Конспект урока по внеурочной деятельности « Улусчу ужурлар».

Темазы: Тыва – мээң төрээн чуртум.
Сорулгазы: уругларны төрээн чуртунга ынак болурунга кижизидер;
даглыг, шөлдүг, хостуг чараш Тыва чурту кайда турарын өөредир ; ооң сүлде демдээниң, тугунуң, ыдык ырызының утказын өөренип көөр; уругларның угаан – медерелин, дыл домаан сазырадыр.
Дерилгези: Тыванын тугу, сүлде демдээ, « Азия төвү» тураскаалдың македи, Тываның картазы, Тыва Республиканың ыдык ырызы, компьютер, экран, проектор, чуруктар.
Класс шагының чорудуу:
Дыңнадыг. ( сыгыт, хөөмей аялгазы салып каан турар).
Өөренир чүүлүнүң, темазын,чылдагаанын тывары.
Тыва улустуң 30 чылдар эгезинде ырлап чораан ырызындан башкы бир одуруг номчуур .Тыва чурту мээң -не чуртум,
Тынып чорда хостуг чуртум.
Топтап бодап, сактып көөрге
Даглыг, шөлдүг чараш чуртум.
( слайд даглар, хемнер чуруу).
- Ол ырда кирген даглыг, шөлдүг, хостуг чараш чурт кайда турарыл? Чүү деп чурттуң дугайында чугаалап турарыл?
( өөреникчилерниң харыызын дыңнаар).
- Кижи чурттуг, куш уялыг деп тыва чонувус чугаалажыр болгай. Кижиниң төрээн чурту чүден эгелээрил?
Тыны бедик төрээн чурттанДыңгылдайдан, хөөмейден,
Чаштың эге алгызынданЧарын салган аңчылырдан.
- Уруглар бөгүнгү кичээлде чүнүң дугайында деп бодап тур силер? Ам чаа чугаалашкан, ырыларывыс, шүлүктеривис чүнүң дугайында – дыр?
- Эр – хейлер. Клазывыс шагының темазын кым номчуптарыл?
- Чүнү билип алыр бис, кандыг сорулга салып ап болур бис?
3. Кичээлдин темазы – биле ажыл.
- Уруглар Тывавыс дугайында чүнү билир бис?
- Бо чүл, кым көргенил? Каяа көрген силер? ( «Азия төвү деп тураскаалдың македин көргүзер).
- Чуге «Азия төвү» деп турарыл?
- Делегейде 6 дип бар. Оларның эң улуу - Азия ( Евразия). А Азияның таптыг – ла дал ортузунда чыдар бичии чуртту Тыва чурту деп адаар. Ол бистиң төрээн чуртувус Тыва. Ону картадан дораан тып ап болур бис, уруглар.
( Карта – биле ажыл). ( Уругларга тыптырар, уруглар тыппас болза башкы дузалажыр).
- Картадан көөр болзувуса Тыва Республика долгандыр турар найыралдыг кожаларның чурттары - биле кожа кызыгаарлажып чыдар.
- Мурнуу талазында моол чоннуң чурту. Артыы талазынды алтайлар, хакастарның чурттары, база чөөн талазында Иркутск хоорай азы облазы – биле кызыгаарлажып турар.
- Уруглар, силер төрээн чериңерниң - Тываның агаар – бойдузунуң ажыктыг байлааның, аң – меңиниң, ажыл- агыйының дугайында чүнү билир силер, чугаалап көрүңерем. Тываның найысылалы чүү деп хоорайыл.
- Тыва Республикавыс - Россияның составында өске национал республикалар – биле дөмей деңге хөгжүп, сайзырап чоруур республика.
- Тываның девискээри улуг эвес, ынчалза – даа ол бойдус талазы - биле эң – не бай чурт.
- Төрээн чериңерге чүү дээш чоргаарланып болур силер?
Ажык байлаан үүжелээн
Азий диптиң чүрээн ээлээнСүлде туктуг, ыдык ырлыг –
Сүзүү бедик төрээн Тывам.
- Уруглар, бо чүү - дүр?
- Тыва Республиканың сүлдези.
Сүлде демдээн көргүзер.
Сүлде демдектиң даштыкы хевирин, ооң чуруунуң утказын өөреникчилерден айтырар.
Сүлде демдээниң чуруун тудуп алгаш, тайылбырлаар.
- Бо сүлдениң даштыкы хевири частып келген чечек ышкаш 5 талалыг, Сүлдениң чөөн – соңгу талазындан эртенги хүн үнүп орар, Хүнче уткуштур аъттыг кижи ужуктурп чоруур. Бо дээрге малчын тыва чоннуң сайзыраңгай болгаш аас – кежиктиг келир үеже чүткүлү – дүр. Ооң адаанда Тыва деп бижик бар.
Тываның тугун тудуп алгаш бир өөреникчи чугаалаар.
- Кандыг – даа күрүне ыдык туктуг болур. 1993 чыл сентябрь ай – бистиң тугувусту ыдыктап бадылаан. Туктуң хевири мындыг: сып талазында сарыг өңнүг үш – булуңчук бар. Ол сарыг шажынныг чон дээни ол.
2 азыгдан ак кожа каттыжып келгеш, туктуң ортузундан бадыпкан. Мында Бии – Хем биле Каа – Хем кттышкаш Улуг –Хем апраганы дээни ол. Туктуң 2 талазында чырык ак – көк өңнер бар. Бо дээрге Тываның арыг дээриниң, арга – ыяжының, аржаа суглуг, хөлдериниң демдээ – дир.
- Чүү деп ырыны ырлап турда шупту туруп алырыл?
- Тыванын ыдык ырызы чоокта чаа өскерли берген. Тываның ыдык ыры, ол чоннуң чуртунга ынаан, хүндүткелин көргүзүп турар.
- Тываның ыдык ырын дыңнаар.
2 кезээ.
- Силер бажыңыңарга « Тываның каас – чаражы» деп буклет кылып экээр болган силер.
- Ам ол буклеттеривис дугайында чугаалажып таалыңнар. ( уруглар боттарының кылган буклеттерин чугаалаар).
Самбырада таблицаны уруглар көөр.
Тыва 170,5 муң км
Даглар80%
Мөнгүн - Тайга 3976м
Арга -арыы50%
Хөлдер 400 хиреБалыктары18 хевириҮнүш 1500 хире хевириКуштар240 хевири.
Рефлексия.
- Бөгүн кичээлден чүнү билип алдыңар?
- Чүү солун болду?
- Ам – даа чүнү билип алыксап тур силер?
Түңнел.- Ынчангаш бистиң төрээн чуртувус Тыва - ол хире кайгамчык, чараш, аңгы дылдыг, ыдык ырлыг, сүлде демдектиг, туктуг, балык – байлаңныг, хемниг –хөлдүг, бедик дагларлыг онза тускай чер болуп турар. Төрээн чериңерге, чуртуңарга ынак, ооң бойдус, байлаан камгалап чоруулуңар.
Харлыг дүвү улдап – ширбип, халдып эртерКадыр Саян ханаланып хаажылаан,
Угбашкы дег ийи хемнер каттышкаштың
Улуг – Хем бооп, океанче орун изээн,
Азий диптиң төвү,чүрээ-Бурун Тывам,
Ам- даа сайзырап, чечектел – ле Төрээн Тывам!
Барыын – Хемчик кожууннуң
Эрги - Барлык муниципалдыг ортумак ниити билиг школазыКичээл планы
Темазы: «Тыва – мээң төрээн чуртум».


Донгак Зинаида ДоржуевнаЭрги - Барлык – 2013.