Рабочая программа по внеурочной деятельности Улусчу ужурлар

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение
Бора-Тайгинская средняя общеобразовательная школа «Сут-Хольский кожуун РТ»
Рассмотрено на заседании Согласовано с заместителем «Утверждаю»
МО __________________ директора по УВР Директор МБОУ Бора-
Протокол № _________ _____________________ Тайгинской СОШ
« »______________20 г « »_____________20 г ___________________
Приказ № ___________
от « »____________20 г

Рабочая программа по внеурочной
деятельности «Улусчу ужурлар»
( 1 час в неделю )


Составитель: Сарыглар Чечек Дугаар-ооловна –
учитель начальных классов , первой категории.

2015 г.
1 класс. «Улусчу ужурлар»
№ Темазы Билип алыр чуулдери Ниити билиглер Эртем харылзаазы шагы хуну
«Ог-аал кодан» 34 ш 1 Киирилде кичээл «Оол адалыг, омак-соок чурттуг» Тыва – Азия диптин тову. Тыва чурт чуруу-биле таныжылша. Торээн черим – аалым, суурум, хоорайым, чуртум. Омак-соок, чурт, чурт чуруу. Торээн чугаа, бойдус. 1 ш 2 «Ог – чурттаар чер» Огнун даштыкы хевири. Терве, хараача, эжик, шывыглар. Даштыкы хевири Чурулга «ог» 2 ш. Огнун ниити тургузуу. Дериг – хериги, оларнын туружу. Эт-сепке, дериг-херекселге хамааршкан улусу ужурлар. Иштики тургузуг туруш ужурлар Чурулга
«ог ишти» 1 ш. Огнун дериг-херекселинге хамааржыр тывызыктар 1 ш. 3 От - чаяачы Отка хамааржыр хоруглар От, от-чаяачы, хоруг. 1 ш. Огнун дериг-херекселинге хамааржыр сагыглар. Эргип артаары, унер кирери, аяк-сава салыры, ок-биже эдилээри,аптара-хааржак ужээри, бистиг херексел сагылгазы. сагылга 1 ш. 4 «Тоогу билбеске – чазар, торел бибеске – турээр» «Бистин ог-булевис» Авазын хундулээри. Ачазын хундулээри. Алышкылар, угбашкылар, дкнмашкылар. 1 ш. «Ада торели – алдын, ие торели – монгун» «Даай коргенде чээн омак» Тоогу, торел, ог-буле. Орус дыл. Торээн чугаа. 1 ш. Торел улус деп кымнарыл? Торел улустун хундулежип адажыр ужуру. хундулежир 1 ш. 5 «Чанчылывыс ыдыктыг, сагыызын дег эдилээл» Олут ужуру Ниити олут, кыс олут, эр олут. Олутка хамааржыр ужурлар. Олут, олут ужуру. 1 ш. Огге ужурлар Огже унер киреринин ужурлары, мендилежир, байырлажыр ужурлар. Улуг улус-биле чугаалажыр ужурлары. ужур 1 ш. Аянныг чугаа ужурлары. «Ие созун – ижип болбас, ада созун – ажырып болбас» 1 ш. Чугаа уезинде сагыыр хоруглар. Хол бутка, быгынга, салаага янзы-буру шимчениглерге, арын-башка хамааршкан хоруглар. Сагыыр, сагыызын. 1 ш. «аалга кирген кижи аяк ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар» Аалчыны уткуурунун, чолукшуурунун, шайладыырынын, чугаалажыырынын, удээринин ужурлары. Аяк эрии ызырар, чолукшуур. 2 ш. 6 Аал коданы Огбелерим хонаштары. Чазаг, чайлаг, кузег, кыштаг хонаштарга ыдыктыг хамаарылга. Аал коданы, огбе, огбе чурту, хонаш, ыдыктыг хамаарылга 1 ш. 1 ш. Мал-маган – тываарнын амыдыралынын дозу. Тос чузун мал дугайында эге билиг. Мал-маган, амадырал дозу, тос чузун мал. Чурулга «Азырал дириг амытаннар» 1 ш. Мал-маганга хамаарышкан куш-ажылчы тоолдар.
Орус дыл «Домашние животые»
1 ш. Мал-маган тывызыктарда, улегер-домактарда. Мал-маганга хамаарышкан улегер-домактар, тывызыктар 1 ш. 7 Тыва улустун байырлалы – Шагаа. Шагаа – Тыва улустун байырлалы. Шагаанын ужур-утказы. Шагаа чеми, тыва оюннар, куш-шыдал. Шагаа, байырлал. Орус дыл. Пища.
Ужуглел.
Чем аймаа 1ш 8 Оюн дугайында ниити билиг. Чингине тыва оюннар. Хой улустун оюнаар оюннары. Хой улустун ойнаар оюннары – «Сайзанак», «Ак-ыяш», «Согур-аза», «Аскак-кадай» Сайзанак
Ак-ыяш
Аскак-кадай
Кажык 3 ш. Болук улустун ойнаар оюннары. Хуреш, аът чарыжы, чадаг чарыш. Хуреш, чарыш. 1 ш. Кажыктарым Мал сооктери-биле ойнаар оюннар. Мал сооктери 1 ш. Элээн каш кижи ойнаар оюннар. Ча адары, кира адары. Ча
адар
кира Чурулга
«Мээ ынак оюннарым» 1 ш. Салаага оюннар Салаага оайнаар оюннарнын хевирлери Салаа
Оюн
хевирлер 1 ш. 9 Сай-ла дашты чыып тургаш, сайзанактап ойнаалынар. Сайзанак – бурунгу тыва оюн.
Сайзанактап ойнаары
Ыры «Сайзанак» Сайзанакты тургузары. Оон хеоекселдери. Сайзанак ээлери
Сайдажы
Сайзанак
Сайзанак ээлери Чурулга «мээн оюнум»
Куш ажыл.
Сайзанак херекселдеринин чыындызы. 1 ш.
1 ш.
1 ш. 10 Тунел кичээл «Буянныг огге чон чыглыр, будуктуг ыяшка – куш чыглыр» Буянныг ог, чон, будуктуг ыяш куш. 2 ш.
4 класс. «Кожагардан мал хараар, кожалардан улегер алыр» 34ш.
№ Темазы Билип алыр чуулдери Ниити билиглер Эртем харылзаазы ш 1 Киирилде кичээл Делегей чоннары Делегей чоннары. Оларнын бот-тускай культуразы. Омак соок кижилер деп кымнарыл? Кожагар хараар, улегер алыр, оске соок кижилер, делегей чоннары, культура, бот-тускай культура. Торээн чугаа. Номчулга.
Чугаа сайзырадылга. Орус дыл.
Развитие речи. 1 2 Кожа-хелбээ чоннар Алтайлар, моолдар, буряттар. Кожа-холбээ чон. Торээн чугаа
Созуглелдер
Сугаа культуразы
Кожа чоннарнын аас-чогаалы. 1 Хакастар, орустар. 1 Улусчу чанчылдарга домейлешкек чуулдер Улусчу чанчыл домейлешкек чанчыл 1 Улусчу чанчыл, удурланыш-как чуулдер Удурланышкак чанчыл 1 3 Торел чоннар Турук чоннар дугайында ниити билиглер Тывалар, алтайлар, хакастар, шоорлар, кыргыстар, казахтар, узбектер, азербайджаннар, турктар дугайында. Турк чоннар 2 Торел чоннар Торел чоннар аразында культурлуг болгаш торел, куда-баар харылзаалар.
Торел чоннар Торээн чугаа 1 Ангы-соок улустар аразында чугаа культуразы
Коргузуг кичээлдер Орус, англи, турк, немец болгаш оске-даа дылдын ужур-дузазы кижилер-биле таныжары, аал-чуртун айтыржыры, бодунун чонунун дугайында (чурттакчыларынын саны, ажыл-агый, культуразы, бойдузу, чанчылдары, ужурларынсонуургадып билири) Турк чоннар , шажын , культурлуг харылзаа , чугаа культуразы , билчилге. Чугаа сайзырадылгазы.
Улустун аас чогаалы.
Куш-ажыл.
Чоннарнын куш-ажылчы байырлалдары. 2
2 «Чоон чуктун кижизи мен»
Ю.Кунзегеш Бурунгу чоон чуктун чоннары.
Чоон чук улузунун календары
Чоон чук улузунун тоолдары
Чоон чуктун чаа чыл байырлалы Японнар , индийлер , тибеттер , кыдаттар , корейлер , моолдар , тывалар.
Чаа чыл байырлалдарынын аттары , кажан , канчаар эртип турары. Чоон чук , чоон чук кижизи , национал костюмнар. Чурулга кичээли ,
торээн чугаа -тоолдар
Орус дыл – сказки. 1
1
4
4 «Кижи чери кидирээштиг кижи чеми химирелдиг Кижинин беш торээн чурту.
Беш торээн чуртка ыдыктыг хамаарылга. Иезинин ишти; торуттун ген чери; бичиизинден маннап оскен чери; башкалангаш чурттаар чери; кызыл-дустааш чыдар чери.
Беш торээн чурт , башкалангаш чурттаар чер , кызыл-дустааш. Бойдус «Торээн черим».
Музыка – торээн чер дугайында улусчу ырлар , кожамыктар. 1
2 Чер-ием
Черге хамаарышкан ёзулалдар.
Черге хамаарышкан хоруглар , сур-таалдар.
Чернин беримчези. Ыяш кезерде чалбарыг, эм оът чыырда , казарда чалбарыг.
Ыяш , суг , аржаан дагыырда чалбарыглар.
Чер даянмас, бистиг херексел черже кадавас , довурак буртулатпас.
Кат-чимис ,тараа-быдаа Беримче , дагылга ,
чалбарыг , хоруглар ,
суртаалдар.
Чурулга
Бойдус
Торээн чугаа
Музыка 3
1
2
Туннел кичээл Шылгалда
Моорей-кичээл Тест.
«Кожагардан мал хараар, кожалардан улегер алыр» 1
2 2 класс.
«Тос-ла чузун малымайны азыраза , байыыр-ла мен» - 34 шак.
№ Тема Билип алыр чуулдери 1Ниити билиглер Эртем харылзаазы ш Киирилде кичээл «Тос-ла чузун малымайны азыраза , байыыр-ла мен» 1 «Малдан халбактанган –бай, черден халбактанган- тодуг» К.Кудажы «Кым эн ажыктыгыл?» (тоол Мал бурузу бодуну-биле ажыктыг , Халбактанган , бай , тодуг. Торээн чугаа «Азырал малдар»
Куш-ажыл
«Ог-булевисте мал ажылы» 1 Азырал малдар Азырал малдарны болуктээри: шээр мал , бода мал , чылгы мал. болуктээри 1 Малдын назы-хары Назы-хар болуктээри 1
Азырал малдарнын он-чузуну Малдын чузунун , онун ылгап билир Он-чузуну 4 Ат хуваалдазы
Эр , кыс болгаш чаш малдарнын ат хуваалдазы
адаары Ат хуваалдазы 1 Ылгалдыг малдар Салгал малы , ыдыктыг малдар , эжелик малдар. Салгал , эжелик , ыдык. 1 Мал им-демдээ Кодан ими , торел-болук ими . Имнернин хевирлери болгаш ужур-дузазы. Им-демдек 1 Азырал малдарны кыйгырары Мал толун алзыры-тоотпалаары, чучуулаа-ры, хооглээри, чууктаары Мал алзыыры, тоотпа, чучуу, хооглээри, оскус. Чурулга «Мээн малым» 2 Оскус мал. Легенда «Оскус бодаган» Оскус мал , хостурган чаш мал. Ону азыраары. Оскус , хостурган. 1 «Кажык деп чул, билир сен бе?» Кажыктаары Кажык дугайында билиг. Кайыын алыры. Кажыктын талалары-биле малдар илередири. кажык Торээн чугаа,
1 Кажык-биле оюннар Аът чарыштырары , дорт берге, шалбалаары, бодалажыры. Бодалажыр
шалбалаар Класстан дашкаар кичээл 1 О. Сувакпит «Хуулгаазын кажыктарым» Кажыктын хуулгаазын чуулу. Аът чарыжы хуулгаазын
Тыва оюннар 1 Практиктиг кичээл Кажык дугайында билиин хынаар. Класстан дашкаар кичээл 1 Моорей кичээл Азырал малдарга хамаарышкан кожамыктар, йорээлдер тывызыктар.(чыыры) Кожамыктар , улегер домактар, тывызыктар , члбарыг чыыры Ыры кичээли
Тыва улустун кожумактары 1 Кичээл-моорэй 1 «Хойлуг кижи каас, инектиг кижи тодуг» Сут , эът , дук бээр малдар
Сут-ыдыктыг чем.
Сут улустун –аас чогаалында. Инек , бе , ошку , хой , сарлык.
Суттен кылган ак чемнер, хымыс , хойтпак. Сут – ыдыктыг чем, ак чемнер, хымыс - суксун Чурулга «Кештен кылган хептер»- хостуг чурулга. Торээн чугаа – азырал малдар. Улустун аас чогаалы 1
1 Шагаа Шагаа эртиреринин ёзулалдары.
Шагаа оюннары. Шагаа эртирери , оон ёзулалдары, белеткели. Ёзулалдар , сагылгалар, чолукшууру… Куш-шыдал
Тыва оюннар 1
1 «Алды хана оомейни , азырап каан малы-
майны» Ог – кошкун огбелернин солуттунмас эдилели.
Хана баштары.
Ог дугайында оюннар. Ог дугайында билиг. Кош , хонаш шилиири. Ог тигеринин ужу
«Ос азар оскус хана, кавай азар хавыяалыг хана…» дээш оон-даа оске
«Боодей ог», «Чадыр ог», «Алдын орду»-удазыннар-биле оюн. Ог ханазы, кошкун, кош, ог тигеринин ужурлары , хана баштары , ос , оскус хана , хавыяалыг хана, бодей ог , орду. Чурулга
«Малчын аалда»
Куш – шыдал
Тыва оюннар. 1
1
1 От - чаяачы Ожук даштары.
Отче чем каарынын ужурлары.
Отка хамаарышкан тоолчургу чугаалар, чалбарыглар Ог оду , чер оду (бичии от, улуг от)
Отту салырынын ужурлары (чангыс ыяш чалгаарааш кыпас, ийи ыяш сымыранчыр дээш кыпас, уш ыяш хуннежир дээш кыпас, ыяштын шиш , сувур ужун одагже угландыр салбас дээн о.ы.)
Отче чем каарынын ужурлары. От биле сугга хамаарышкан ужурлар. Ожук , ожук даштары, ог оду , чер оду , улуг от , бичии от. Чурулга «Анчынын одаа»
Куш-ажыл
Ог ажылы. 1
1
1 «Тол багы ог чуду , торел багы аал чуду» Тыва календарь.
Хундуткел состери Тыва календарь ( чыл санаашкыны , оонун иштинин кежигуннеринин чылдарын тодарадыр)
Бичии улуска хамаарышкан адаар состер-дунмам, эниим,опей, ыдым, хунам, ачак дээш о.ы.
Улуг улуска хамаарышкан адаар состер – акый, угбай, огбе, эне, кырган, кырган-авай…
Торел-доргул улуска хамаарышкан состер – даай, кууй, честей, чаавай, ченге, шаны дээш о.ы.
Оннук-тала аайы-биле адаар состер – эш, тала, эжим, оннук.
Кижинин мергежилинге хамаарышкан состер.
Хундуткел состери Торээн чугаа
Чугаа сайзырадылгазы. 1
2 Блиц - оюн «Азыраарга мал озер , ажылдаарга чурт сайзыраар» 2 Тайылбыр бижик.
1-ден 4 класстарга чедир сумелеп турар «Улусчу ужурлар» деп класстан дашкаар
кичээлчигештин программазынын кол сорулгазы:
тыва уругларны бодунун чонунун депшилгелиг узел-бодалдарынга ,
ужурларынга , чанчылдарынга дууштур остурер , кижизидер.
2 Уругну боду бодун ог-буленин , торел-болуктун толептиг толу , чаагай чанчылдарнын салгакчызы мен деп чоруур кылдыр хевирлээр.
3 Чонунун сузуктуг ужурларын сеткилинден хундулээр, медерээр, сагыыр, оске улуска тайылбырлап, дамчыдып , ол ышкаш хой националдыг чоннарнын культуразын ожаап чоруур кылдыр чанчыктырар
4 Торээн черинге , чонунга , дылынга чоргаарланып , унелеп билир толду хевирлээр.
Программа тыва болгаш оске-даа Топ Азия улузунун 12 (60) чыл эргилделиг календарынга болгаш улусчу педагогиканын мозу-будуш талазы-биле эрте кижизидилге принцивинге болгаш Тыва республиканын ооредилге черлеринге кижинин сузуун болгаш мозу-шынарын кижизидип сайзырадырынын концепциязынга даянган.
«Кижи болуру чажындан , аът болуру кунундан» деп улегер домак улусчу кижизидилгеге башкыларнын кол даяныр угланыышкыны болур.
«Улусчу ужурлар» деп класстан дашкаар кичээлди ооренип тургаш уруг
дараазында чуулдерни билип алыр :
- «ийи айлыг уруг иезин таныыр , алды айлыг уруг адазын таныыр» дээн ышкаш : бодунун эн чоок кижилерин оске кижилерден ылгап билир;
- бодунун чугле кады торээн кижилерин эвес , а хан торээннерин билир, оларны хундулээр ужурлуг деп чуулду билир :
- чоннун чанчылдарын , ёзулалдарын сагып билир ;
- Тыва чоннун азырап чоруур мал-маганын таныыр , оларнын хар-назынын тодарадып , ылгап билир турар ;
- Торээн черинин тоогузун , черинин дугайында тоогу чугааларны чыып билир ;
- Чугле торээн чону эвес , а кожа-хелбээ чоннар, торел чоннарны , оларнын культуразын , национал байырлалдарын , дылынын дугайында билип алган турар;
- «Ог, аал, кодан» , «Тос чузун мал» , «Чон, чер , дыл» , «Кожа чоннар. Торел чоннар» дугайында билигни долузу-биле алган турар.
Класс бурузунге 34 шак бердинген. Ниити шактын санынче экскурсиялар, оюннар , моорейлер . ужуражылга шактары кирип турар. Эге класстарга «Ниити билиглер» болгаш «Эртемнер харылзаазы база бердинген.
Программаны Сундуй Галина Донгаковнанын удуртулгазы-биле А.С.Кечил-оол , Ч.Д. Сарыгларнын «Улусчу ужурлар» деп шенелделиг ооредилге эртеминин 1-4 класстарга тургускан чижек программазы-биле тургускан.
«Улусчу ужурлар» программазын шингээткениниё планатынган
т\ёнелдери :
- Билип алган билиглерин , чоннуё ажыглап чораан \легерин херек кырында амыдыралга ажыглаары.
- Школа иштинге эртип турар м==рейлерге ажыглап киржири.
Личностуг ( бот-тускайлаё онзагайы )
Уругларныё сагыжы ак , угаан-медерели сайзыраёгай , топтуг-томааныг аажы-чаёы хевирлетинер.
Чоннуё сагып чораан чаагай чаёчылдарын унелеп билир , ону сагып , амыдыралга ажыглап шыдаар кижи болуп кижизиттинер.
Дыл – домаа , аажы-чаны , сеткил – сагыжы ак , ажык , биче сеткилдиг , дузааргак , х\нд\лээчел уруг хевирлеттинер.
Метапредметиг туёнелдер.
Чугаалажып турар кижизин дыёнап билир , чугааны кылып шыдаар,
кижи б\р\з\ бодунга хамаарышкан бодалдыг , ону илередир эргелиг деп ч\\лд\ билип , унелеп билиринге белен.
Бодунуё бодалын илередип , ол дээш туржуп шыдаар \зел-бодалдыг.
Сорулганы салгаш , ону чедип алырыныё аргаларын тодарадып шыдаар ; бодунун болгаш долгандыр турар кижилерниё аажы-чаёын шын унелеп билир.
Предметтиг (эртемге хамаарыштыр ) т\ёнелдер.
Уругларны чугаа культуразынга болгаш чугаалажып билиринге ооредир.
Улустун чаагай чаёчылдарын сеткилинден х\нд\лээр , сагып билир , тайылбырлап билир , =ске улуска дамчыдып чоруур кылдыр ==ренген.
Болуушкуннарны бодамчалыг сайгарылгага даянып , дамчыдып билир.
Ажыглаан литературалар
Абдулатипов Р.Г. Природа и национального «Я» - М.: Мысль, 1991 г.
Аракчаа Л. Экология тыва чоннуё езу-чаёчылдарында , Тываныё аныяктары , 1992 , апрель 30.
3. Бардина П. Сибирские обычаи : Поверья , заговоры ,обереги – Томск , 1992 г.
4.Вайнштейн С.И. Историческая этнография тувинцев. – М. 1972 г.
5.Виноградов Г.С. Народная педагогика. – Иркутск , 1926 г.
6.Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чоннуё бурунгу ужурлары. Кызыл – 1994 г.
7. Курбатский Г.Н. Тувинские праздники. Кызыл-Ленинград 1970 ч.
Матпаадыр – Кызыл – 1991 ч.
Мижит Э. Бузундулар. Кызыл , 1992 ч.
Салчак К.Б. , Салчак Л.П. Тыва улусчу педагогиканыё х=гж\лдези. Кызыл , 1984 ч.
Эргеп М. Бойдустуё шаажылалдары. Шын 1992 , октябрь 1.
Сундуй Г.Д. – ажылдары.