Рабочая программа по народоведению Улусчу ужурлар для 2 класса на тувинском языке

Муниципальное автономное общеобразовательное учреждение
«Средняя общеобразовательная школа с.Аксы-Барлык
Барун-Хемчикского кожууна Республики Тыва»
«ПРИНЯТА «УТВЕРЖДЕНА
на заседании педагогического совета приказом директора
МАОУ СОШ с.Аксы-Барлык МАОУ СОШ с.Аксы-Барлык
протокол от «___» __________2015 г.» № ____от «___»___________2015 г.»

Рабочая программа
внеурочной деятельности
по духовно-нравственному направлению
«Улусчу ужурлар» для 2 класса
(адаптированная)

Ооржак Ч.Ч.
2015 год
«УЛУСЧУ УЖУРЛАР»
ТАЙЫЛБЫР БИЖИК
Бо программаны 1-4 класстарга шенелделиг өөредилге-номчулга ному «Улусчу ужурларга» даянып тургускан.
Улусчу педагогика амгы национал школаның өөредилге-кижизидилгелиг ажыл-чорудулгазының кол үндезинин ургузуп, ниити өөредилге системаларында чаа угланыышкын, тускай быжыг турушту ээлеп турар. Чоннуң чаагай чаңчылдары, сагылга ёзулалдары, ужурлары улусчу педагогиканың кол өзээн тургуспушаан, өзүп орар салгалдың кижизидилгезиниң деп шилгелиг аргаларын байлакшыдып турар.
Улусчу педагогика амгы школанын ооредилге-кижизидилгелиг ажылынын кол ундезинин тургузуп, ниити ооредилге системазында чаа угланыышкын, тускай эртем болуп турар. Чоннун чаагай чанчылдары, сагылга-ёзулалдары, ужурлары улусчу педагогиканын кол озээн тургузуп турар. Улусчу педагогиканын идеялары, байлак дуржулгазы болгаш аргалары чугле школада, башкылаашкында ажыглаттынып турар эвес, а ог-буле кижизидилгезинде, ада-иелер ортузунда тарап нептерээн.
Улусчу педагогика дээрге ог-буленин, торел-болук улустун болгаш чоннун уруглар кижизидилгезинин дуржулгазы, а этнопедагогика ону шинчилээр эртем. Оон кол сорулгазы – улусчу педагогиканын ужур-утказын, аргаларын шинчилээри, оон депшилгелиг аргаларын ооредилге-кижизидилге ажылынга таарыштыр ажыглаары.
Аныяк салгалга торээн чоннунун депшилгелиг дуржулгазын дамчыдары, ону шингээттирери – кандыг-даа куруненин ыдыктыг хулээлгези. Кандыг-даа чон тускай психологиялыг, бодунун амыдыралынга дуушкен ажыл-агыйлыг, ужурларлыг, ёзулалдарлыг. Тыва чон боду уруглар кижизидер арга-хоргалыг, улегер-чижектерлиг, педагогиктиг культуралыг.
«Улусчу ужурлар» - амыдырал эртеми-дир. Ол ал-бодувус, ог-булевис, аал-коданывыс, доргул-торелдеривис,чер-чурттувус, ажыл-агыйывыс, культуравыс, а кол-ла чуул, мозу-шынарывыс дугайында эртемивис-тир. Амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлеп, буянныг ажыл-ишти хевирлеп ооредир ужурлуг бис.
Улусчу ужурларны тускай курс (ооредилге эртеми) кылдыр ооредири дээрге-ле национал чанчылдарны ханыладыр коору ол.
Кижи-педагогиктиг культуранын хереглекчизи, эдилекчизи, тургузукчузу, кадагалакчызы, нептередикчизи.
Проблемазы: ог-буле, торгул-торел харылзаалары, ундезин ажыл-агый, торээн чер-чурт дугайында айтырыглар, этикет, бойдус ужурлары, кижинин тура-соруу, сагыш-сеткили, оске чоннарнын культуразы.
Сорулгазы:
-ада-огбелеривистин, чоннун депшилгелиг дуржулгазын уругларга шингээттирери;
-амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлээри;
-уругларны ужур сагыыр толептиг кижилер кылдыр кижизидери;
-уругларнын чогаадыкчы шинээн сайзырадыры;
-уругларнын аналитиктиг болгаш кара угаан-биле бодаар шынарларын
сайзырадыры;
Тургузуу: курстун ажылчын программазын Г.Д.Сундуйнун «Улусчу ужурлар» 1-2 класстарга ооредилге номчулга номунга таарыштыр 1 чылга тургускан. Неделяда 1 шак. Чылда 34 шак.
Даянганы: «Улусчу педагогика» 2004 ч. авторлары Г.Д.Сундуй, Г.К.Ондар.
Хамаарылгазы: класстан дашкаар ажыл.
Ажыглаар методтары, аргалары: беседа, оюннар, маргылдаалар, моорейлер, хана солун, биче шинчилээшкин ажылы.
Улусчу ужурларны кижизидеринин кол ооргалары: улегер домактар, тывызыктар, чечен домактар, ырлар, когудуглер, тоолдар, тоолчургу чугаалар, улустун оюннары.
2-ги класс.
Темазы: «Чанчылдын чаражы».
Тематиктиг планы:
1.Этикет. (8ш.)
2.Рольдарга чарлып алгаш ойнанар. (4ш.)
3.Кижинин чаражы – будужунде. (21ш.)
4.Туннел кичээл. (1ш.)
2-ги классты доозуп тургаш, оореникчи шингээдип алган турар ужурлуг билии:
-торээн суурунун дугайында:
-чурттап турар республиказынын адын, топ хоорайынын адын;
-торээн суурунун чоогунда чурумалдыг черлер аттарын;
-ог-буле дугайында; торел улустун хундулежип адажырын;
-тыва ог дугайында, оон хундуткелдиг черлерин;
-мал-маган аттарын ангылып адап билирин;
-ог-булеге ээлдек болурун;
-кырган кижилерни хундулээрин;
2-ги классты доозуп тургаш, билир турар ужурлуг:
-Тыва Республиканын тугунун онун, сулде демдээнин дугайында;
-торээн суурунун адын, кайы кожуунга хамааржырын,
-бодунун чурттап турар адрезин;
-ада-иезинин, чоок торел улустарынын ат-сывын, хундулеп адаарын;
-бажын херекселдеринин аттарын, бажын иштинин арыг-силиг, чурумун;
-ээлдек чугаа ужурларын;
-ог-булеге келген кижини хулээп алырын;
-оол кижи, кыс кижи кандыг болурун;
-шырай, кылаш, шимчээшкин, чодуреринин, синмиреринин, азырарынын, оске кижи херекселинге дегбезинин ужурларын.
Программаның кол угланыышкыны дараазында сорулгаларны чедип алырынче угланган:
Бодун каяа-даа төлептиг ап билири;
Этикет база янзы-бүрү ужурларны сагып билирин чаңчыктырар;
Улуг улусту хүндүлеп, бичи кижилерни кээргеп, чаптап билири. Хире шаа-биле дузазын чедирип, ачы-буянныг, биче сеткилдиг болурун хевирлээр;
Тываның, Россияның база янзы-бүрү чоннарның ёзу-чаңчылдары, улусчу байырлалдары-биле уругларны таныштырар;
Өг-бүлезиниң кежигүннери база эш-өөрү-биле эп-найыралдыг, хүндүлээчел, дузааргак болуру. Сагылга-чурумга хамаарышкан мораль-этиктиг билиглерни сагып билиринге чаңчыктырар;
Төрээн чурту – Тывазынга, Россияга ынаа болгаш чоргааралы. Ооң бойдузунга дириг амытаннарынга, үнүштеринге, арга-арыынга сагыш-човангыр, хумагалыг хамаарылгазы болгаш сагыыр ужурлары.
Өөреникчилерниң шиңгээдип алыр билиглеринге, мергежилдеринге болгаш чаңчылдарынга кол негелделер.
2-ги классты доозуп турар өөреникчилерниң билип алыр ужурлуг чүүлдери:
этикетке хамаарышкан тыва улустун ёзу-чаңчылдарны билири;
бичии кижинин ада-иезинге ээлдек-эвилен болуру;
кижилернин хар-назынын барымдаалап, оларны хундулээри;
чугаа уезинде бодун топтуг алдынары, ниити аажы-чан культуразынын чарылбас кезээ деп чувени шингээдип алыр;
янзы-буру байдалдарга бодун толептиг алдынып билири;
оол кижи база кыс кижиге хамаарышкан дурум-сагылгалары;
оске бажынче кирерде сагылгалар;
бажынга келген кижини хулээп алырынын ужурлары;
кылаш ужурлары;
чугаа уезинде хол-буттун, арын-шырайнын шимчээшкиннери.
2-ги класстың доозукчуларының билиглерни шиңгээдип алырының аргалары:
чаңчылдар, сагылгаларны анаа-ла ёзу барымдаалап эвес, а оларның ужур-утказын хандыр билип алыр.
Боттарының аразында хүндүткелдиг, чазык-чаагай чугаалажыр.
Эжиниң саналын деткиир азы анаа бодунуң хуузунда бодалын немээр.
Эш-өөрүнүң сөзүн дыңнаар, оларга дузалажыр, кошкактарны камгалаар мөзү-шынарга кижизидер.
2-ги класстын улусчу ужурларга календарь-тематиктиг планы
№ Ша
г
ыТема СорулгаларыӨөреникчилерниң билиглеринге негелделерЭрттирер хүнү
план факт
Чаңчылдын чаражы.
1 1 Этикет. Этикет деп чуу чүвел ону билиндирер. Анаа чүү хамааржырын билиндирер. Этикет хүн-бүрүде ажыглаар чурум. Ук терминге хамаарышкан чижектерни киирип билири. 05.09. 2 1 Курай-курай. Ырны чүгле дыңнаар эвес, а ону медереп, чүнүң дугайында бижээнин өөреникчилерге чедирер. Ырда ырлаан эвилең-ээлдек ужурларны тывары. 12.09. 3 1 Өг-бүлеге ээлдек болуру. Чоок төрел улус аразында харылзаа. Эргелеткен, чассыткан сөстер. Чүгле кады төрээн кижилерин эргим кылдыр адаар эвес, а оларга кандыг-бир байдалда чымчак сеткил күзеп, хүндүлээри. 19.09. 4 1 Чарашпай. Дуңмам. Ырны чүгле дыңнаар эвес, а ону медереп, чүнүң дугайында бижээнин өөреникчилерге чедирер. Чарашпайның эки шынарларын тып билири. 26.09. 5 1 Назын хүндүзү. Назын хүндүзүнүн дугайында билиндирер. Дүрүм сагыгларны угаап-бодап, ону чижектер кырынга тайылбырлап билири. 03.10. 6 1 Кырган-авам. Ырны дыннаар, ырлажыр. Кырган-авазын хундулеп билири. 10.10. 7 1 Б. Комбу. «Чурттуң төлдери». Ада-чурттуң кым салгаарын билиндирер. Шүлүктү аянныг номчуп, ооң утказын дамчыдып билир. 17.10. 8 1 Ээлдек чугаа ужурлары. Ккижилер янзы-бүрү байдалдарга чугаалажырын көргүзер. Чугаа үезинде янзы-бүрү эмоцияларны илередири. 24.10. 9 1 Таныжары. Бодун таныштырып билирин чедип алыр. Бодунуң чүгле ат-сывы эвес, а өске-даа информацияны айтырып база бодунуң дугайында чугаалап таныжар. 31.10. 10 1 Таныштырары. Улуска эш-өөрүн, өске-даа кижилерин таныштырар чурумнар. Янзы-бүрү байдалдарны онйап тургаш, эш-өөрүн таныштырар. 14.11. 11-12 2 Янзы-буру чугаа ужурлары. Чугаалажылга этикедин сагыырын чедип алыр. Эптиг-чөптүг сөстерни ажыглааары дээрге, улустарның бүзүрел, хүндүткелин чаалап алыры дээрзин угаап билип алыр. 19.11.
26.11. 13-14 2 Кижинин даштыкы хевирин чугаа-биле дамчыдары. Даштыкы хевирин барымдаалап чугаалажыдылга чорудары. Даштыкы хевирин чугаа-биле дамчыдып тура, ажыглаар-ажыглавас сөстерни билип алыр. 03.12.
10.12. Кижинин чаражы – будужунде.
15-16 2 Оол кижи. Өг-бүлениң, дөргүл-төрел улустуң, ада-чурттуң даяныр чөленгиижи, ынаныжы – оол кижи деп чүвени өөреникчилерге угаадыр. Эр кижиге хамаарышкан хүлээлгелерни шиңгээдип алыр. 17.12.
17 1 Э. Кечил-оол. «Угаан-бодал».
А.Арапчор. «Эр кижинин чангыс состуу».
А. Даржай. «Кижи нууру». Шүлүктерни аянныг номчудар. Шүлүк бүрүзүнге хамаарышкан амыдыралдан болуушкуннарны аңгылап, чижек кылдыр бээри. 24.12. 18 1 Эреспей. Чунгувуста. Ырыларны ырладыр. Утказын билип алыр. 14.01. 19 1 А. Шоюн. «Таныжылга». Эптиг-эвилең сөстен кижи сеткили чазыга бээр, а багай сөстерден муңгарай бээрин чугаалажыр. Чогаалдың маадырының кылган чоруунга бодунуң үзел-бодалын чугаалап өөренир. 21.01. 20 1 Кыс кижи. Өг-бүлениң чырыткызы, одаан тудар кижи – кыс кижи дээрзин билиндирер. Кыс кижиге хамаарышкан эки шынарларны сактып аар, кыс кижиниң арыг-силиг, чазык-чаагай шырайлыг, сагыш-човаачал болурун билип алыр. 21 1 Электей бээр. Ырны ылажыыр Чүге ырны бижээнин чугаалаар. 22 1 Бичии кижиниң өске огже (бажыңче) кирерде сагыыр ужурлары. Суурга, хоорайга, аал коданга сагыыр ужурлар-биле таныштырар. Суурда бажыңче, аал коданче, хоорайда квартираже кирерде чүнү сагыырын билип алыр. 23-24 2 Огге (бажыңга) келген кижини хүлээп алырының ужурлары. Келген кижини хүндүлеп уткуп алырының негелделери-биле уругларны таныштырар. Бажыңга кижи келзе, канчаар уткуурун, дөрже чалаарын, үдээрин сактып алыр. 25 1 Шырай ужуру. Шырай ужурунуң дугайында өөреникчилерниң билиин улам ханыладыр. Бардам шырай, чазык шырай, эскет чок болгаш кенен шырайлар дугайында билип алыр. 26-27 2 Хөглүгбей. Кылаш ужурлары. Кылаш кижиниң дугайында чугаалап турар бир кол чүүл дээрзин дамчыдар. Кижиниң кылажы кандыг болза экизин билип алыр. 28 1 Шимчээшкин ужурлары. Кижиниң шимчээшкини кандыг болурун угаадыр. Хол-бут шимчээшкинни, кыс кижиниң машинаже кирерде шимчээшкиннери, чугаа үезинде шимчээкиннер дугайында билип алыр. 29-30 2 Чөдүрериниң ужурлары. Сиңмирериниң ужурлары. Азырарының ужурлары. Өөш эде берзе. Янзы-бүрү байдалдарга чүнү канчаарын чижектерге көргүзүп тайылбырлаар. Янзы-бүрү байдалдарга белен болдур кылдыр ону кезээде сактып, бодап чоруур. 31 1 Өске кижиниң херекселинг дегбезиниң ужурлары. Өске кижиниң херекселинге чөпшээрел чокка дээп болбазын кижизидер. Чөпшээрел, диленир чорук дугайында билип алыр. 32 1 Ынак авамга. Ырны ылажыыр Чүге ырны бижээнин чугаалаар. 33 1 Чаңчыл чарашта – чоргаар, кижи экиде – дыш.
Салгакчы бис. Өөренген чүүлдерин сактып чугаалажыр. Сагып, кылып чоруур ужурларының дугайында кыска медээни дамчыдар. 34 1 Бичии-Салаа. (Тыва улустун тоолу.) Тоолду аянныг номчуурун билиндирер. Тоолдун утказынга даянып андыг болурун билип алыр.