Программа внеурочной деятельности Улусчу ужурлар
«Улусчу ужурлар» ооредилге эртеминин
1-ги класска программазы
«Тос-ла чузун малымайны азыраза байыыр-ла мен». 68 шак.
№
Тема
Словарь
Шагы
Хуну
1
«Тос-ла чузун малымайны азыраза байыыр-ла мен».
Байыыр-ла
1
2
Малдан халбактанган – бай, черден халбактанган – тодуг.
Халбактанган
1
3-4
Азырал малдарнын болуктери: шээр мал, бода мал, чылгы мал.
Болук
2
5-6
Азырал малдарнын он-чузуну. Шээр малдар.
Ат хуваалдазы
2
7-8
Азырал малдарнын он-чузуну. Бода малдар.
Доруг, шилги
2
9
Эр кыс болгаш чаш малдарнын ат хуваалдазы.
Хунан, лонен
1
10
Салгал малы, Ыдык малы, Эжелик малы.
Ыдык,эжелик
1
11
Малдын им-демдээ.
Им
1
12-13
Мал толун алзыры – тоотпалаары, чучуулаары, хоглээри, чууктаары.
Тоотпалаары, чучуулаары
2
14
Оскус мал. Хостурган чаш мал. Ону азыраары.
Хостурган
1
15-16
Кажык деп чул, билир сен бе? Кажыктаары.
Кажык
2
17-18
Азырал малдарга хамаарышкан кожамыктар чалбарыглар, тывызыктар, улегер домактар моорейи.
Чалбарыг
2
19
Сут, эът, дук бээр малдар.
Ыдыктыг
1
20
Сут – ыдыктыг чем. Суттен кылган ак чемнер.
Езулал
1
21-22
Шага. Шага эрттиреринин езулалдары. Шага оюннары.
Кош, хонаш
2
23
Ог – кошкун огбелеривистин солуттунмас эдилели. Кош, хонашты шилиири.
Хавыялыг
1
24
Хана баштары: ос азар оскус хана. Кавай азар хавыяалыг хана.
Боодей
1
25
Ог дугайында оюннар. Чадыр ог. Боодей ог. Алдын орду.
Ожук
1
26
Ожук даштары. Ог оду. Чер оду.
Хунежир
1
27
Отту салырынын ужурлары (чангыс ыяш чалгаарааш кыппас, ийи ыяш сымыранчыр дээш кыппас, уш ыяш хунежир дээш кыппас).
ужур
1
28
Отче чем каарынын ужурлары. От-биле сугга хамаарышкан ужурлар.
1
29
От дугайында тоолчургу чугаалар, чалбарыглар.
Тоолчургу чугаалар
1
30
Ожук даштары, ог-оду, бичии от, улуг от.
Бичии от, улуг от
1
31-32
Азыраарга мал озер, ажылдаарга чурт сайзыраар.
сайзыраар
2
33-34
Катаптаашкын.
2
Азырал малдарны хар-назын аайы-биле адаары-6 шак.
35
Хураган-дотпе-хунан хой-хой
Дотпе, хунан, хой
1
36
Анай-дотпе-дузак-ошку
дузак
1
37
Бызаа-молдурга-хунан-инек
хунан
1
38
Кулунчак-богба-чаваа-кызырак
Чаваа, кызырак
1
39
Аъттын манынын хевирлери
Чоржан
1
40
Азырал малдар дугайында улегер домактар, тывызыктар
1
Базымчалаары хоруглуг азырал малдар – 8 шак.
41
Аът бажынче кагары хоруглуг
1
42
Бертинген ивини черге кагбас
Бертинген
1
43
Шары бажынга чуген сукпас
Чуген
1
44
Кыс тевени бодаганындан чарып болбас
Бодаган
1
45
Кошкар мыйызын октап болбас
Кошкар
1
46
Инекти кыламага чыгавас
Чыгавас
1
47
Сарлык бугазын кыжын коданга баглап болбас
Коданга
1
48
Мал-маганын камнаар
камнаар
1
Тыва ак чемнер – 20 шак.
49-50
Сут. Оон ажыы. Аа сут
Аа сут
2
51-52
Суттуг шай. Оон тоогузу. Шайны кударынын уш сагылгазы
Сагылгазы
2
53-54
Хойтпак. Оон ажыы. Тигер хойтпак. Ижер хойтпак
Тигер
2
55-56
Быштак, ону кылыры. Шойген, баскан быштак.
Шойген
2
57-58
Чокпек, ону кылыры.
2
59-60
Ааржы, ону кылыры. Ол, кургаг ааржы.
Ол ааржы
2
61-62
Курут, ону кылыры.
2
63-64
Ээжегей, тарак, ону кылыры.
Ээжегей, тарак.
2
65
Хымыс, ону кылыры.
Делгелге
1
66
Тыва ак чемнернин делгелгези.
Ак чем
1
67
Чемнер дугайында тывызыктар.
1
68
Туннел кичээл.
1
Ажыглаарынга сумелеп турар литература:
Арапчор А. эр салым. Кызыл, 1991.
Аксагалдай ашак.
Ватагин М.Г. тувинские народные сказки. Москва.;Наука, 1972.
Билен-оол М. чоннун чанчылы деп чул? Эне созу, 1994, февраль 4-10.
Куулар Н. буянныг ог. Шын,1990, март6.
Самбу И. тыва оюннар. Кызыл, 1994.
Тыва чоннун бурунгу ужурлары. М.Б.Келин-Лопсан. 1994.
Тыва улустун чанчылдары болгаш езулалдары. М. Х. Маннай-оол, 1991.
Улусчу ужурлар. Тайылбыр бижик. Улусчу педагогика амгы школанын ооредилге –кижизидилгелиг ажылынын кол ундезинин тургузуп, ниити ооредилге системазында чаа угланыышкын, тускай эртем болуп турар.Чоннун чаагай чанчылдары, сагылга-ёзулалдары, ужурлары улусчу педагогиканын кол озээн тургузуп турар. Улусчу педагогиканын идеялары, байлак дуржулгазы болгаш аргалары чугле школада, башкылаашкында ажыглаттынып турар эвес, а ог-буле кижизидилгезинде, ада-иелер ортузунда тарап нептерээн. Улусчу педагогика дээрге ог-буленин, торел-болук улустун болгаш чоннун уруглар кижизидилгезинин дуржулгазы, а этнопедагогика ону шинчилээр эртем. Оон кол сорулгазы–улусчу педагогиканын ужур–утказын, аргаларын шинчилээри, оон депшилгелиг аргаларын ооредилге-кижизидилге ажылынга таарыштыр ажыглаары. Аныяк салгалга торээн чоннунун депшилгелиг дуржулгазын дамчыдары, ону шингээттирери-кандыг-даа куруненин ыдыктыг хулээлгези. Кандыг-даа чон тускай психологиялыг, бодунун амыдыралынга дуушкен ажыл-агыйлыг, ужурларлыг, ёзулалдарлыг. Тыва чон боду уруглар кижизидер арга-хоргалыг, улегер-чижектерлиг, педагогиктиг культуралыг. «Улусчу ужурлар» - амыдырал эртеми-дир. Ол ал-бодувус, ог-булевис, аал-коданывыс, доргул-торелдеривис,чер-чурттувус, ажыл-агыйывыс, культуравыс, а кол-ла чуул, мозу-шынарывыс дугайында эртемивис-тир. Амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлеп, буянныг ажыл-ишти хевирлеп ооредир ужурлуг бис. Улусчу ужурларны тускай курс (ооредилге эртеми) кылдыр ооредири дээрге-ле национал чанчылдарны ханыладыр коору ол. Кижи-педагогиктиг культуранын хереглекчизи, эдилекчизи, тургузукчузу, кадагалакчызы, нептередикчизи. Проблемазы: ог-буле, торгул-торел харылзаалары, ундезин ажыл-агый, торээн чер-чурт дугайында айтырыглар, этикет, бойдус ужурлары, кижинин тура-соруу, сагыш-сеткили, оске чоннарнын культуразы. Сорулгазы:
-ада-огбелеривистин, чоннун депшилгелиг дуржулгазын уругларга шингээттирери; -амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлээри; -уругларны ужур сагыыр толептиг кижилер кылдыр кижизидери; -уругларнын чогаадыкчы шинээн сайзырадыры; -уругларнын аналитиктиг болгаш кара угаан-биле бодаар шынарларын сайзырадыры; Тургузуу: курстун ажылчын программазын Г.Д.Сундуйнун «Улусчу ужурлар» 1-2 класстарга ооредилге номчулга номунга таарыштыр 1 чылга тургускан. Неделяда 2 шак. Чылда 68 шак. Даянганы: «Улусчу педагогика» 2004ч. авторлары Г.Д.Сундуй, Г.К.Ондар. Хамаарылгазы: класстан дашкаар ажыл. Ажыглаар методтары, аргалары: беседа, оюннар, маргылдаалар, моорейлер, хана солун, биче шинчилээшкин ажылы. Улусчу ужурларны кижизидеринин кол ооргалары: улегер домактар, тывызыктар, чечен домактар, ырлар, когудуглер, тоолдар, тоолчургу чугаалар, улустун оюннары.
15