Рабочая программа по внеурочной деятельности «Улусчу ужурлар» (5, 6 класса)

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение
«Средняя общеобразовательная школа с. Барлык Барун-Хемчикского кожууна Республики Тыва»
________________________________________________________________________________
668043, Республика Тыва, Барун-Хемчикский кожуун, с. Барлык, ул. Октябрьская д. 26
«Рассмотрено» «Согласовано» «Утверждаю»
Руководитель ШМО Заместитель директора Директор МБОУ СОШ
_______________ по УВР _____________ с. Барлык _______________
Монгуш М.М. Ооржак С.К. Кандит-оол Ш.К.
Протокол № ____ от «__»________20__г. от «__»________20__г.
от «__»________20__г.
Рабочая программа по внеурочной деятельности
«Улусчу ужурлар»
6 класса
Программу составила: учитель тувинского языка и
лирературы Сечек А.Б.
Барлык – 2016 г.
Тайылбыр бижик
1-ден 6 класстарга чедир сүмелеп турар «Улусчу ужурлар – амыдыралдың дөзү» деп чижек программаның кол сорулгалары мындыг:
1) Амгы үеде (XX в. 1970 чч. – XXI в эгези) бичии кижилерниң кижизидилгезинде четпейн турар айтырыгларны чугулалап көрбүшаан айтып өөредири.2) Тыва кижиниң иштики хөңнү, делегей көрүүшкүнү кандыг болурун, дың кара кижилер-биле харылзаа тудуп амыдыраарынга херек чүүл – чурумга, туруштуг хамааты болурунга кижизидер.
3) Өзүп олурар салгалдарга бистиң бурунгу ада-өгбелеривистиң арттырып каан чаагай ёзу-чаңчылдарын база амыдыраарының эге дөзүн дамчыдып бээри-биле оларга чуруктарның азы немелде материалдарның дузазы-биле билиндир тайылбырлап тургаш өөредип, угландырып, улаштыр амыдыраарынга, ниитилел мурнунга ёзулуг кижи болурунга боттандырар кылдыр угаадыр.
4) Тыва оол-даа, кыс-даа уругларны бодунуң чонунга депшилгелиг, үзел-бодалдарынга, ужурларынга, чаңчылдарынга дүүштур өстүрери, кижизидери кол чугула чүүл деп билиндирер.
5) Башкыларның, ада-иениң, өөреникчилерниң дузазы-биле улусчу ужурларга хамаарышкан материалдарны чыыр, шинчилээр, сайгарар, шенелде ажылдарны чорудар.
6) Тыва чоннуң азы тус черниң чурттакчыларының болгаш кожа-хелбээ биче буурай чоннарның амыдыралының онзагайын, культуразын, аразында дөмейлешкек чүдүлге-сүзүглелдерни, чаңчылчаан байырлалдарны канчаар эрттирип турарын хүндүлеп көрүп, сонуургалын оттурар болгаш билиин делгемчидеринге дузалаар.
Программа тыва болгаш өске-даа Төп Азия улузунуң 12 (60) чыл эргилделиг календарынга болгаш улусчу педагогиканың мөзү-бүдүш талазы-биле эрте кижизидилге принцивинге даянган. Азы өскээр чугаалаарга, уруглар кижизидилгези иезиниң иштинге тыптып келген үезинден 12 харга чедир (эрги сан-биле) өөнге, ада-иениң холунга, улуг улустуң хайгааралынга эртер дээрзин барымдаага ап турар. «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» деп үлегер домак улусчу кижизидилге башкылаарынын кол даяныр угланыышкыны болур.
Демдек салбас, а чартык чылдап зачёт хевиринге түңнелди көргүзүг-шиңгээдилге хевиринге кылып, өөреникчиниң демдээ кылдыр санап болур.
Ниити шактарның санынче экскурсиялар, оюннар, мөөрейлер, ужуражылгалар, улусчу байырлалдар шактары база кирген.
Кичээлдер нургулайында оюн хевирлиг, практиктиг угланыышкынныг болуп, аян-чорук, көргүзүг-шиңгээдилге, янзы-бүрү чогаадыкчы ужуражылгаларны, аас-чогаал кичээлдерин, бойдусче походтарны, хайгааралдарны, хостуг чугаа хевиринге эрттирип болур. Программаның темаларын, шактарын, чижеглей берген ону башкы бодунуу-биле делгемчидип азы кыскаладып ап болур.
Хар-назын аайы-биле шактарның үлелгези:
1 класс – «Бистиң өг-бүлевис. Мал-маган – тываларның амыдыралының дөзү» - 35 шак
2 класс – « Кижиниң чаражы – бүдүжүнде» - 35 шак
3 класс – «Бойдус магадылалы» - 35 шак
4 класс – «Кижиге эш херек» - 35 шак
5 класс – «Бойдус болгаш улусчу ужурлар» - 35 шак
6 класс – «Кижи – бойдустуң дээди чаяалгазы» - 35 шак
Өөреникчилер-биле ажылдаарының хевирлери:
- беседа-кичээлдер (диалог, монолог);
- чаңгыстап, бөлүктеп, аңгы-аңгы хар-назынныг бөлүктер-биле кичээлдер;
- чогаадыкчы ажылдыг улустар-биле ужуражылгалар;
- музейлерже экскурсиялар;
- янзы-бүрү мөөрейлерге киржилге;
- оюннар өөренири, сайзанактап ойнаары;
- кичээл-концерттер, викториналар;
- эки, чараш чаңчылдар чыыры.
Ажылдаарының методтары: теорияга өөредири, практиктиг кичээлдер, сөс-биле өөредири, көргүзүп тургаш өөредири.
Кижизидериниң аргалары: шаңнап-мактаары, чөпшээрежип-деткиири.
Кичээлди эрттирерде көргүзер чүүлдер: ТСО, ИКТ, интерактивтиг самбыра.
5 класска улусчу ужурлар деп эртемниӊ утказы болгаш тургузуу:
Амылыг бойдус. Тыва улустуӊ оран дугайында билиишкини. Оран дугайында чалбарыглар. Үш оран дугайында. Дээр дугайында. Дээр чадаары. Хүн дугайында. Хүн дуртунуӊ календары. Чайгы хүн дуртунуӊ ажыл-агый календары. Ай болгаш хүн дугайында. Ай календары. Сылдыстар. Сылдыстар болгаш сылдыстар бөлүүнүӊ дугайында тоолчургу чугаалар. Сылдыстар дугайында тыва улустуӊ тоолчургу чугаалары. Тыва авалыг планета. Хуу сылдыс. Черниӊ бодарааны. Делегей ыяжы. Ыдык ыяштар. Тыва улустуӊ ыяшка хамаарылгазы. Чадаӊ үнүштер. Оргаадай казарда чалбарыг. Төрээн черим даштары. Төөү-тураскаал даштары. Чурт-девискээр даштары. Ойнаар даштар. Суг даштары. Каасталга даштары. Чонар даш. Төлге даштары. Арт-сынга хамаарышкан бурунгу билиишкиннер. Ыдыктыг тос таӊды. Суг дугайында тоолчургу чугаалар. Аржаан. Хартыгайлаары. Отка чалбарыыры.
Чогаалдардан үзүндүлер: С. Сарыг-оол «Хамнаарак». М. Кенин-Лопсан «Овааны алгаары». С. Сүрүӊ-оол «Тывалаар кускун» (Тоожудан үзүндү). М. Эргеп «Кедергей-ле байлак оран». С. Пюрбю «Белек». С. Сарыг-оол «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу» «Мөӊге аржаан» (Тоолчургу чугаа). К. Кудажы «Черге йөрээл». Л. Чадамба «Бай-ла Тайгам». К. Бегзи «Шеӊне чечээ». С. Сүрүӊ-оол «Ырла, Хемчик». К. Кудажы «Сугга йөрээл». Т. Кушкаш «От чаяачы». К. Кудажы «Отка йөрээл».
5-ки классты доозуп тургаш, өөреникчилерниң шиңгээдип алыр кол билиглери болгаш мергежилдери:
- Амылыг бойдусту, черниӊ бодараанын билир болур;
- Тыва улустуӊ оран дугайында билиишкинин, оран дугайында чалбарыгларны, үш оран дугайын билип алыр;
- Дээр дугайында, дээр чадаарын угаап билиптер апаар;
- Хүн дугайында, хүн дуртунуӊ календарын, чайгы хүн дуртунуӊ ажыл-агый календарын тодарадып билиптер апаар;
- Ай болгаш хүн дугайында, ай календарын чуруп, көрүп, санап өөрениптер;
- Сылдыстар болгаш сылдыстар бөлүүнүӊ дугайында тоолчургу чугааларны, сылдыстар дугайында тыва улустуӊ тоолчургу чугааларын, тыва авалыг планетаны, хуу сылдызын долузу-биле билип аптар;
- Делегей ыяжы, ыдык ыяштар, тыва улустуӊ ыяшка хамаарылгазын, чадаӊ үнүштерни, оргаадай казарда чалбарыгны ханызы-биле шиӊгээдип алыр;
- Төрээн чериниӊ даштарын, төөү-тураскаал даштарын, чурт-девискээр даштарын, ойнаар даштарны, суг даштарын, каасталга даштарын, чонар дашты, төлге даштарын болгаш черге йөрээл сөс салырын билир болур;
- Арт-сынга хамаарышкан бурунгу билиишкиннерни, ыдыктыг тос таӊдыны, овааны алгаарынга өөренир;
- Суг дугайында тоолчургу чугааларны, аржаан, хартыгайлаарын тода билип алыр;
- Отка чалбарыырын, отка йөрээл сөс сөглээрин билип аптар аргалыг болур.

Г.Д. Сундуй. Улусчу ужурлар. «Бойдус болгаш улусчу ужурлар» 5 класс. Кызыл – 2005.
№
п/п Темалары Шагы Кичээлдиң хевири Өөреникчилерниӊ билип
алыр ужурлуг чүүлү Ай, хүнү Онаалгазы
I-ги улдуң – 10 шак
1. Амылыг бойдус. 1 Чаа тема тайылбыры Бойдус дугайында ханы, делгем, харын-даа тодаргай системалыг билиишкиннер. Ар. 4. Айтырыгларга боданыр. Кыска чогаадыг «Бистиӊ төрел аймактыӊ дагылгазы». Презентация «Төрээн суурум даглар-биле хүрээленген».
2. С. Сарыг-оол «Хамнаарак». М. Кенин-Лопсан «Овааны алгаары». 1 Чаа тема тайылбыры Хамнаарак куштуӊ кадарчы кижи-биле бир-мөзүлежи. Ар. 5, 6. Айтырыгларга боданыр. Хамнаарак деп куштуӊ болгаш оваа чуруун чуруур. Презентация «Хамнаарак – ыраажы куш», «Тывада оваа тейлер».
3. С. Сүрүӊ-оол «Тывалаар кускун» (Тоожудан үзүндү). 1 Чаа тема тайылбыры Тыва сөс, тыва чем, тыва хеп, тыва чаӊчыл, тыва мал, тыва сагылга, тыва хам дээр кижи ёзулуг националист кижи. Чуруктарга презентация «Тыва хептер», «Тыва аъш-чем аймаа». Тыва дыл дугайында шүлүк шээжилеп алыр.
4. Тыва улустуӊ оран дугайында билиишкини. Оран дугайында чалбарыглар. 1 Чаа тема тайылбыры Оран – кедергей делгем уткалыг билиишкин. Кижиниӊ иштики сагыш-сеткили. Ар. 9, 10, 11. Айтырыгларга боданыр. Чурук «Өскен-төрээн чуртумнуӊ таӊды оранында өзүп турар аӊ-меӊи, кат-чимизи».
5. М. Эргеп «Кедергей-ле байлак оран». Үш оран дугайында. 1 Чаа тема тайылбыры Тыва чурту кедергей-ле байлак оран. Аӊчыларныӊ аӊнаашкын үезинде эскериглери. Ар 12, 13. Айтырыгларга боданыр. Чурук «Үстүү, ортаа, алдыы ораннарныӊ онзагайы».
6. Дээр дугайында. Дээр чадаары. 1 Чаа тема тайылбыры Дээр, дээрлер – делегей культуразыныӊ бир онзагайы. Тос дээр. Тыва кижиниӊ дээрге чалбарары. Дээрниӊ овур-хевири. Дээр – тускай күчүлүг оран. Ар 15, 16. Айтырыгларга боданыр. Чурук презентациязы «Дээрниӊ овур-хевирлери».
7. Хүн дугайында. Хүн дуртунуӊ календары. 1 Чаа тема тайылбыры Хүн – чылыгны, чырыкты болгаш бодунуӊ херелдерин хайырлап, чер кырында чуртталганы хандырып турар оран. Хүн дурту алды бөлүктүг. Ар 18, 19. Айтырыгларга боданыр. Хүн дуртунуӊ календарын доктаадыр.
8. Чайгы хүн дуртунуӊ ажыл-агый календары. Ай болгаш хүн дугайында. 1 Чаа тема тайылбыры Хүн дуртун эт-сепке дегген хүннүӊ херелдеринден тодарадыр. Ай биле хүн – ыдыктыг чүүлдер. Ар 21, 22. Айтырыгларга боданыр. Чурук презентациязы «Хүн туттуруушкуну». Ай, хүн дугайында тывызыктар, үлегер домактар тып бижип эккээр.
9. С. Пюрбю «Белек». 1 Чаа тема тайылбыры Чүүден артык ховар белек – чүрек-биле айны, хүннү эжеп бээри. Ар. 24. Айтырыгларга боданыр. «Авамга белээм» деп шүлүк азы кыска чогаадыг бижиир.
10. С. Сарыг-оол «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу» «Мөӊге аржаан» (Тоолчургу чугаа). 1 Чаа тема тайылбыры Чүү-даа чүве өлүр тынныг, өзер назылыг болур, а мөӊгеназын турбас. Мөӊге ногаан ыяштар: чойган, пөш, шиви, хады, артыш, шаанак … Ар. 25. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Тыва чуртунуӊ аржааннары», «Кожууннарда аржааннар», «Мээӊ кожуунумда аржаан».
II-ги улдуң – 7 шак
1. Ай календары. Сылдыстар. 1 Чаа тема тайылбыры Ай календарын чуруп, көрүп, санап өөренир. Үе-шагны, чүктерни, чүвелерниӊ аразында хемчээлин, агаар-бойдустуӊ өскердиишкинин кижилер сылдыстар дузазы-биле билип ап чораан. Ар. 26, 27. Айтырыгларга боданыр. Чуруктар презентациязы «Айдыӊ дүн». Дыӊнадыг «Чеди-Хаан, Үгер, Шолбан сылдыстар чүнү айтып турарыл?».
2. Сылдыстар болгаш сылдыстар бөлүүнүӊ дугайында тоолчургу чугаалар. Сылдыстар дугайында тыва улустуӊ тоолчургу чугаалары. 1 Чаа тема тайылбыры Сылдыстарныӊ хевирлери колдуунда дириг амыттаннарга дөмей. Черде чеже кижи бар-дыр, дээрде ынча сылдыс бар. Чеди-Хаан, Үш-Мыйгак, Үгер деп сылдыстарга онзагай аттарны тывысканы. Ар. 28, 30. Айтырыгларга боданыр. Солун-оол Монгуштуӊ «Сылдыстар» деп ырызыныӊ сөстерин бижип эккээр, ырлап күүседир.
3. Тыва авалыг планета. 1 Чаа тема тайылбыры Дээрде бичии планеталар бар. Олар хүннү долганыптурар. 1982 чылда бир чаа планетага Надя Рушеваныӊ адын тывыскан. Наталья Дойдаловна Ажыкмаа – 10 муӊ ажыг чуруктарны арттырган тыва кижи. Ар. 30. Айтырыгга боданыр. Дыӊнадыг азы презентация «Надя Рушева – салым-чаяанныг чурукчу».
4. Хуу сылдыс. 1 Чаа тема тайылбыры Кижи хуу сылдызын билир, аӊаа чалбарып чоруур болза эки. Ол төрүттүнген чылындан үндезилеттинер. Дыӊнадыг «Мээӊ кады-төрээннерим Чеди-Хаанныӊ сылдыстарында».
5. Черниӊ бодарааны. К. Кудажы «Черге йөрээл». 1 Чаа тема тайылбыры Дээр биле черниӊ холбаазыныӊ ачызында дириг чуртталга эгелээн. Чер – бойдустуӊ байлаа. Тыва улус черге кедергей ыдыктыг хамаарылгалыг. Чер – ием. Оглу, кызын төрээн черим чемгербишаан. Шаа кээрге, чавызадыр чыдып аар мен, чараш черим илиг-даа бол көдүрлүш дээр. Өскен черим өрү турзун, бедик турзун. Ар. 34, 35. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Хой – черден кастынып оъттаар азырал мал».
6. Л. Чадамба «Бай-ла Тайгам». 1 Чаа тема тайылбыры Бай-Тайга – байлак болгаш элбек дүжттүӊ ээзи. Ар. 36. Айтырыгга боданыр. Ырыны шээжилээр. Дыӊнадыг «Бай-Тайга кожуунда суурлар аттары», Презентация «Шыраа-Булак – улуг тайга».
7. Делегей ыяжы. 1 Чаа тема тайылбыры Ыяш – кайгамчык өзүм. Ооӊ дазылдары, уну, будуктары, бүрүлери нарын тургузуглуг боорда, чаӊгыс организмге хамааржыр.Чаӊгыс будук сынар болза, бүдүн ыяш баксыраар. Кижи-даа, күрүне-даа ындыг тургузуглуг. Ыяш – делегейниӊ, чуртталганыӊ, бөлүк улустуӊ овур-хевири. Ар. 38. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Арыгда өзүп турар ыяштар».
III-кү улдуң – 11 шак
1. Ыдык ыяштар. 1 Чаа тема тайылбыры Ыяшты онзагайлаар чаӊчыл кайы-даа чонда бар. Хадыӊ – чырык чүүлге, чалбыраашка, ак сеткилге дүүшкен. Бамбук – кижи төүрүттүнгенде, өгленгенде, өлгенде, ыдыктаар. Дуб – ыдык ыяш, ооӊ иштинде бурганнар чурттап турар. Шиви – дидим, чоргаар, шынчы чоруктуӊ, мөӊге чүүлдүӊ, узун назынныӊ овур-хевири. Артыш – ёзулал ыяжы. Артыштыг чер – бурганнар чурттап турар чер. Ар. 39. Айтырыгларга боданыр. Чуруктарга презентация азы дыӊнадыг «Ыдык ыяштар».
2. Тыва улустуӊ ыяшка хамаарылгазы. 1 Чаа тема тайылбыры Ыяш чүгле бойдустуӊ байлаа эвес, кижиге хей-аътты, ажы-төлдү, аас-кежикти сөӊнеп болур күштүг чүүл. Хам дыт – бедик, уну чоон. Ажы-төлү доктаавас азы ажы-төлү чок улустуӊ аас-кежиктиг, ажы-төлдүг чуртталга дилеп алыры. Тел ыяш – чаӊгыс черге кожалаштыр шиви, дыт, теректиӊ үнери. Каӊ-кадык, арыг ханныг салгалдыӊ овур-хевири. Бай ыяш – чаӊгыс дөстен муӊ ажыг будуктарныӊ чаттылып үнгени. Шыдалдыг амыдыралды сеткиир сорулгалыг. Ар. 40. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Тыва чоннуӊ чалбарыыр, ыдыкшыдар ыяштары».
3. Чадаӊ үнүштер. 1 Чаа тема тайылбыры Тыва улус артыш, шаанак, шеӊне, оргаадай дээн чижектиг чадаӊ үнүштерни янзы-бүрү ёзулалдар кылырынга, караӊ эмнээшкинге ажыглап чораан. Артыш - кижиде, аалда, кажаа-хораада багай чүүлдерни арыглап үндүрер. Ук үнүштер аразындан артыш онзагай черни ээлеп келген. Өшкү артыш, хой артыш, аът артыш деп аӊгылаар. Шаанак – мөӊге ногаан чадаӊ үнүш. Чөдүлге, тыныш оруу кыскалаанда, артыш орнунга база ажыглап турар. Шеӊне, шеӊнелиг шай – эм шынары күштүүнден аза безин дыынмас дижир. Оргаадай – эр, кыстыг, кижи дүрзүлүг: дурт-сынныг, баштыг, салааларлыг, холдарлыг, буттарлыг, ховар эм оът. Ар. 42. Айтырыгларга боданыр.
4. К. Бегзи «Шеӊне чечээ». 1 Чаа тема тайылбыры Шеӊне – өӊгүр, чараш, чассыг, чайга четпейн эстей бээр чечек. Ар. 44. Айтырыгга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Чечектер – черниӊ кырыныӊ каастакчызы».
5. Оргаадай казарда чалбарыг. 1 Чаа тема тайылбыры Оран-таӊдызындан оргаадайны хайырлаарын, аарыг-аржыкка туттургаш ону дилеп келгени. Презентация азы дыӊнадыг «Оргаадай – кижи дүрзүлүг үнүш».
6. Төрээн черим даштары. 1 Чаа тема тайылбыры Даштар тускай төөгүлүг, ужур-уткалыг, чажыттыг. Төрээн чурттуӊ (черлерниӊ), өг-бүлениӊ кандыг-бир онзагай демдектери, сүзүглелдери сиӊниккен даштарны ужурлуг даштар дээр. Оларны бөлүктээрге: эдилел, төрел бөлүк улустуӊ, төөү-тураскаалдыг, чурт-девискээр, ойнаар, көдүрер, суг, каасталга даштары дээр. Ар. 45. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Эдилел даштарыныӊ онзагай демдектери».
7. Төөү-тураскаал даштары. 1 Чаа тема тайылбыры Төөү-тураскаал даштарынга көжээ даштар, кижи көжээлер, хаяларда бижимелдер болгаш дүрзүлер, даш овур-хевирлер хамааржыр. Ар. 47. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Бижиктиг-Хаяныӊ чажыды».
8. Чурт-девискээр даштары. 1 Чаа тема тайылбыры Чурт-девискээр даштарынга оваалар, боду бүткен даштар (Самыылыгныӊ чүрээ, Теве-Хая, Дөгээ...) хамааржыр. Тывада оваалыг черлер: Он-Кум (Улуг-Хем), Адар-Төш (Чөөн-Хемчик), Өвүр оваазы, Калдак-Хамар (Тес-Хем)… Артка келген кижи оваага даш салыр, кадаан баглаар, чеминиӊ үстүн чажар. Ар. 48. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Бижиктиг-Хаяда Кижи-Көжээ, Үш угбашкы».
9. Ойнаар даштар. 1 Чаа тема тайылбыры Оюнга хереглээр даштар: сайзанак даштары, кижи-даштар, көдүрер даш. Ар. 48, 49. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Тывада көдүрер даштыг черлер».
10. Суг даштары. 1 Чаа тема тайылбыры Тожунуӊ Доора деп черде Чараш-Даштыг деп хем бар. Ооӊ даштары дириг амытаннар дүрзүлүг. Боду бүткен даштарга кайы хамаанчок дегбес. Туӊ – тереӊ хемнер, далай дүвүнүӊ дажы. Ону үрерге, күштүг үн үнер. Презентация азы дыӊнадыг «Тывада хемнер болгаш хөлдер».
11. Каасталга даштары. 1 Чаа тема тайылбыры Каасталга даштары ужур-уткалыг. Оларга кыс кижиниӊ чинчи-шурулары, сыргалары, билектээштери, билзектериниӊ карактары, а эр кижиниӊ бижээниӊ сывы, чиӊзелиг бөргүнүӊ одагазы дээш өске-даа чүүлдер хамааржыр. Презентация азы дыӊнадыг «Каасталга даштары чүнү айтып турарыл?».
IV-кү улдуң – 9 шак
1. Чонар даш. 1 Чаа тема тайылбыры Чонар даш – онзагай даш. Ол (агальматолит) ТР-ныӊ байлаа, улусчу культураныӊ бир нептереӊгей кезээ. Сураглыг даш чонукчулары Бай-Тайга кожууннуӊ Кызыл-Даг сумузунда чурттап чоруур. Тыва даш чонукчулары колдуунда дириг амытаннар дүрзүзү кылыр. Сураглыг даш чонукчулары Хертек Тойбу-Хаа, Раиса Аракчаа, Бригад Дүпчүр … Ар. 51. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Чонар даштан дүрзүлер», «Бай-Тайгада чонар даш».
2. Төлге даштары. 1 Чаа тема тайылбыры Тыва улустуӊ төлгезинде хуваанак даштары көскү черни ээлеп турар.Ук даштарныӊ саны – 41, өӊү кандыг-даа болур. 41 хемден чаӊгыстап чыгган болгаш кара-куштуӊ боскаандан алган даштар-биле хуваанак салырга, кончуг шын болур. Аштарны хуваап салыр боорга, ук төлгени хуваанактаары дээр. Хуваанакты салыры тускай чурумнуг. Ону кургаг артыш-биле холааш, торгу пөске шарыыр. Ар. 52. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Хуваанак салыры».
3. Арт-сынга хамаарышкан бурунгу билиишкиннер. 1 Чаа тема тайылбыры Арт – черниӊ бедии, шыпшыы, улуг оруктуӊ ортузу. Арт ажарын шагдан тура кижилер амыдыралдыӊ бир бергези-биле дөмейлеп чораан. Арт кырынга келген улус аът-хөлүнден дүжер, ооӊ ээзинге чеминиӊ дээжизин сөӊнээр, алгыш-йөрээлин салыр, чаламазын баглаар, арт кырында оваага ыяап-ла даш салыр. Ар. 53. Айтырыгларга боданыр. Чогаадыг-сактыышкын «Артты ажып эрткенивис».
4. Ыдыктыг тос таӊды. 1 Чаа тема тайылбыры Тос – ыдыктыг сан. Чижээ: Иезиниӊ иштинге тывылган уруг тос ай болгаш четчип, боттанып, чалараар. Тывада ыдыктыг тос кол таӊды бар. Ар. 54. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Тос – ыдыктыг сан».
5. Суг дугайында тоолчургу чугаалар. 1 Чаа тема тайылбыры Суг – черни тывылдырарынга киришкен кол элементилерниӊ бирээзи. Делегей эӊ баштай сугдан бүткен. Суг бүрүзү: бичии дамырак-даа, кара суг-даа, улуг хем-даа ээлиг. Тыва чонда суг – онзагай оран. Ону Ус оран дээр. Ар. 56. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Хемчик хемде балыктарныӊ хевирлери».
6. С. Сүрүӊ-оол «Ырла, Хемчик». 1 Чаа тема тайылбыры Хемчик – Улуг-Хемге үнүн каткан, унун дургаар тараажылар, кадарчылар хөглеп турар, чуртту, чонну, чуртталганы, ажыл-ишти, амыр-дышты алдаржыткан төнмес ырлыг төрээн хемим. Ар. 58. Айтырыгларга боданыр. Видеоролик «Хемчик хемниӊ агымнары».
7. Аржаан. К. Кудажы «Сугга йөрээл». Хартыгайлаары. 1 Чаа тема тайылбыры Аржаан – ыдык сөс азы эм суг дээн уткалыг. Тываулустуӊ ужурунда кижи аржаанга чүгле кадыкшылын быжыглаар эвес, а сагыш-сеткилин арыглаар.Тыва өг-бүле чыл санында аржааннаар чораан. Аржааннап келген кижи агын-көгүн баглап, аъжы-чеминиӊ дээжизин аржаан ээзинге сөӊнээр. Аржаандан чоруп тура, ооӊ девискээрин аштап-арыгшлаар, ээзинге четтиргенин илередир, байырлажыр. Тыва кижи кылаӊ сугну ыдык кылдыр, алдын кылдыр көрүп чораан. Суглар бажын – кадагалаар, унун – камнаар, арыг сугну аржаанга дөмейлээр, агым сугну амы-биле чижеглээр, кара сугну – каастаар, камгалаар, хумагалаар, а хемнер унун, хөлдер эриин – бокталдырбас. Ар. 61. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Аржаанга сагыыр ужурлар».
8. Отка чалбарыыры. 1 Чаа тема тайылбыры От – кижини өске дириг амытаннардан ылгай көөр демдек. От – кижилерниӊ амыдыралыныӊ дөзү, өг-бүлениӊ чылыг-чырыы, чаяалгазы. Оттуӊ ажык-дузазы хөлчок улуг болганындан чон бүрүзү аӊаа чалбарып, янзы-бүрү чаӊчылдарны , ужурларны сагып чораан. Ар. 63. Айтырыгларга боданыр. Кыска чогаадыг азы шүлүк «От – амыдыралдыӊ дөзү».
9. Т. Кушкаш «От чаяачы». К. Кудажы «Отка йөрээл». 1 Чаа тема тайылбыры Тывалар отту «от чаяачы» дээр. Отче суг чүве чашпас, бок октавас. Өшкен дээштиӊ от орну баспас, артавас. Отту тос-биле кыпсырга, ол арыг болур. Өске чүүлдер-биле кыпсыр болза, от бужартаар, хорадап химирени бээр. Хорадаан оттуӊ шимээни бир өске, кедерезе арынче көстерин чажа бээр. От ээзи кыс кижи болур. Ынчангаш кыс улус одун-көзүн хүндүлээр дизе чугайлаар, аштаар, ажаар-карактаар, чемгерер, арыг-силиг тургузар. Ук чүүлдер сагыттынмайн турар кыс улустуӊ одунуӊ ээзи аш болур. Эртенги шайныӊ үстүн ыӊай-бээр чажып, отка амзадыр. Аалчы кээрге араганы, аъшты-чемни амзаар мурнай, баш санай отче сөӊнээр. От-көс – бурган, кежик, чүдүг, сүзүг. От-көс-биле ойнаар болза, оюп эртпес очалаӊга ораажып боор. Ар. 65, 69. Айтырыгларга боданыр. Презентация азы дыӊнадыг «Отче өргүүр чемнерниӊ дээжизи».
Г.Д. Сундуй. Улусчу ужурлар. «Кижи – бойдустуӊ дээди чаяалгазы» 6 класс. Кызыл – 2005.
№
п/п Темалары Шагы Кичээлдиң хевири Өөреникчилерниӊ билип
алыр ужурлуг чүүлү Ай, хүнү Онаалгазы
I-ги улдуң – 10 шак
1. Эге сөс. Кижи чаяаны. 1 Чаа тема тайылбыры Кижи – бойдустуӊ нарын чаяалгазы. Кижи чырык чер кырынга ыяап-ла ийи кижиниӊ төлү кылдыр бодараар. Кижи алызындан үш ыдык улуг дойлуг: төрүттүнерге, өгленгенде, төре аралчыырда. Бо үш дойну кижиниӊ эӊ чоок кижилери эрттирер. Бойдус кижини чүвени көрүп, суйбап, дыӊнап, амдан ап, чыт тыртып, сактып, сайзырадып алыр кылдыр чаяаган болганда, ол бойдустуӊ-даа, төрээн чуртунуӊ-даа мурнунга кижи деп атка төлептиг болур хүлээлгелиг. Ар. 73. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг азы презентация «Мээӊ өг-бүлем найыралдыг», «Өг-бүлем-биле арыг агаарже үнүүшкүнүвүс», «Өг-бүлемде кижи саныныӊ төрүттүнген чылдарыныӊ болгаш сылдыстарыӊ онзагайы».
2. Чурук-биле ажыл И. Салчак «Ава». М. Өлчей-оол «Сурун атты хайырлаан-дыр». Ю. Кюнзегеш «Азас хөлүм». 1 Чаа тема тайылбыры «Ава» деп чуруктуӊ ханы утказын тайылбырлап өөренир. Чуртталганыӊ төдүзүнге чедир сурун атты хайырлаан болганда, кижи адын хирге-чамга дээспес болур ужурлуг. Сагыштыӊ арыы, топтуу, ажылгыры шак ол атта сиӊниккен болур ужурлуг. Ар. 75, 77. Айтырыгга боданыр. Дыӊнадыг «Клазымда эштеримниӊ аттарыныӊ онзагайы», «Өг-бүлемде кижилер аттарыныӊ утказы». Чурук презентациязы «Азас хөл».
3. Улуг уйгу уржуктары. М. Өлчей-оол «Ховар кежик». 1 Чаа тема тайылбыры Кандыг-даа кижи тускай аажы-чаӊныг, чаӊчыккан чүүлдерлиг болур. Амыдыралдыӊ эӊ коргунчуг, эӊ күштүг азаларыныӊ бирээзи – улуг уйгу. Улуг уйгулуг кижиге бодундан өске кым-даа дузалап шыдавас. Кижи чырык черге чаӊгыс удаа төрүттүнер. Салым-чаяан – ховар кежик. Ар. 78, 79. Айтырыгларга боданыр. «Ховар кежик» деп шүлүктү шээжилээр.
4. Кижи угааны. 1 Чаа тема тайылбыры Эртежик туруп чаӊчыгары – кижиниӊ тура-соруунуӊ, угааныныӊ ажылы-дыр. Кижи чүнү-даа кылырда, баштай угаанын ажылдадыр. Кижиниӊ угааны күш-ажыл-биле кончуг харылзаалыг. Ёзулуг эштерни, өӊнүктерни, дагдыныкчыларны кижи ажыл-агый үезинде шилип алыр. Ажылгыр, кежээ кижиниӊ идик-хеви кезээде арыг-силиг. Амыдыралга бичиизинден дадыккан кижилер салган сорулгазын чедип алыр кижилер болур. Ар. 82. Айтырыгларга боданыр. Кыска чогаадыг-үнелел «Амыдырал – оӊгул-чиӊгил-дир».
5. Мага-бот дадыктырарыныӊ аргалары. М. Өлчей-оол «Тывам». 1 Чаа тема тайылбыры Мага-бот дадыктырарыныӊ үнези кедергей улуг. Мага-бот дадыктырылгазы ылым чаш үеден эгелээш, чоорту нарынчыыр. Чаа төрүттүнген уругну дус, саржаг холумактыг суг-биле, а бир айлыындан алды айлыынга чедир кара шай-биле чуп дадыктырар. Бичии кижи удааш, оттуп кээрге, ооӊ холдарын, чоорту эктин, хөрээн, бүгү сынын чанагаштаар. Кызыл-даван кылаштадырга, мага-боду ала-чайгаар дадыгар. Хар-биле чунары – мага-бот дадыктырарыныӊ бир аргазы, кеш кайгамчык арыыр, бүгү мага-бот сергээр. Аржааннаары – мага-бот дадыктырарыныӊ чогумчалыг аргазы, күш-ажыл кылыр шинээ улгадыр, угаан-бодалы сергээр, идепкейжиир. Тыва – дагларлыг, ховуларлыг, кыжы – соӊгу-чүк дег, чайы – мурнуу чүк дег чурт. Тыва кижи тос-тостуӊ соогунда мөгүдевес, бөрттүӊ ийи халбаӊнарын тыртыйты каап чоруур. Ар. 84, 85. Айтырыгларга боданыр. «Тывам» деп шүлүктү шээжилээр.
6. Банялаары. 1 Чаа тема тайылбыры Банялаары - мага-бот дадыктырарыныӊ улусчу аргаларыныӊ бирээзи, тускай культура болур. Орус улустуӊ чаӊчылы-биле баня тудуп шыдапкан оолду эр болган депсанаар. Баня дээрге чүгле чунар эвес, а кижиниӊ сагыш-сеткилин арыдар чырык чер, аӊгы оран кылдыр билдинер. Кижилерниӊ кадыкшылындан ниитилелдиӊ сайзыралы кедергей хамааржыр. Ар. 86. Айтырыгларга боданыр. Чурук презентациязы «Баняга шаптаныр будуктар: хадыӊ, пөш, шиви…»
7. Кижиниӊ октаргайы. М. Күжүгет «Салымымныӊ кавайы». 1 Чаа тема тайылбыры Кижини бичии октаргай кылдыр санаар чорук үе-дүптен бээр турган. Эртем дылында ону микрокосм дээр. Кижиниӊ октаргайы каракка көзүлбес болза-даа, ол мага-ботка, кадыкшылга, аажы-чаӊга көскүзү-биле илерээр. Аас-кежикти аргажыптар салым кавайы. Ар. 87, 88. Айтырыгларга боданыр. «Салымымныӊ кавайы» деп шүлүктү шээжилээр.
8. Сагыш культуразы. 1 Чаа тема тайылбыры Сагыш дээрге кижиниӊ иштики октаргайыныӊ боттуг чүүлү. Ооӊ илерээшкинин кижиниӊ даштыкы байдалындан (муӊгараан, өөрээн, дүвүрээн…) болгаш аажы-чаӊындан, корум-чурумундан, ажыл-херээнден эскерип, түӊнеп болур. Ар. 90. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Кижиниӊ эки аажы-чаӊыныӊ даӊзызы».
9. Ак сагыш дугайында улусчу билиишкиннер. Йөлээл шүлүк. 1 Чаа тема тайылбыры «Сагыжы ак», «биче сеткилдиг», «ак сеткилдиг» деп тывалар кижи экизин ынчаар үнелээр. Улагга мунар аъттыг, хараган дег азыраан малдыг, аштыг-чемниг, хая дег эттиг, дөӊге тигер өглүг, торга дег каас, торлаа дег өөр болзун! Мурнуу эдээн уруг-дарыг, артыы эдээн анай-хураган чаза бассын! Ар. 91, 93. Айтырыгларга боданыр. Бир-ле эжинге хамаарыштыр «Төрүттүнген хүнүӊ-биле» деп йөрээл-шүлүк чогаадыр.
10. Кара сагыш дугайында. В. Серен-оол «Кара чөӊгү». 1 Чаа тема тайылбыры Кара сагыш дег хоралыг чүве чок. Туразы улуг, улуургак, хоолургак, адааргак, өжээргек сагыштыг кижилерниӊ улуска, бурунгаар сайзыралга чедирер хоразы кедергей улуг. Сагыжы кара кижилерниӊ боттарынга уржук чедер. Ар. 93, 94, 95. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Кижиниӊ багай аажы-чаӊыныӊ даӊзызы».
II-ги улдуң – 7 шак
1. Бот-хыналда «Канчаар сен?». Сагыш эргилдези. 1 Чаа тема тайылбыры Чүү-даа чүве эргилделиг: бойдус-даа, үе-даа, назын-даа. Кижиниӊ ак-даа, кара-даа сагыжы эргилделиг. Тывалар «Акка ак, бакка бак улажыр» дээр. Сагыш ийи дакпыр эргилделиг. Ол өске кижилерден аӊгыда, бодунуӊ ээзинге дагын эргилип кээр. Ону сагыш эргилдези азы сагыш ажылы (үнези) дээр. Ар. 98. Айтырыгларга боданыр. Ада-иезинге хамаарыштыр «Ажы-төлүӊ аразынга чүс чыл чурта» деп йөрээл сөс чогаадыр.
2. Тоолчургу чугаа «Бук». 1 Чаа тема тайылбыры Бук – кандыг-бир кржы-дошкун, кара сагыштыг кижилерниӊ хилинчек үүлгеткен черлеринге тыптып кээр. Буктуӊ хевири – хилинчекке таварышкан кижи ийикпе азы дириг амытаннарныӊ дүрзү-хевири ол-ла хевээр көстүп кээр. Ону хам, ламаларныӊ арга-күштери-биле чайладып болур. Ар. 99. Айтырыгларга боданыр. Орус чонда бук деп чүве бар бе? Бар болза канчаар адап турарыл?
3. Сагыш маӊы. 1 Чаа тема тайылбыры Сагыш октан оккур, сылдыстан чүгүрүк: хензиг үеде каяа-даа чедип кааптар. Сагыштыӊ маӊы кижиниӊ аажы-чаӊындан, чурумундан, эртем-билиинден кончуг хамааржыр. Кижи бүрүзү бодунуӊ сагыжыныӊ маӊын тудуп, башкарып чаӊчыгып алыр болза эки. Чүве кылыр дээнде боданыр, шын шиитпир үндүрерин оралдажыр, шилиир, ылавылаар, түӊнээр. Ар. 100. Айтырыгларга боданыр. «Уттундурбас дүш» деп кыска чечен чугаа чогаадыр.
4. Сагыш аптаразы. А. Даржай «Дагларым». 1 Чаа тема тайылбыры Сагыш аптаразында кижиниӊ билии, угааны, дуржулгазы дээш чүнү чок дээр. Сагыш аптаразында бар чүүлдерниӊ хемчээли, чигези, үези, дүргени турар. Хемчээлге – сан, чигезинге – чүвени ол хевээр сактып кээри, дүргенинге – чүвени чүгле хереглээн үезинде сактып кээри хамааржыр. Ар. 102, 103. Айтырыгларга боданыр. «Дагларым» деп шүлүктү шээжилээр.
5. Угаан-сагыш ажылы. 1 Чаа тема тайылбыры Кижи боду сагыжын хынап, чурумчудуп болур. Чижээ, бөгүн каяа, кымга, чүү дээш эки азы эпчок чүүл кылганын сактып бөлүктээр. Сагыш чурумнуг болур ужурлуг. Кижиниӊ сагыжы – кедергей улуг күш. Ону башкарып өөренип алыр чүве болза, кижиге дузазы кончуг үнелиг. Кандыг-бир чүүлдү угаап, сайгарып, оон шын түӊнел үндүрерин угаан-сагыш ажылы дээр. Угаан-сагыш ажылы чоорту сайзыраза-сайзыраза, шимчедикчи күш апаар. Ар. 105. Айтырыгларга боданыр. Ар. 106. Бот-ажылды кылыр.
6. Күш-ажыл биле сагыш. А. Үержаа «Ажыл». 1 Чаа тема тайылбыры Күш-ажылды сагыжы-биле кылырга, чайгаар үре-түӊнелдиг болур. Кижиниӊ мергежили – кижиниӊ амыдыралыныӊ чемгерикчизи, чырыы. Эӊ кол негелде – мергежилдиӊ кижиниӊ сагыжынга дүүшкээ. Кижи боду боду дээш туржур, карак кызыл ажылдаар. Ар. 107, 108. Айтырыгларга боданыр. «Ажыл» деп шүлүктү шээжилээр.
7. С. Сүрүӊ-оол «Кижиниӊ намдары». Бот-хыналда «Чүнү канчаар сен?». 1 Чаа тема тайылбыры Тывалар алыс шаандан мал кадарар кижини улуг-бичези ылгал чокка хөлчок хүндүлээр чаӊчылдыг. Аалдыӊ бичии уруглары дораан алгырып үнер: «Акыӊ келди! Хой келди!» азы «Угбам келди! Авай, чемиӊер чылдыӊар» - деп, кадарчыныӊ келгенин аалга, хүннүӊ бооп турар байырлал дег, уткуп алыр. Ар. 110. Айтырыгларга боданыр. Бердинген онаалганы кылыр.
Презентация «Хүн чуруму – үе камналгазы».
III-кү улдуң – 11 шак
1. Назын эргилдези. Ч. Чүлдүм «Ада чагыы». 1 Чаа тема тайылбыры Кижиниӊ назын эргилдезин санаарда, авазыныӊ иштинге чораан үезинден эгелеп, Шагаа-биле дүүштүр санаар. Назын эргилдезиниӊ үезинде октаргай кижи амытанны улуг шылгалдага таварыштырар. Ону допчулаарга мындыг: назын шылгалдазы 12 харлыг кижиниӊ дискээниӊ караандан, 24 харлыг кижиниӊ курлаандан, 36 харлыг кижиниӊ өс-баарындан, 48 харлыг кижиниӊ чүрээнден, 60 харлыг кижиниӊ бажындан эртер. Ук шылгалда кижиниӊ иштики октаргайыныӊ шинээн, деӊнелин хынаар. Оларга кижиниӊ сагыжы, хаяазы, хей-аъды, сүлдези, сузу, куъду (сүнезини) хамааржыр. Ынчангаш чылы кирип турар үезинде серемчилелдиг болуру чугула. Оруктуӊ оон узуну, назынныӊ оон узуну, олчаныӊ оон улуу эр бооп өзүп келген оглум сеӊээ онаашсын, орууӊ ажык болзун! Ар. 112. Айтырыгларга боданыр. «Ада чагыы» деп шүлүктү шээжилээр.
2. Ажык чугаа «Кижи болуру деп чүл?» 1 Чаа тема тайылбыры Кижи деп чүл? Ол дириг амытаннардан чүзү-биле ылгалып турарыл? Ёзулуг кижи болуру чүден хамааржырыл? Ук айтырыгларга долу, тода, чиге харыылардан берип өөренир. Кыска чогаадыг-бодал «Мен келир үеде кандыг мергежилдиг кижи болур мен? Чүге?».
3. Бот-хыналда «Чааскаан олургаш, сагыжыӊ шинчиле». 1 Чаа тема тайылбыры Бодунуӊ характерин үнелеп, хынап, шинчилеп көөр. Кыска чогаадыг-сактыышкын «Мээӊ эӊ чоок өӊнүүм болза…».
4. Кижиниӊ хаяазы. 1 Чаа тема тайылбыры «Кижиниӊ хаяазы» деп билиишкин база-ла бойдустуӊ болуушкуну-биле холбашкан чүүл болур. Шажын-чүдүлгениӊ угаадыгларында кижи бот-хаяалыг болур. Ол хаяа кижиниӊ сагыш-сеткилиниӊ, ажыл-херээниӊ аайын эдерер. Кижи хаяазы чүзүннүг болур. Ол чүзүн кижиниӊ сагыш-сеткилиниӊ, угаан-медерелиниӊ шынарын көргүзер. Ак сагыштыг улустуӊ хаяазы чайгаар чогумчалыг, а кара сагыштыг улустуӊ чанынга турарга безин, аар, кижини бир-ле чүве базып турар ышкаш болур. Ар. 118. Айтырыгга боданыр. Будданыӊ өөредиинде 5 кылыры хоруглуг, багай сагылгаларны допчулап бижиир.
5. Ажык чугаа Аристотель: «Платон мээӊ өӊнүүм, ындыг-даа болза алыс шын меӊээ үнелиг». Бот-хыналда «Мону эскерген сен бе?». 1 Чаа тема тайылбыры Чырык чер кырында шындан үнелиг чүве чок. Шынчы болур дизе чүнү канчалза экил? Сөөлгү үеде кижилер чүге мегечи болуп турарыл, чылдагааны чүл? Ук айтырыгларга долу, тода, чиге харыылардан берип, чижектерге бадыткап өөренир. Презентация «Аристотель биле Платоннуӊ кылып каан ажыл-үүлези».
6. Тоолчургу чугаа «Таӊды ээзи даӊгына». 1 Чаа тема тайылбыры Таӊды сыннарыныӊ Ээзи кыс кижи деп бурунгу ашактар чугаалажыр чораан. Таӊды чурттуг кырганнар ажы-төлүнге мынчаар чагыырлар: «Бо Таӊдыныӊ Ээзи кыс кижи, ынчангаш ол девискээрге төүрүттүнген кижилер аӊаа чалбарып чоруур херек, аӊаа чурттап чоруур кижилер кыс кижилерни бак чаӊнавас, оларны камнап, хүндүлеп чоруур ужурлуг. Ындыг кижилер буян-кежиктиг болур». Ар. 120. Айтырыгларга боданыр.
КДН номундан тоолчургу чугаа номчуп алгаш кыска утказын чугаалап турар кылдыр өөренир.
7. Кижиниӊ хей-аъды. 1 Чаа тема тайылбыры Хей-аът дээрге көзүлбес боттуг чүүл, кижиниӊ иштики сагыш-сеткилиниӊ аъды, ооӊ тура-соруунуӊ чадазы дээн уткалыг. «Хей-аъдым көдүрүлгеш, кедергей-ле хөй чүүлдерни бичии када кылып кааптым», «Хей-аъдыӊар бедик болзун!» деп чугааларны, йөрээлди кым-даа дыӊнаан. Кижи бодунуӊ хей-аъдыныӊ дынын херек черге тыртып, хайгаарап, кыйгырып, башкарып чоруур. Хей-аътты кажан-даа сула салбас. Ол эмин эрттир киискип, аскымнай берип болур. Ар. 121. Айтырыгларга боданыр. Ажык чугаа. «Эртежи кижи эзер-чонактыг аътка таваржыр» деп үлегер домакка бадыткал домактар боданып алгаш келир.
8. Кижиниӊ хей-сүлдези. Э. Мижит «Хей-сүлде». 1 Чаа тема тайылбыры Сүлде – ыдык демдек. Чижээ, РФ-ныӊ ыдык демдээ ийи баштыг эзир, ТР-ныӊ сүлдези ак-көк өӊнүӊ бетинде үнүп орар хүннүӊ херелдеринге уткуштур шаап орар тыва хептиг кижи болур. Улусчу ужурда кижи база сүлделиг болур. Сүлдениӊ туружу (бедии, чавызы) кижиниӊ бодундан хамааржыр. Тура-соруктуг, дидим, чаныш-сыныш чок, ак сагыштыг, буян кылып чоруур кижиниӊ сүлдези бедик, а кортук, чайгылчак, өкпээргек, кара сагыштыг, чалгаа, чектеттирген, кергеттирген кижиниӊ сүлдези чавыс болур. Ынчангаш кижи бергелерге тура дүшпейн чоруур деп чон чагып турар. Ар. 123, 124. Айтырыгларга боданыр. «Хей-сүлде» деп шүлүктү шээжилээр.
9. Күлтегинге тураскааткан улуг бижик. И. Бадраа «Ынакшылдыӊ сүлдези». 1 Чаа тема тайылбыры Күлтегин каган түрк чонну баштап, сүлдезин бедик тудуп, шынчы бердинген эл-чуртка чыргалдыг буянны, эки чүвени ажылдап кылып турган. Ынакшылдыӊ сүлдези караӊгыда арбын сылдыс аразында сылдыска турар. Эӊ чоок кижилерниӊ сеткилдерин айга, хүнге дөмейлээн. Ар. 126, 128. Айтырыгларга боданыр. Презентация «Тыва иштинде бижиктиг тураскаалдар».
10. Кижи сузу. 1 Чаа тема тайылбыры Ч. Чүлдүм : «Сус – кижиниӊ мага-бодунуӊ, сагыш-сеткилиниӊ байдылы» деп бижээн. Сус бастынганда, чүгле сагыш-сеткил эвес, а мага-бот, арын-шырай, кылаш көскүлеӊи-биле харыксыраар. Амыдыралдыӊ кадыг-бергезин, чидириглерин ажып шыдаар кылдыр бодун чаӊчыктырар болза эки. Ар. 129. Айтырыгларга боданыр.
Сус деп чүл тодарадыын шээжи-биле өөренир.
11. Болган таварылга «Буян-кежик». 1 Чаа тема тайылбыры Амыдыралдыӊ дээди өөрүшкү-маӊнайы, аас-кежии – ажы-төл. Чырык чер кырынга кижи амытанныӊ нүүрү-биле чаяап бодарап турар херек бүрүзү экини оштап, кижиниӊ амыдыралынга буян-кежикти сөӊнеп келир. Ар. 131. Айтырыгларга боданыр. «Аас-кежиктиг болган таварылгам» деп кыска чечен чугаа чогаадыр.
IV-кү улдуң – 9 шак
1. Ажык чугаа. Чааштыӊ адазыныӊ чугаазы: «Качыгдаан амытанны-даа карактаарга, буяны чедер». Бот-ажыл. 1 Чаа тема тайылбыры Дириг амытаннарга, үнүштерге база кижиге буян чедирери деп чүл база буян чедирген кижилер дугайында ажык чугаадан кылып, шак ындыг буянныг кижилерниӊ кылып каан үүлгедии, ады кезээ мөӊгеде уттундурбас болур деп бодалче өөреникчилерни углаар. Кыска чогаадыг-сактыышкын «Чоок улузумга буян чедирген кижилер».
2. Куът дугайында улусчу бодалдар. 1 Чаа тема тайылбыры Тыва чоннуӊ ыдык өөредиинде куът дээрге кижиниӊ амы-тыныныӊ азы кызыл тыныныӊ чаяакчы күжү болур. Кижи куъду ойлаачал. Ылаӊгыя бичии уругларныӊ быжыкпаан оранында куът бош болур. Ынчангаш чаш кижи хөлзетпес, коргутпас, сырбаӊнатпас, а кырган кижилерни хенертен белиӊнетпес, багай медээ дыӊнатпас. Эпчок сөс, ыыткыр дааштан кижиниӊ куъду ойлап болур. «Уруг куъду деп чүве назынныӊ бирги эргилдезинге чедир туруп келир. Ооӊ соонда сүнезин апаар». (М. Кенин-Лопсан.) Ар. 135. Айтырыгларга боданыр.
Куът биле сүнезинниӊ ылгалын тайылбырлап өөренир.
3. Тоолчургу чугаа «Тос домактыг кижи». 1 Чаа тема тайылбыры Тос домак билир кижи кула бениӊ кулунунуӊ дүктеринде чыпшынгылай бергилээн соок даштарны дүжүр кактагылаан. Ак хавактыг кулун тос домак билир кижиниӊ куъду-сузун, буянын ынчаар тудуп чандырган. Ар. 137. Чижек айтырыгларга, ажык чугаага, бердинген онаалгага боданыр. Презентация «Ыдыктыг саннар».
4. Арага дугайында. 1 Чаа тема тайылбыры Арага – ижер суксун. Арага ижери шаандан тура тускай, кедергей ханы утка-шынарлыг ужурларлыг. Кандыг-даа чүүл хемчээлдиг. Кылыр ажыл-даа, чиир чем-даа. Ар. 138. Айтырыгларга боданыр.
5. Ч. Чүлдүм «Иениӊ каргыжы». 1 Чаа тема тайылбыры Чонум чагыы: «Хан үндүр чокшуп-даа боор, чаг үндүр эдержип боор». Ындыг өйде иеӊ төрээн ийи кызыл чудуруу бар. Ажы-төлүм кээргел чогу, араатанзыг дерзии чаӊы аваныӊ мээӊ буруумда бе? Ар.140. «Төл багы – өг чуду, төрел багы – чурт чуду» деп ажык чугаага боданыр.
6. Ниити ужурлар (этикет). 1 Чаа тема тайылбыры Этикет деп сөс «чаӊчыл» деп грек сөстен укталган. Ол дээрге өг-бүлеге, хөй-ниити черинге, өске чурттарга сагыыр шуут-ла дүрүмчүп калган чурум болур. Тыва улустуу-биле ужурлар хөй уткалыг: сагыш-сеткил ужурлары, бойдус ужурлары, аал ужурлары, өг-бүле ужурлары, ук-ызыгуур ужурлары, ниити ужурлар, албан-херек ужурлары дээш баар. Амгы үеде ужурлар сагылгазы улам сайзыраан. Үндезин ужурлардан аӊгыда, делегей чергелиг ниити ужурларны сагыыры чаӊчыл болу берген. Ар. 142. Айтырыгларга боданыр. Презентация «Ада-өгбелерден дамчып келген ыдыктыг ужурлар».
7. Кижиниӊ шимчениглери болгаш үнү. 1 Чаа тема тайылбыры Кижиниӊ шимчениглери болгаш үнү колдуунда чаӊгыс үеде күүсеттинер. Чамдык улус амыраанда – холдарын часкаар…, анчыгзынганда – чөдүрер…, элдепсингенде – карактарын хере көөр…, муӊгараанда – бажын туттунар…, кончуттунганда – быктын даяныр… дээш баар. Бо шимчениглер кандыг-бир утканы илередир болгада, өске кижиниӊ сагыжынга бир-ле чүүлдү арттырар. Ар. 143. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Өг-бүлемде кижилерниӊ шимчениглерин эскергеним».
8. Карактар. 1 Чаа тема тайылбыры Чугаа харылзаазыныӊ үезинде кижиниӊ карактары онзагай черни ээлээр. Янзы-бүрү чоннарда карак көрүжү аӊгы-аӊгы билдинер. Ар. 144. Айтырыгларга боданыр. Презентация «Карактарныӊ кылдыныглары».
9. Кылаш болгаш олут ужуру. Е. Танова «Чырык күзел» 1 Чаа тема тайылбыры Кижиниӊ кылажы сөөртүнчек эвес, а чиик-чиик болза чогумчалыг. Сандайга олургаш, ону кыжыратпас, азыынга кыстынмас. Ар. 145, 148. Айтырыгларга боданыр. Дыӊнадыг «Кижилерниӊ кылаштарыныӊ онзагайы».