәрҙең таныу, айырыу, шиғри әҫәрҙең үҙенсәлектәрен (ритм, рифма) билдәләү. Фольклор һәм автор ижад иткән әҫәрҙәрҙе танып айыра белеү һәләттәренә эйә булыу.
Әҫәрҙәрҙең жанр төрлөлөгө. Бәләкәй күләмле фольклор формаларын (бишек йыры, мәҡәлдәр, әйтемдәр, йомаҡтар Һ. б.) атау, таный белеү, төп мәғәнәһен асыҡлау.
Хайуандар тураһындағы, көнкүреш, тылсымлы әкиәттәр менән таныштырыу. Әкиәттәрҙең художестволы үҙенсәлектәре (һүҙ байлығы, төҙөлөшө) тураһында дөйөм төшөнсә биреү. Авторы билдәле йәки халыҡ яҙған әкиәттәр менән таныштырыу.
Хикәйә, шиғыр, мәҫәл тураһында дөйөм төшөнсә биреү, уларҙың төҙөлөшөн, тасуирлау сараларын табыу. Уҡыусыларҙың ижади эшмәкәрлегендә әҙәби әҫәрҙергә интерпритация биреү. Әҙәби әҫәрҙәрҙе ролдәргә бүлеп уҡыу, сәхнәләштереү; телдән һүрәтләү, текстар өҫтөндә эшләгәндә төрлө эш алымдары ҡулланыу ысулдары менән таныштырыу. Хәл-ваҡиғаларҙың тәртибен, эш этабын, башҡарыуҙың эҙмә-эҙлеклеген тәьмин итеү; инша элементтары менән изложение яҙыу күнекмәләрен булдырыу. Уҡыған әҫәргә оҡшатып, бирелгән иллюстрациялар буйынса һәм үҙеңдең тәжрибәңә нигеҙләнеп текст ижад итеүгә өлгәшеү.
Дәрестә әҙәби тыңлауҙы ойоштороу ҙа ҙур әһәмиәткә эйә. Бала ғаиләлә 2-3 йәшенән әкиәт тыңлауға күнегә.Уны уға ата-әсәһе, йә өләсәһе-олатаһы, ҡартәсәһе-ҡартатаһы һөйләп тыңларға өйрәтә.Шулай итеп,әҙәби тыңлауға нигеҙ балаға кесе йәштән ғаиләлә һалына башлай.Ҡыҙғанысҡа ҡаршы,ҡайһы бер ғаиләләрҙә әкиәт һөйләүҙе кәрәкле тип тапмайҙар.Был-мәктәпкәсә йәштәге бала өсөн ҙур юғалтыу.Психологтар билдәләнеүенсә, биш йәштә бала,нигеҙҙә, шәхес булып формалаша.Был йәштә уны насар ғәҙәттәрҙән аралау-төп бурыстарҙың береһе.Был йәһәттән балаға әкиәт тыңлатыу,әкиәт геройҙары өлгөһөндә кешегә хас яҡшы һәм насар сифаттар менән маҡсатлы рәүештә таныштырыу,ыңғай сифаттарҙы кире сифаттарҙан айырырға өйрәтеү ҙур тәрбиәүи әһәмиәткә эйә.
Тәүге биш йыл-баланың үҫешендә иң яуаплы осор.Ошо арауыҡта балаға әкиәттәр,шиғыр.хикәйәләр һөйләү-уны шәхес итеп формалаштырыуҙа төп сараларҙың береһе булып тора.
Әҙәби тыңлау-баланы китап уҡыуға ҡыҙыҡһындырыу,уға ылыҡтырыу,уҡыу эшмәкәәрлеген формалаштырыуҙың мөһим бер формаһы.Уны системалы ҡулланыу яҡшы һөҙөмтәләр бирә.
Уҡытыу һөҙөмтәһендә башланғыс мәктәптә балала артабан белем алырға әҙерлек, кәрәкле әҙәби үҫеш кимәле булдырыуға теләк уянасаҡ. Был түбәндәге күнекмәләрҙе булдырыуҙы куҙаллай:
тирә-йүнде өйрәнгәндә туған тел дәресенең тотҡан урынын һәм ролен төшөнөү, уҡыуҙың мәҙәниәтле кеше тәрбиәләүҙәге ролен аңлау, шәхси сифаттарҙы һәм социаль ҡиммәттәрҙе тәрбиәләү;
әҙәбиәттең дөйөм кешелек сифаттары тәрбиәләүҙәге әһәмиәтен аңлау;
әҙәби текстар өҫтөндә эстетика һәм әхлаҡ күҙлегенән сығып эш итеү. Әҙәбиәттең сәнғәттең бер төрө икәненә төшөнөү, аңлау;
әҙәби жанрҙы билдәләү, геройға характеристика биреү өсөн анализлау, сағыштырыу алымдарын ҡулланыу; тексты һөйләй белеү күнекмәләренә эйә булыу;
үҙеңә кәрәкле информацияны әҙәби, фәнни- популяр, өйрәтеү текстарынан таба белеү;
энциклопедик, белешмә баҫмалар менән эшләү күнекмәләренә эйә булыу.
Әҙәби уҡыу дәрестәренең структураһы
1.Дәрестең беренсе, ойоштороу этабында класта ыңғайпсихологикатмосфера, йәғни яҡшы,күтәренке кәйефте булдырыу мотлаҡ. Бала уҡытыусының асыҡ йөҙөн күреп,күтәренке кәйефен тойоп эш башларға тейеш.
2.Дәрестең икенсе этабының маҡсаты-уңышситуацияһын тыуҙырыу:баланың уҡыуҙағы,үткән дәрес темаһын үҙләштереүҙәге уңыштарын күрһәтеү. Балала,ҡушылған эште булдыра алыуына ышаныс тыуҙырып,яңы эшкә теләк уятыу.
Уңыш ситуацияһы баланың үткән дәрестә нимә өйрәнгәнен күрһәтергә тейеш.
3.Дәрестең өсөнсө этабында уҡыласаҡ әҙәбиәҫәрменән танышалар.Тәүҙә әҫәрҙе уҡытыусы уҡып ишеттерә.Унан әҫәр буйынса әңгәмә үткәрелә.
4.Дүртенсе этап: әҙәбиәҫәрменәнэш. Әҫәрҙе үҙ аллы эстән уҡыу.Таныш булмаған һүҙҙәрҙе билдәләү.
5. Дәрестең бишенсе этабы-йомғаҡлау.

1-се класта”Әҙәби уҡыу” дәрестәрен ойоштороу.
Программаға ингән уҡыу өсөн бирелгән текстар 1-сенән алып 4-се класҡа тиклем күләме яғынан яйлап үҫә барыу тәртибендә бирелгән.Һәр класс өсөн уҡыу текстары баланың психик һәм физик үҫешен иҫәпкә алып һайлап алынған.Был йәштәге балаларҙың күңел ҡылдарын тирбәтерлек эмоциональ характерҙағы,сағыу сюжетлы,уларҙың булмышына,үҙҙәре йәшендәге балалар тормошона хас булған ситуация,хәл-ваҡиғаларға бай булған сюжетлы әҫәрҙәр индерелгән.
1-се класс программаһына индерелгән”Атай-ғаилә башлығы” “Әсәйҙәр һәм бәпәйҙәр”бүлектәрендә шиғыр,әкиәт,хикәйәләр баланы уратып алған яҡын кешеләре: атай,әсәй,ҡартатай,ҡартәсәй,олатай,өләсәй,ағай, апай,һеңлеләре тураһында.Был бүлектәге әҫәрҙәр туғанлыҡ хистәрен тағы ла тәрәнерәк тойорға,туғандарына иғтибарлы, яғымлы,ярҙамсыл булырға өйрәтә.Балаға был текстар ярҙамында етеҙ һәм аңлы уҡыу күнекмәләре бирә башлайбыҙ. “Әҙәби уҡыу”дәреслегендә “Матурлыҡ донъяһына сәйәхәт”бүлеге етеҙ һәм аңлы уҡыу күнекмәләрен үҫтереү,хикәйәнең йөкмәткеһен үҙләштереү,йөкмәтке буйынса һорауҙарға яуап биреү,йөкмәткеһен тексҡа яҡын итеп һөйләп өйрәнеү һәм тасуири уҡыу кеүек күнекмәләрҙе формалаштырыуға ҡоролған.

Баланың мәктәптәге уңыштары туранан-тура уның уҡыу оҫталығына,етеҙ һәм аңлы уҡый белеүенә бәйле.Грамотаға өйрәнеү осоронда уҡытыусы баланы өйрәнгән хәрефте һүҙҙәтанып,һүҙҙе дөрөҫ итеп һалмаҡлап (ижекләп) уҡырға өйрәнһә,йыл аҙағына бала темпты бер ни тиклем шәбәйтеп,һәйләмде,тексты аңлап уҡырға өлгәшә.Беренсе кластың тәүге ярты йыллығында баланы кысҡырып уҡырға өйрәтәбеҙ,икенсе ярты йыллыҡта эстән уҡыуға күнектерә башларға кәрәк.Был ваҡытта уҡыусы шыбырлап уҡыһа, йыл аҙағында инде тексты тик күҙ йөрөтөп,тулыһынса эстән уҡыу оҫталығына эйә булырға тейеш.Дәреслектә бирелгән материал баланың етеҙ уҡыу техникаһын үҫтереү менән бер рәттән уға белем бирергә,ыңғай тойғолар тәрбиәләргә,уй-кисерештәр донъяһында сәйәхәт итергә мөмкинлектәртыуҙыра,халҡыбыҙҙың бай мираҫы менән таныштыра.
Уҡыу техникаһы
Һалмаҡлап,ижекләп(оҙон һүҙҙәрҙе) һәм тулы һүҙҙәр менән дөрөҫ итеп, йыл аҙағына минутына 25-30 һүҙ уҡыу.
Уҡыу йылы аҙағына 1-се класс уҡыусыһының әҙерлек кимәленә талаптар
Уҡыусы:
-әкиәт,хикәйә,шиғыр тыңлай,
-һалмаҡлап,ижекләп(оҙон һүҙҙәрҙе) һәм тулы һүҙҙәр менән уҡый,
-текстың төп йөкмәткеһен аңлай,
-текстың йөкмәткеһе буйынса һорауҙарға яуап бирә,
-ҙур булмаған текстарҙы енткләп һөйләй белергә,
-5-6 шиғырҙы яттан һәйләй белергә тейеш,
Күрһәтелгән әхләки төшөнсәләрҙе:
-яҡшылыҡты һәм насарлыҡты,
-бөтә тереклеккә кешелекле мөнәсәбәттә,
-атай-әсәйгә,яҡындарыңа йылы хис-тойғоло һәм ҡайғыртыусан булырға,
-тирә-йүндәге матурлыҡты тоя белергә тейеш.
Ятлау өсөн әсәрҙәр
1.Рәшит Ниғмәти. 6.Тамара Искәндәриә.Изгелек.
2.Динә Талхина.Өйрәнәм.7.Ете-һигеҙ мәҡәл.
3.Хәй Мөхәмәтйәнов.Бишек йыры.8.Алты-ете йомаҡ.
4.Фәүзиә Юлдашбаева.Өләсәйем.9.Өс-дүрт тиҙәйткес.
5.Фәрҙәнә Гөбәйҙуллина.Көҙ.

Әҙәби уҡыу дәрестәренә тематик план
Аҙнаға-2 сәғәт, йылына-30 сәғәт
Дата Дәрестеңтемаһы Иҫкәрмә
Планир. Фактич. Мин уҡый беләм (1сәғәт) 1 Д.Талхина” Китап” Р.Ниғмәти” Теләк” М.Дилмөхәмәтов “Белгем килә” Әкиәт уҡырға яратам (9 сәғәт) 2 Урыҫ халыҡ әкиәте “Шалҡан” 3 Ж.Кейекбаев “Айыу ниңә ҡойроҡһоҙ?” 4 Ж.Кейекбаев “Айыу ниңә ҡыш өңөнән сыҡмай?” 5 К.Ушинский “Эш бөткәс уйнарға ярай” 6 Урыҫ халыҡ әкиәте “Тирмә” 7 Л.Толстой “Тейен менән бүре” 8 Украин халыҡ әкиәте”Башаҡ” (башы) 9 Украин халыҡ әкиәте”Башаҡ” (дауамы) 10 Тикшереү эше. Атай-ғаилә башлығы (8 сәғәт) 11 Ф. Сынбулатова “Атай – ғаиләлә хужа” 12 Ф. Сынбулатова “Атай менән әсәйҙән өйрәнәбеҙ” 13 Л.Толстой”Атай һәм улдар” 14 Р. Солтангәрәев”Ҡояш ҡайтҡан” 15 “Кем бай?” әкиәте. 16 С.Кәрим”Тәүге дәрес” 17 Ф.Сынбулатова”Ҡартатайым кәңәштәре” 18 Тикшереү эше. Әсәйҙәр һәм бәпәйҙәр (7 сәғәт) 19 Л.Толстой”Иң-иң матуры”,Н.Иҫәнбәт”Иң матур һүҙ”,Ф. Ғөбәйҙуллина”Әсәйем” 20 Р.Солтангәрәева”Йоҡла,балам,күҙ нурым” 21 С.Кәрим”Иғтибарлы булыу-үҙе изгелек” 22 “Өс ҡыҙ” әкиәте 23 В.Осеева”Улдар” 24 Ф.Ғөбәйҙуллина”Минең әсәйем кем?” 25 Тикшереү эше. Матурлыҡ донъяһына сәйәхәт(5 сәғәт) 26 Н.Игеҙйәнова”Бәхәс” 27 Р.Ниғмәтуллин”Тәрбиәһеҙ өйрәк” 28 Б.Байым”Аҡ таҫмалы Зөһрә” 29 Тикшереү эше. 30 Йомғаҡлау дәресе.
2 - се класта “Әҙәби уҡыу” дәрестәрен ойоштороу
2-се класс дәреслегендә балаларға уҡыу өсөн йөкмәткеле һәм ҡыҙыҡлы материал тупланған. Унда төрлө жанр әҫәрҙәре тәҡдим ителә: хикәйәләр, әкиәттәр,шиғырҙар, ҡобайырҙар, таҡмаҡтар, бишек йырҙары, һанашмаҡтар, һамаҡтар, йомаҡтар, мәҡәл-әйтемдәр, фәстереүҙәр (уйҙырмалар), мәҙәктәр.
Улар баланың йәш, психологик үҙенсәлеге, уларҙы ҡыҙыҡһындырған темалар иҫәпкә алынып тупланған, һәр жанр тураһында билдәләмә бирелгән. Нигеҙҙә, дәреслеккә йыйылған материал ярҙамында баланы аңлы, етеҙ уҡырға өйрәнеү күнекмәһен артабан үҫтереү бурысы тора. Шулай уҡ беренсе класта туған тел дәрестәрендә ҡуйылған башҡа маҡсаттарҙы артабан тормошҡа ашырыу - уҡытыусы алдына ҡуйылған төп мәсьәләләр һанала. Балаларҙың уҡыу оҫталығын шымартыу, уны үҙ аллы китап уҡыусы итеп формалаштырыу - уҡыу йылы аҙағына ҡарата ҡуйылған төп талап.
Дәреслек материалы йөкмәткеһе буйынса 6 бүлеккә төркөмләп бирелә.
Кластан тыш уҡыу
Йөкмәткеһе балаларға аңлайышлы, сюжеты яғынан балалар күңеленә ятышлы булған әҫәрҙәр һайланырға тейеш.
Уҡыутематикаһы. Тыуған төйәк, ер-һыу, республикабыҙ. Ҡош-ҡорт, хайуандар, үҫемлектәр, уларҙы ҡайғыртыу һәм кешеләрҙең, шулай уҡ балаларҙың уларға мөнәсәбәте. Балалар һәм өлкәндәр, бала һәм уның тиҫтерҙәре. Улар араһындағы мөнәсәбәт (дуҫлыҡ, туғанлыҡ, хеҙмәттәшлек һәм башҡа кешелек сифаттары).
Мостай Кәрим, Зәйнәб Биишева, Фәрит Иҫәнғолов, Кәтибә Кинйәбулатова, Ноғман Мусин, Сафуан Әлибай һ.б., шулай уҡ рус һәм сит ил классиктарының балалар өсөн яҙған күренекле әҫәрҙәре.
Ятлау өсөн әҫәрҙәр
1.Сөләймән Муллабаев.Шатлыҡлы иртә.
2.Һанашмаҡтар.Яу, яу, ямғырым! Ҡояш апай, сыҡ, сыҡ!
3.Абдулхаҡ Игебаев.Тыуған яҡ.
4.Абдулхаҡ Игебаев.Урмансы малай.
5.Салауат батыр.(Ҡобайырҙан өҙөк)
6.Муса Ғәли.Салауат батыр.
7.Гөлфиә Юнысова.Сыйырсыҡ йыры.
8.Әлфинур Вахитова.Алмағастар ултыртабыҙ.
Уҡыу техникаһы
Тексты дөрөҫ,аңлы,тасуири итеп, тулы һүҙҙәр менән ҡысҡырып минутына 35-55 һүҙ уҡыу.
Эстән уҡығанда инутына 45-65 һүҙ уҡыу.
Уҡыу йылы аҙағына 2-се класс уҡыусыһының әҙерлек кимәленә талаптар
Уҡыусы:
- тексты тулы һүҙҙәр менән аңлап, ҡысҡырып уҡый,
- тексты эстән аңлап уҡый,
- текстан тейешле өҙөктө таба,
- әҫәрҙәге төп фекерҙе билдәләй,
- тексты ентекләп һөйләй,
- текстағы күренештәргә, хәл-ваҡиғаларға, геройҙарҙың фиғел-ҡылыҡтарына ҡарашын, уй, хис-тойғоларын интонация ярҙамында күрһәтеп, тасуири уҡый,
- биш-алты шиғырҙы яттан һөйләй белергә тейеш,
- күрһәтелгән әхлаҡи төшөнсәләргә эйә булырға тейеш:
- тыуған ер именлеге, йәнтөйәк ҡәҙере һәм уны һаҡлау,
- атай-әсәйгә, яҡын кешеләргә ихтирам күрһәтеү һәм һөйөү, улар тураһында ҡайғыртыу, кешелек сифаттары.
№ Иҫкәрмә
1 Белем байрамы
Г.Юнысова. Сентябрь.
А.Игебаев. Вилдең йырлағыһы килә.
С.Муллабаев. Шатлыҡлы иртә. 1 2
3
4
5 Халыҡ ижады менән танышыу.
Уҡыйбыҙ ҙа, уйнайбыҙ ҙа
Бишек йырҙары. Йәнлектәрҙең бишек йырҙары.
Бармаҡтар менән уйындар.Мөғжизәле бармаҡтар.
Һамаҡтар.
Йомро-йомро йомғағым, йомғағымда-йомағым
Мәҡәлдәр-ололар һүҙе, ата-бабалар кәңәше, өгөт-нәсихәте, аҡһаҡалдар васыяты.
Фәстереүҙәр (уйҙырма)
С.Шәрипов.Хикмәтле хикәйә.
Уйындар. Шаярыуҙар. 1
1
1
1 6
7
8
9
10
11
12
13
14 Әкиәттәр донъяһында
А.Йәғәфәрова.Беҙ әкиәт тыңлайбыҙ.
Әйҙә, әкиәт һөйләшәйек.
Ҡарт менән дейеү.
Төлкө менән әтәс.
Май ҡайҙа?
Төлкө менән айыу.
М.Ғабдрахманов. Айыухас менән Айыукәс мәктәптә.
Г.Х.Андерсен. Борсаҡ өҫтөндәге принцесса.
И.Тимерханов. Тауыш ҡайҙа китә?
Д.Талхина. Күгәрсен күҙҙәре.
Ҡарт әсә.
М.Мөсифуллин. Төлкө менән ҡырмыҫҡа.
А.Ғарифуллина. Терпе ниңә энәле?
Етегән йондоҙ.
Ай менән Зөһрә. 1
1
1
1
1
1
1
1
1 15
16
17
18 Шиғыр уҡыу,яттан һөйләү
Шып-шым булдыҡ, тынғанбыҙ,
Беҙ бит шиғыр тыңлайбыҙ
Р.Хәйри. Туп. Ҡурсағым.
Г.Ғәлиева. Турғай.
М.Хисмәтуллина. Ҡарлуғас.
Р.Ғәббәсова. Гөлсәсәк менән күбәләк.
А.Игебаев.Тыуған яҡ.
Д.Талхина.Йәй.
Н.Мусин."...Сентябрь баштары".
С.Муллабаев. Көҙгө урман.
А.Йәғәфәрова.Көҙгө урман.
Дүрт юллыҡтар: Р.Ғарипов, Н.Сәлимов, Р.Әбуталипова
А.Игебаев. Өйрәнгән ул әҙергә.
Т.Арслан. Хужаһын тапманы. 1
1
1
1 19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31 Беҙ- тәбиғәт балалары. Тәбиғәтте өйрәнәйек, уны һаҡлайыҡ.
Б.Ноғоманов. Урман китабы.
Ф.Фәтҡуллина.Ҡарҙағы яҙыуҙар.
М.Кәрим.Ҡунаҡ беснәк.
С.Муллабаев.Терпе ҡунаҡ саҡырған.
А.Игебаев.Урмансы малай.
С.Кәрим.Хәстәрлекле сәүкә.
С.Кәрим.Ярҙам.
Д.Цветич.Һайыҫҡан менән һөйләшеү.
Р.Мөхәмәҙиев.Яңы йыл күстәнәсе.
Ф.Иҫәнғолов.Тыңлауһыҙ сана менән саңғы.
Дүрт юллыҡтар:Д.Юлтый, Р.Ғарипов, Н.Нәжми, С.Муллабаев.
Ф.Иҫәнғолов.Уртаҡ ҡояш.
А.Йәғәфәрова.Сәнскеле күлдәк.
Н.Игеҙйәнова.Бәпембә.
Былар-дарыу үләндәре. Уларҙы сирләгәндә, дауа итеп ҡулланалар.
В.Исхаҡов.Үгәй инә үләне.Әрем.Кесерткән.
Т.Ғәниева.Томбойоҡтар. 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1 32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68 Кешеләр нисек аралаша?
Әҙәп төбө-матур ғәҙәт
Таҡмаза. Үсекләүҙәр.
Ф.Иҫәнғолов.Флүрәнең ғәйебе нимәлә?
Г.Шафиҡова.Зоосиныф.
Ф.Фәтҡуллина.Ҡунаҡ табыны.
Ф.Иҫәнғолов.Ҡыҙҙар менән уйнарға яраймы?
С.Яҡупов.Кем маҡтансыҡ?
Н.Фазлыева.Күркә менән әтәс.
А.Йәғәфәрова.Дуҫлыҡ менән шаярмайҙар.
Йылан менән балыҡ.(Әрмән әкиәте)
Ф.Иҫәнғолов.Ҡәләм кемгә булырға тейеш?
Г.Яҡупова.Рәхмәт яуғанда.
С.Муллабаев.Сәләмең ҡайҙа?
А.Йәғәфәрова.Дөйә менән ҡошсоҡ.
Ғ.Дәүләди.Шапшаҡ Кинйәбай.
Ф.Иҫәнғолов."Батырҙар!"
Ж.Кейекбаев.Оморҙаҡ бабай.
Ф.Фәтҡуллина.Мин-Батыр...
Аҡшам батыр ҡобайыры.(өҙөк)
Салауат батыр.(Ҡобайырҙан өҙөк)
Салауат Юлаев."Туй барғанда, түш киреп..."
М.Ғәли.Салауат батыр.
Ф.Иҫәнғолов.Уҡытыусы ни өсөн шелтәләмәне?
С.Сурина.Буяуҙар.
Ә һин туғандарыңды беләһеңме?
А.Йәғәфәрова.Бәләкәстәр.
Ф.Фәтҡуллина.Айыубикә таң ҡаршылай.
Г.Юнысова.Сыйырсыҡ йыры.
С.Михалков.Һөҙөшкөм килә.
Г.Юнысова.Рәссам.
Ә.Әсәҙуллина.Бүреләр.
Беҙ хеҙмәтте, тыуған ерҙе һөйәбеҙ...
(9сәғәт)
Г.Ситдиҡова.Сер.
Г.Яҡупова.Ярғанат.
Н.Мырҙаҡаева.Иң матур бөжәк.
Й.Солтанов.Өфө-беҙҙең баш ҡалабыҙ.
Р.Янбулатова. Өфө- баш ҡалам.
М.Садиҡова.Тыуған яҡтарым һәйбәт!
М.Кәрим.Бөркөтлө ауылы
.Ә.Вахитова.Алмағастар ултыртабыҙ.
Ф.Иҫәнғолов.Ҡайһылый көрәшергә?
С.Сурина.Ҡыштырсыҡ.
Н.Сәлимов.Кемдәр маладис була?
Ә.Ихсан.Әсә рәхмәте.
Р.Ниғмәтуллин.Рәхмәттәр биргән рәхәт.
Р.Сабитов.Булышам.
К.Булат.Икмәк.
Г.Ситдиҡова.Күҙлек.
Ф.Иҫәнғолов.Һин ни эшләр инең?
Р.Әбүталипова.Уңған уң ҡул.
В.Сухомлинский.Поезда.
А.Ғарифуллина.Көтөлмәнгән осрашыу. 1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1 3 - сө класта “Әҙәби уҡыу” дәрестәрен ойоштороу
3-сө кластағы уҡыу материалдары тематик принципҡа нигеҙләнеп ҡоролған ("Белем байрамы", "Йәйге сәйәхәттәр һәм мажаралар", "Көҙ ҡояшы йөҙә зәңгәр күктә", "Әҙәптең төбө-ғәҙәт", "Тәңкә-тәңкә ҡарҙар яуа", "Йортом, илем, халҡым, киләсәгем", "Әкиәт уҡырға яратам", "Илде иңләп йәмле яҙ килә"). Программала әҙәбиәт теорияһы өлкәһенән төрлө жанрҙарҙа йыш ҡулланылған телде матурлау саралары булған сағыштырыуҙар, һүрәтләүҙәр, йәнләндереүҙәр тураһында тәүге төшөнсәләр биреү ҡаралған. Был төшөнсәләрҙе ғәмәли үҙләштереү өсөн уларҙы әҙәби текстарҙа табыу, анализлау һәм, шундай поэтик тел сараларын ҡулланып , үҙ аллы ижад иттереү күнекмәләре үткәреү фарыз. 3-сө кластың "Туған тел" дәреслегендә "Тиҫтерҙәрең ижад итә! Һин дә ижад ит!" тигән атама аҫтында республикала башҡорт телендә балалар өсөн сыҡҡан гәзит-журналдарҙан һайлап алынған балалар ижад иткән дүрт юллыҡ шиғырҙар, бәләкәс кенә әкиәт, хикәйәләр урын алған.Тиҫтерҙәренең ижады бала өсөн өлгө булып, уны үҙ аллы ижад итеү һәләтен асыуға этәргес булып тора.
Балаларҙың етеҙ, аңлы һәм тасуири уҡыу күнекмәһен формалаштырыу - уҡыу йылы аҙағына ҡарата ҡуйылған төп талап.
Уҡыу техникаһы
Тексты тасуири итеп, аңлы уҡыу. Уҡығанда мәғәнә яғынан әһәмиәтле һүҙгә баҫым яһау. Һөйләмдәрҙе һәм текстың бүленештәрен береһен икенсеһенән айырып уҡыу.
Минутына 65-70 һүҙ уҡыу. Эстән уҡығанда минутына 85-90 һүҙ уҡыу.
Кластан тыш уҡыу
Кластан тыш уҡыуҙың төп маҡсаты - уҡыусыларҙы балалар әҙәбиәте менән тәрәнерәк таныштырыу, ата-бабаларыбыҙ туплаған рухи байлыҡты байҡау, китапҡа ҡыҙыҡһыныу уятыу, үҙ аллы даими уҡыу күнекмәләре булдырыу.
Уҡыу тематикаһы.Башҡорт һәм башҡа милләт яҙыусыларының балалар өсөн төрлө темаға һәм төрлө жанрҙа яҙылған әҫәрҙәре. "Йәншишмә" гәзите, "Аманат", "Аҡбуҙат" журналдары.
Мостай Кәрим, Мәжит Ғафури, Зәйнәб Биишева, Мәрйәм Бураҡаева, Фәүзиә Рәхимғолова, Кәтибә Кинйәбулатова, Раил Байбулатов һ.б., шулай уҡ рус һәм сит ил классиктарының балалар өсөн яҙған күренекле әҫәрҙәре.
Ятлау өсөн әҫәрҙәр
1. Мостай Кәрим. Уҡытыусыма.
2. Раул Бикбаев.Көҙ.
3. Назар Нәжми.Ҡыш.
4. Ай, Уралым, Уралым.(Ҡобайыр)
5. Салауат Юлаев.Мин үлмәнем, башҡорттарым!
6. Риф Тойғон. Башҡорт булыу өсөн күп кәрәкмәй.
7. Рәми Ғарипов.Яҙғы йыр.
8. Сафуан Әлибай.Яҙ башы.
9.Ғариф Ғүмәр.Тамсылар.
Уҡыу йылы аҙағына 3-сө класс уҡыусыһының әҙерлек кимәленә талаптар
Уҡыусы:
- тексты аңлап, тасуири уҡый белергә;
- тексты эстән уҡый белергә,
- уҡыған әҫәрҙең темаһын һәм төп асылын, мәғәнәһен билдәләй белергә;
- әҫәрҙең исемен, авторын атай белергә;
- әҫәрҙең йөкмәткеһенә тап килерлек интонация һайлай белергә; темп һәм тонды дөрөҫ билдәләп, логик баҫым, пауза ҡуйып, тейешле тауыш менән уҡый белергә;
- уҡылған әҫәрҙе мәғәнәүи яҡтан өлөштәргә бүлеп, планын төҙөй белергә;
- әҫәрҙе ентекле итеп, хәл-ваҡиғаларҙы эҙмә-эҙлекле һөйләй белергә;
- әҫәрҙе ҡыҫҡаса һөйләй белергә;
- әҫәрҙең йөкмәткеһе, идея-тематикаһы буйынса әңгәмәләшә белергә;
- 8-9 шиғырҙы яттан тасуири итеп һөйләй белергә.
№ Дәрестең темаһы
Дәрестәр
һаны Иҫкәрмә
1 Белем байрамы
С.Әлибай.Өсөнсөгә күскәнбеҙ.
М.Кәрим.Уҡытыусыма. 1 2
3
4-5
6-7
8 Йәйге сәйәхәттәр һәм мажаралар
С.Шөрипов.Йәй бит был, йәй!
Н.Мусин.Бүленгән-бөлөр.
Ф.Туғыҙбаева.Сәскә телен белеүсе Сәлим.
Ф.Фәтҡуллина.Кем ғәйепле?
Х.Хәйретдинов.Баҫыу һаҡсылары.
Йомғаҡлау дәресе.Инша."Минең йәйге мажараларым" 1
1
2
2
1 9
10
11
12-13
14-15
16
17
18
19 "Көҙ ҡояшы йөҙә зәңгәр күктә..."
М.Кәрим.Көҙ.
Р.Бикбаев.көҙ.
И.Илембәтова.Көҙгө болот.
А.Игебаев.Сентябрь.
Д.Талхина.Дуҫтар көҙ ҡаршылай.
Ф.Рәхимғолова.Сәйәхәт.
Р.Низамов.Шыршыбикә.
М.Хисмәтуллина.Япраҡтар.
С.Муллабаев.Көҙ.
А.Игебаев.Ишетәм.
А.Игебаев.Япраҡтар.
К.Кинйәбулатова.көҙ еткәс.
Ғ.Ғәлиев.Ҡоштарҙың йыйылышы.
Ф.Фәттәхов.Серәкәй.
А.Игебаев.Йомарт уңыш.
Йомғаҡлау дәресе. 1
1
1
2
2
1
1
1
1 20
21
22
23
24-25
26-27
28
29-30
31
32
33
34 Әҙәптең төбө-ғәҙәт
Р.Ханнанов.Тырышҡан -ташҡа ҡаҙаҡ ҡаҡҡан.
Р.Ханнанов.Тартай теленән табыр.
Р.Ханнанов.Кешегә баҙ ҡаҙыма, үҙең төшөрһөң.
Р.Ҡотошов.Кәңәшле эш тарҡалмаҫ.
К.Мәргән.Дуҫтар һәм дошмандар.
Ҡ.Даян.Өҙөлгән сәскәләр.
Р.Солтангәрәев.Кем алданды?
А.Ғирфанов.Ҡайын.
Б.Байым.Лайыҡлы бүләк.
Н.Игеҙйәнова.Аҡтырнаҡ.
И.Ғимранов.Берлектә-ҙур байлыҡ.
Йомғаҡлау дәресе.Инша."Ата-әсәһенә изгелек күрһәтмәгән-үҙе лә изгелек күрмәй". 1
1
1
1
2
2
1
2
1
1
1
1
35
36
37
38
39
40-41
42
43 "Тәңкә-тәңкә ҡарҙар яуа..."
Н.Нәжми.Ҡыш.
Ш.Бабич.Ҡышҡы юлда.
М.Ғәли.Буран.
М.Садиҡова.Һунарға барғанда.
Р.Хәйри.Йәйәүле буран.
С.Сурина.Биҙәктәрҙе кем яһаған?
С.Ҡудаш.Ҡар бөртөктәре.
Ш.Бикҡол.Урман ситендә.
С.Сурина.Ни өсөн айыу ҡыш көнө йоҡлай?
Г.Шафиҡова.Ҡыш ниңә ҡырыҫ холоҡло?
Йомғаҡлау дәресе.Инша."Ҡышҡы күренештәр". 1
1
1
1
1
2
1
1 44
45
46
47
48
49
50-51
52
53
54-55
56
57-58
59
60
61
62 Йортом, илем, халҡым, киләсәгем...
Н.Нәжми.Ватан.
Р.Хәйри.Бәхәс.
Р.Ханнанов.Изге аманат.
Ғ.Хөсәйенов.Тыуған ил ҡайҙан башлана?
Ай, Уралым, Уралым.(Ҡобайыр)
Ж.Кейекбаев.Урал тураһында ҡобайыр.
Ғ.Хөсәйенов.Башҡортостан.
Ү.Сирбаев.Самат олатай ҡайындары.
Урал.
Р.Бикбаев.баш ҡалабыҙ - Өфө.
Б.Рафиҡов.Ҡурай.
Т.Шаһманов.Бабсаҡ бей ырыуы.
Т.Сәғитов.Салауатҡа-Салауат.
Б.Рафиҡов.Салауаттың тыуған көнө нисәү?
Салауат Юлаев.Мин үлмәнем, башҡорттарым!
С.Әлибай.Батырға үлем юҡ.
Р.Тойғон.Башҡорт булыу өсөн күп кәрәкмәй.
И.Кинйәбулатов.Туған телем.
С.Сурина.Ере барҙың-теле бай.
Йомғаҡлау дәресе.Инша."Салауат Юлаев-ил улы". 1
1
1
1
1
1
2
1
1
2
1
2
1
1
1
1
63
64
65
66-67
68-70
71
72
73
74-75
76 Әкиәт уҡырға яратам
В.Исхаҡов.Ирәмәлкәй тауҙың аҡ ташы.
А.Шәйәхмәтова.Икмәк көсө.
Ҡаты-ҡото (әкиәт)
Ҡошҡа әйләнгән әбей.Васыят.(әкиәттәр)
А.Йәғәфәрова.Урал иле.
Урал батыр. (әкиәт)
Алпамыша батыр.(әкиәт)
Бойҙай бөртөгө.(әкиәт)
Юлдыбай һунарсы.(әкиәт)
Үгәй өыҙ Гөлбикә.(әкиәт)
Йомғаҡлау дәресе. 1
1
1
2
3
1
1
1
2
1 77
78
79-80
81
82
83-84
85 Илде иңләп йәмле яҙ килә...
М.Ғафури.Яҙ етте.
Рәми Ғарипов.Яҙғы йыр.
М.кәрим.Яҙҙың бер көнөндә.
С.Разетдинов.Иңде иңләп яҙ килә.
Р.Сәғәҙиев.Яҙ ҡайҙан килде?
С.Әлибай.Яҙ башы.
Ә.Хәмәтдинова.Тамсы менән Тамсыҡай.
Ғ.Ҡүмәр.Тамсылар.Ғ.Рамазанов.Бөйөк Еңеү.
Йомғаҡлау дәресе. 1
1
2
1
1
2
1 4 - се класта “Әҙәби уҡыу” дәрестәрен ойоштороу
4-се класс программаһында күләмлерәк әҫәрҙәр уҡыу ҡаралған һәм башланғыс мәктәпте тамамлауға оптималь уҡыуға ирешеү, үҙ фекереңде логик яҡтан эҙмә-эҙлекле, асыҡ,дөрөҫ итеп һөйләй һәм яҙа белеү күнекмәләре булдырыу күҙ уңында тотола. Программаға балалар өсөн яҙған күренекле өлкән әҙиптәрҙең (М.Кәрим, З.Биишева, Я.Хамматов, Д.Бүләков, А.Игебаев, Н.мусин, Ф.Иҫәнғолов, К.Кинйәбулатова, С.Әлибаев һ.б.), билдәле йәш яҙыусыларҙың әҫәрҙәре һәм донъя әһәбиәтенән тиҫтәнән ашыу әҫәр индерелгән. Тирә-яҡ мөхитте танып белеүгә, кешеләр араһындағы мөнәсәбәттәрҙе өйрәнеүгә ҡоролған, күркәм сифаттар тәрбиәләү, намыҫлылыҡ, изгелек, шәфҡәтлелек, ғәҙеллек кеүек әхлаҡи проблемаларҙы сағылдырған, матурлыҡты күрергә һәм тыуҙырырға өйрәткән әҫәрҙәргә ҙур урын бирелә. 4-се класс программаһында ҡуйылған маҡсатҡа ярашлы рәүештә бала китапты үҙ аллы уҡыуға ылыҡтырылған булырға тейеш. Шуға ла дәреслектә бирелгән ҡайһы бер әҫәрҙәрҙең йөкмәткеһе менән бала өйҙә танышып килә. Уҡыусының әҫәрҙәге хәл-ваҡиғаларға, күренештәргә, әҫәрҙең геройҙарына ҡарата шәхси уй-фекерҙәре тыуа, ҡарашы барлыҡҡа килә. Былар менән ул уҡытыусы һәм тиҫтерҙәре менән уртаҡлашырға тейеш. Уҡыусыға системалы рәүештә әҫәрҙәрҙе өйҙә уҡып килергә ҡушыу уны китап уҡыуға ылыҡтыра, үҙ аллы уҡыу күнекмәһен формалаштыра.
Уҡыу техникаһы
Тексты етеҙ, тасуири аңлап уҡыу. Әҫәр йөкмәткеһенә ярашлы хис-тойғоларҙы, уй-фекерҙе белдереп, тауышты көйләп уҡыу.
Минутына 90-100 һүҙ уҡыу. Эстән уҡығанда минутына 120 һүҙҙән күберәк.
Кластан тыш уҡыу
4 - се класта балаға үҙе теләгән кәрәкле китапты үҙ аллы һайлай белеү күнекмәһе биреү - был кластың төп үҙенсәлеген тәшкил итә. Б
Уҡыутематик а.Башҡорт һәм башҡа милләт яҙыусыларының балалар өсөн төрлө темаға һәм төрлө жанрҙа яҙылған әҫәрҙәре. "Йәншишмә" гәзите, "Аманат", "Аҡбуҙат" журналдары.
Мостай Кәрим, Мәжит Ғафури, Зәйнәб Биишева, Мәрйәм Бураҡаева, Фәүзиә Рәхимғолова, Кәтибә Кинйәбулатова, Раил Байбулатов һ.б., шулай уҡ рус һәм сит ил классиктарының балалар өсөн яҙған күренекле әҫәрҙәре.
Ятлау өсөн әҫәрҙәр
Мостай Кәрим."Төш тә,өн дә" бүлегенең "Был шишмәне ... сәскәләр" өҙөгө.
Зәйнәб Биишева. "Ҡояш нимә тине?" хикәйәһенең "Тыш һалҡынса...башланы" өҙөгө.
Зәйнәб Биишева.Ҡыш баһадир.
Яныбай Хамматов. ("Салауат" романынан өҙөк). "Тыуған аҡлан ...тыуған урмандар".
Кәтибә Кинйәбулатова. "Йәшенле юл" хикәйәһенең "Йәшен к-ренеше" өҙөгө.
Абдулхаҡ Игебаев."Тыуған ер".
Сафуан Әлибай.Яҙ башы.
Ғариф Ғүмәр.Тамсылар.
Уҡыу йылы аҙағына 4-се класс уҡыусыһының әҙерлек кимәленә талаптар
Уҡыусы:
- тексты аңлап, тасуири уҡый белергә;
- тексты эстән уҡый белергә,
- уҡыған әҫәрҙең темаһын һәм төп асылын, мәғәнәһен билдәләй белергә;
- әҫәрҙең исемен, авторын атай белергә;
- әҫәрҙең йөкмәткеһенә тап килерлек интонация һайлай белергә; темп һәм тонды дөрөҫ билдәләп, логик баҫым, пауза ҡуйып, тейешле тауыш менән уҡый белергә;
- уҡылған әҫәрҙе мәғәнәүи яҡтан өлөштәргә бүлеп, планын төҙөй белергә;
- әҫәрҙе ентекле итеп, хәл-ваҡиғаларҙы эҙмә-эҙлекле һөйләй белергә;
- әҫәрҙе ҡыҫҡаса һөйләй белергә;
- әҫәрҙең йөкмәткеһе, идея-тематикаһы буйынса әңгәмәләшә белергә;
- 8-9 шиғырҙы яттан тасуири итеп һөйләй белергә.
№ Дәрестең темаһы
Дәрестәр
һаны Иҫкәрмә
1 Һаумы, мәктәп!
Ф.Рәхимғолова.Белем байрамы.
С.Әлибай.Ҡояшлы китап.
Ф.Ғөбәйҙуллина.Мәктәбемә. 1 2-3
4 Мостай Кәрим
Беҙҙең өйҙөң йәме.
Ҡайт инде,атай, ҡайт!
Төш тә, өн дә.
Ҡунаҡ килде.
Бына кем икән ул беҙҙең ҡәҙерле ҡунаҡ..
Шулай башлана йәшәү.
Билдәһеҙ һалдат.
Йомғаҡлау дәресе."Беҙҙең өйҙөң йәме" повесы буйынса. 2
1 5
6
7
8 Зәйнәб Биишева
Ҡояш нимә тине?
Йәшел йүгән.
Ат менән күгәрсен.(Мәҫәл)
Йомғаҡлау дәресе. Ҡышҡы баһадир. 1
1
1
1 9
10
11
12
13
14 Динис Бүләков
Яңы дуҫ.
Әлфиәнең күҙ йәштәре.
Ҡышҡы сәскәләр.
Томбойоҡ сәскәһе.
Йәшел гармун.
Йомғаҡлау дәресе. 1
1
1
1
1
1 15
16
17 Яныбай Хамматов
Салауат.("Салауат" романынан өҙөк.)
Ҡотҡарыу.
Йомғаҡлау дәресе. 1
1
1 18 Абдулхаҡ Игебаев
Һай, тыуған ер, ғәзиз ер!
Урал.(Поэманан өҙөк)
Тыуған ер. 1 19
20
21
22
23 Ноғман Мусин
Етемәк болан балаһы.
Ҡарағай башында бер төн.
Татлы тамаҡ һуҫар.
Ҡоралайҙар.
Йомғаҡлау дәресе. 1
1
1
1
1 24
25-26
27-28
29 Фәрит Иҫәнғолов
Баҫыу уртаһындағы күл.
Өс малай һәм бер йәйен тураһында хикәйә.
Маҙаһыҙ төн.
Урман патрулдәре. 1
2
2
1 30-31 Кәтибә Кинйәбулатова
Йәшенле юл.
Иш янына ҡуш.
Шыршы турғайы.
Ҡара тупраҡ.
Игенсе.
Йомғаҡлау дәресе.
Һаумы, ҡояш! 2 32 Сафуан Әлибай
Ҡышҡы урман.
Алтын көҙ.
Урал ҡояшы.
Икмәк тәме.
Һайрашайыҡ, дуҫтар, һабанда.
Йомғаҡлау дәресе. 1 33
34
35
36 Фәүзиә Рәхимғолова
Ҡолонсаҡ.
Шифалы һөт.
Салауат күпере.
Атай.
Йомғаҡлау дәресе. 1
1
1
1 37 Кирәй Мәргән
Бөркөт ҡанаты (Өҙөк) 1 38 Факиһа Туғыҙбаева
Икмәк.
Бисмилла! 1 40
41 Наил Ғәйетбай
Аҡбулат батыр.
Төнгө осрашыу.
Йомғаҡлау дәресе. 1
1 42 Гөлфиә Юнысова
Әсәм һүҙҙәре.
Тыуған ерем. 1 43
44-45
46 Раил Байбулатов
Күгәрсендәр төйәгендә.
Батырлыҡ еле.
Сәскәләр мажараһы. 1
2
1 47
48
49
50
Рәис Ғабдрахманов
Имән төбөнән сыҡҡан шар.
Беҙғолаҡ.
Ултырма ҡыҙ.
Капитан.
Ысын дуҫлыҡ. 1
1
1
1
51
52 Марс Әхмәтшин
Бер урам малайҙары.
Кәрәҙле бал.
Гөлйемеш.
Йомғаҡлау дәресе. 1
1 53 Фәрзәнә Аҡбулатова
Толпар ҡанатлы була.
Атай икмәге.
Йомғаҡлау дәресе. 1 54
56
57
Донъя әҙәбиәте ( 7сәғәт)
Ғабдулла Туҡай
Мәҫәл.
Бишек йыры.
Шүрәле.
Шарль Перро
Ҡыҙыл Башлыҡ.
Бер Туған Гриммдар
Бутҡа көршәге.
Аҡыллы көтөүсе.
Джанни РодариҺорауҙар.
Юлий Ванг.
Аҡҡош.
Абай Ҡонанбаев
Йәш быуынға.
Япон халыҡ әкиәте.
Йәшлек шишмәһе. 1
1
1