Темазы: Артык Ховалыгны? «Ай-кыс биле Алдын-Мерген»деп тоожузунда улусчу ужурлар болгаш аас чогаалын ажыглааны».

Тыва чогаалгакласстандашкаарномчулгакичээли
Темазы: Артык Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген»дептоожузундаулусчуужурларболгашаасчогаалынажыглааны».
Сорулгазы :
1.Авторнуң «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» депаасчогаалынынтоол, тоолчургучугаахевирингедомейлешкектоожузунун уран-чеченонзагайларынболгашчогаалчынынтывачери, ооныдыктандылары, аржааннарынындугайындабодалдарынуруглар-биле сайгарары;
2. Өөреникчилернитываулустуңсагыпчораанёзу-чурумнарынгахумагалыгболурунгачаңчыктырары базаТөрээнчери, оонбойдус-байлаангаынакшылды, хүндүткелдикижизидери.
Дерилгези: интерактивтигсамбыра, үлегердомактар,йөрээлдер
Чорудуу:
І.Организастыгкезээ:
- Амыр, амыргын-на бе? Бүгүдеолурупсаадаңар.
Удавасчүүкелирил, уруглар?...Шын-дыр, уруглар, Шагаа…Бөгүнбистинкичээливистеаалчыларкелген, уруглар. Тыва чоннуныдыктыгбайырлалы-Шагаа-биле,үнүполурарТоолайчылынуткуштурхүндүлүгбашкыларывыскакадыкшылды, ажыл-ижингечедиишкиннерни, амыдырал-чуртталгазынгааас-кежикти база сүтдегакоруктукузепкаалыңар.Ынчангашсилерниңкичээлгесонуургалдыгболгашидепкейлигболуруңарныкүзедим, уруглар.
Кичээливисти «АйысАржаанавыралынсиңниктир» депшулук-биле эгелепалыылыңар.
Ада-иемыдыкчурту-Сүт-Хөлум!
Айызапкээравыралдыг – Аржааным!
Тывызыксыгкаазы-биле онзагай,
Дынгылдайлыгуянуннуг-Ыраажым!
Сагыш-сеткилкемин чуй шаап, арыглаар,
Чаагайайдыс мага-боттуарыглаар,
Бодалдарга буян сиирипыдыктаар,
БолбаазынКүшчеттиниингеужуктаар.
АлдынТывамдангыназыАржааным,
АвыралдыгчаяалгалыгЭртинем!
Ал-лаботтусергедиптерБуянныым!
Ажы-толүмкадагалаарЫдыктыым!
АйысАржаанавыралынсиңниктир
Алгагсосту тончу чоккасоглээйн-не.
Артык Ховалыг
- Шулуктуңидейлигутказычул?
- Тыва кижиниңыдыктыгТөрээнчерин, ооңэгээртинмесбайлааболуравыралдыгалдынаржааныналдаржыдып, оонбуянныын, ыдыктыын, эртинелиинмагадапханмайнтурарын, анаакызыгааржокынакшылынилередиптурар.
- Шын-дыр, эр хейлер! Бошүлүктүңавторун Артык Хом-ОттуковнаХовалыгдээр, уруглар. - Чогаалчыкайычерчурттугболду? – Сүт-Хөл.
- Ынчангашбистиңбогунсайгарып көөр чогаалывыстың автору Артык Хөм-ОттуковнаХовалыг.(Слайдыдантеманы, сорулганы база чогаалчынындугайынданомчуур).
Слайд соонда:
- Мен силергечогаалдыномчааш, оонбижиттингеничүнүң-биле уран-чеченболуптурарынбилипкээронаалгабергентурган мен.Кыскаутказынкымчугаалаптарыл? ( Бирөөреникчиутказынчугаалаар).
Ынчангашчогаалдыңдугайындасактыышкынныгбеседаданкылыптаалыңар.
- Чогаалдың жанры чүл?( Тоожу)
- Болуушкуннарнынболуптурарчерлеринчугаалапкөрүңерем( Сүт-Хөл, Сүмбер-Уула, Кызыл-Тайга, Бора-Тайга, Ак-Хем, Чес-Булуң).
- Чогаалдыңэкспозициязыканчаарэгелээрил? ( Тыва улустуңтоолдарындадег, «экишагныңэктинде, бак шагныңбажында» депэгелээр).
- «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» дептоожуаасчогаалынынкайыжанрлары-биле төрелдешкегил? ( Тоолдар, маадырлыгтоолдар, хуулгаазынтоолдарболгаштоолчургучугаа-биле домейлежиптурар).
-Чүгеынчадепбодап тур силер?
- Эгези база тоолышкаш…Шыяанам…дээшэгелээр, чогаалдыңмаадырларынынчурттапорарөөнчогаалчытозанаътдолганыпчетпесдокулчакакөргээдепбижээн, а кажан Ай-кысөзебергеш,черээзи-биле чоруптурарүеде ада-иезимуңгарааш,мынчадепсүмележир: « Ай-Кыстыадаан-мөөрейчарлаптургашкижигебээр.Аъдыэрткен, шүүлгенмогеге Ай-Кыстыакбаштыгсарыгхою-биле кадыбээр»
-А.Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» дептоожузунчүүсолун, онзагайболдуруптурарыл? Чогаалчытоожунучүнүң-биле байытканыл?
- А.Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» дептоожузуканчаар-даааажок уран-чеченбижиттинген, улустунужур-чанчылдарынбарык-ла шуптузункииргендепчугаалапболур база аасчогаалыныңжанрларыхойү-биле кириптураркайгамчыкбайлакчогаал.
- Шын-дыр. Эр хейлер! Артык Хөм-ОттуковнаХовалыг-төрүттүнгениечерининалгакчызы, олоран-чуртунуңчайгаарбүткенкаас-чараштайгаларынга, хемнер, хөлдеринге, аржаансугларынгакызыгаарчокынааншүлүктериндеболгаштоожуларындаилереткен. «Ай-кыс билеАлдын-Мерген» дептоожузундадыкахөйулусчуужурларны, ёзулалдарныболгашчаагайчанчылдарны база тывачоннуңбайлакаасчогаалынхөйү-биле ажыглаан. Амоларгадоктаапкөрээлиңер.
1.Тос ужурлар.( слайд 6,7)
2.Уруг сыртыыншыгжаары, уругхирниншыгжаары (тоссыртык, тостанды) - слайд 8,9
3.Аалчыларны уткуурунуңёзулалы.
4.Уруг тывар азы уругайтырарыныңёзулалы
6.Кудашкыларның белек сунчуп, удур-дедирхүндүлежиптурары.
7.Дүгдеглиг кыстыавазыныңкаастаптурары. (арын 217) слайд 10
8.Топ айтырары.
9.Куда ёзулалы.
10.Уруг доюнэрттирип, атадаары.
11.Уругчажынхылбыктаары.
12.Дүк салыры.(мында бот-бодунгадузалажырёзулал, улугкижилернинадынойзурёзулал) слайд 11, 12
13.Анчыёзулалы.
14.Молдурук сөөгуналгаары (Онухемдээнкижиушкатапкурайлааш, алгаар). Эъттисалырынынужурлары. Арганынаңыхамаанчок, азыраанмалынөлүреркижиничалаар, өзээрчурумнуг.
- Черээзихорадааш, чангысурууналгашбарган.Чүге? Чес-Булуннуңсуучүгекатканыл?
15. Сугбажындагыыры.
-Бирээзи - даг, бирээзи - аржаанболган.Чүге?
- ШалбааХөл болу берген. Канчап? слайд 13, 14, 15
Шагаабүдүүзүндеыяшчарбас, өскекижиниңэккелгеничемин отче кагбаанда, чивес – сагылгалархажыттынган.
17.Кайы-хамаанчок ыяшкеспес.Чаш ыяшсыкпас.(хараганмалгахоолулуг. Доорзундахорзунучемишкир)
Чогаалдыномчуполурарга, хамык-ла чүүлоонэгелээнболуптурар: « ытишпес кара суг»депчугааоонтывылган, хадыңчулуун база оонбээрдозупижерапарган, сугбажын база оонбээрдагыырапарган,
Улустуңаасчогаалынажыглааны:
Үлегердомактар.
Аалгакиргенкижиаякэрииызырар,
Аргакиргенкижисаатдайнаар.
Эгейникетпеске, соокболур,
Эргинибилбеске, соораболур.
Авагаажы-төлүкончуг,
Анчыгаалды-кишкончуг.
Үннүңчаражыхекте,
Үнүштүңчаражычечекте.
2.Чечен сөстер:
Кускун кара-дааболза, төлүнгеынак.
Ужа чиир – уктуг,
Төшчиир – дөстүг.
Чарынэъдинчааскаанчивес,
Чанындаэжинге кара бодавас.
Йөрээлдер: кудага
Дөнчергеөөнөглезин!
Дөлемчергемалынмалдазын!
Алангыэдээнанай-хураганчазабассын!
Мурнууэдээнажы-төлүчазабассын!
Азынганыалдынболзун!
Аатканыоолболзун!
Эзертээничырааболзун!
Эдилээнимөнгүнболзун!
Сарыгаскырчылгылыгболзун!
Сарыгбаштыгоолдугболзун!
Уругдоюнга:
Адазыдегшеверболзун!
Иезидегишчиболзун!
Аржаангайөрээл:
Өршээ, хайыракан!
Алдынаржааным, Ай-Кызым!
Агым-көгумбагладым,
Човуланымчоттундурупбер,
Аарыымарылдарыпбер,
Адап-сурапкелдим, алдынаржааным!
Ынчангаш Артык Хөм-Оттуковнабодунуңөгбелериниңарыгсеткилдиин, төлептиин, ынакшылгашынчызын, хүндүткелдиин, уранын, бойдузунгаынаансурапбижээнболуптурар. Сүт-Хөлчурттугоолдар, шынап-ла, мөгеболган(слайд16). Кыстары база чараш. Хөлдуңкаазын, дагларынынчаагайынкөргенкижичогаалчы, хөгжүмчү, ыраажыболуптурар. Каргыраалаар, хөөмейлээр, хомустаарталазы-биле кымга-дааалдыртпаан.Шакмонуалгашкөөрге, чогаалчыбодунуңчуртун, чонунканчаар-даааажокалдаржыдып, анааынаанчүнүң-биле-дааденнепшыдавазынмырыңай-ла бадыткал-биле бижиптурар.
- Силерниңбодалдарыңарнычугаалапкөрүңерем, уруглар.Силерниңчуртуңаркайы хирел? Чүзү-биле алдаржыдыпболурсилер?
Ынчангашкандыг-даакижигеТөрээнчери, оонбайлаа, чону, төрелаймааэргимболгашчоокболур.Бистиңулугчуртувус-Ыдыктыг Бай-Тайгавыс.Оонбажындамөңгунмеңгичайынналган, кажан-дааэривес, ыдыктыгоран. Аңаачонүе-дүптенбээр, чүдүпкелген..Оонэдээнчуртаанчонухѳй мал-маганныг, Мешкен-Хөлдүдолгандырчылгы, сарлыысынышпастапоъттаан.Тайгаларында ан-мен, кат-тоорук, кат-чимис, эм оъттардээшчерлечүүчогул?
Бай-Тайганынчонушуптуонзагай: талантылыг, уран-шевер, эрес-кежээ, төлептиг.Бай-Тал – чогаалчылар, ыраажыларчурту, Кара-Хол - генералдарчурту, Кызыл-Даг- уран шеверлерниң, чокдээнделегейгеалдаржаандашчонукчуларыныңчурту.Анааканчапкижичоргаарланмасбоор.Чүге Бай-Тайганынчонумындыгонзагайболганылдээрге, бистинчуртувус-Улуг Бай-Тайгавыстыңбистикарактап, ээкөрүптурарыол-дур.
Кичээливиститөндүрүп тура, бистиншколавыстыңчоргааралдарыболупчоруур «Эдер-Куй»бөлуунуноолдарыныңүделгези-биле шупту «Чес-Булун» депырны ырлажыптаалыңар.
Онаалгага «Тыва черим, тывачонум, тывадылым» дептемагачогаадыгбижиир.
Экиажылдааноореникчилернидемдеглээр.
МӨЧ Бай-Тал ортумакниитибилигшколазы
Темазы: Артык Ховалыгның
«Ай-кысбилеАлдын-Мерген»
дептоожузундаулусчуужурлар
болгашаасчогаалынажыглааны»
Кичээлди «Чылдынбашкызы – 2011» мөөрейге
тывадыл,чогаалбашкызыДоосС.М.эрттирген.
2011 чыл
МӨЧ Бай-Тал ортумакниитибилигшколазы
Ажыккичээл
Тыва чогаалболгаш география эртемнеринге
«Даглар»
дептемагадемнежилгекичээли
Тыва дылболгашчогаалбашкызы: Доос С.М.
География башкызы: Байыр-оол А.К.
2009-2010 оор.чылы