Баяндама: «Бала е?бегі – адамгершілік ж?не эстетикалы? т?рбие негізі»
«Бала еSбегі – адамгершілік ж‰не эстетикалыK т‰рбие негізі».
Адамгершілікке т‰рбиелеу Kaралы еSбек пен ата-ана _лгісі (Ыбырай Алтынсарин) ЖаSа кезеSдегі білім берудіS ™зекті м‰селесі жас aрпаKKа-адамгершілік-рухани т‰рбие беру. Jaнды Kасиеттерге ие болу, рухани бай адамды Kалыптастыру оныS туCан кезінен басталуы керек. ХалыKта «АCаш т_зу ™су _шін оCан к™шет кезінде к™мектесуге болады, ал _лкен аCаш болCанда оны т_зете алмайсыS» деп бекер айтылмаCан. СондыKтан баланыS бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, KайырымдылыK, яCни адамгершілік Kaнды Kасиеттерді сіSіріп, ™з-™зіне сенімділікті т‰рбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атKарады. Рухани -адамгершілік т‰рбие- екі жаKты процесс. Бір жаCынан ол _лкендердіS, ата-аналардыS, педагогтардыS балаларCа белсенді ыKпалын, екінші жаCынан- т‰рбиеленушілердіS белсенділігін Kамтитын KылыKтарынан, сезімдері мен Kарым- Kатынастарынан к™рінеді. СондыKтан белгілі бір мазмaнды іске асыра, адамгершілік ыKпалдыS ‰р т_рлі ‰дістерін пайдалана отырып, педагог істелген жaмыстардыS н‰тижелерін, т‰рбиелеушілерініS жетіктістерін зер салып талдау керек. АдамгершіліктіS негізі мінез-KaлыK нормалары мен ережелерінен тaрады. Олар адамдардыS іс-KылыKтарынан, мінез-KaлыKтарынан к™рінеді, моральдыK ™зара Kарым-Kатынастарды басKарады. ОтанCа деген с_йіспеншілік, KоCам игілігі _шін адам еSбек ету, ™зара к™мек, сондай-аK KоCамCа т‰н адамгершіліктіS ™зге де формалары, бaл-сананыS, сезімдердіS, мінез-KaлыK пен ™зара Kарым-KатынастыS б™лінбес элементтері, олардыS негізінде KоCамымыздыS KоCамдыK-экономикалыK KaндылыKтары жатады. БаланыS ™мірге белсенді к™зKарасыныS баCыты _лкендер арKылы т‰рбиеленеді. Т‰рбиелеу, білім беру жaмысыныS мазмaны мен формалары балалардыS м_мкіндігін ескеру арKылы наKтыланады. Адамгершілікке, еSбекке т‰рбиелеу к_нделікті ™мірде, _лкендердіS Kолдан келетін жaмысты aйымдастыру процесінде, ойын ж‰не оKу ісінде жоспарлы т_рде іске асады. Т‰рбиешініS еS бастапKы формалары педагогтыS балалармен мазмaнды Kатынасында, жан-жаKты іс ‰рекетінде, KоCамдыK ™мірдіS Kaбылыстарымен танысу кезінде, балаларCа арналCан шыCармаларымен, суретшілер туындыларымен танысу негізінде іске асады. Мaндай маKсатKа баCытталCан педагогтыK жaмыс еSбек с_йгіштікке, ізгілікке, aжымдыK пен патриотизм бастамасына т‰рбиелеуге, к™п д_неині ™з Kолымен жасай алуды ж‰не жасалCан д_ниеге Kуана білуді дамытуCа, _лкендер еSбегініS н‰тижесін баCалауCа т‰рбиелеуге м_мкіндік жасайды. Балаларда ортаK пайдалы жaмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір н‰рсемен шaCылдану, ортаK маKсат Kою ж‰не оны ж_зеге асыру ісіне ™здері KатысуCа талпыныс пайда болады. МaныS б‰рі де баланыS жеке басыныS KоCамдыK баCытын аныKтайды, оныS ™мірге белсенді aстанымын бірте-бірте Kалыптастырады.
Жаз мезгілінде _лкендермен Kатар балалар да табыс тапKысы келеді. ЖарнамаларCа еліктеп, ата-аналарынан жасырынып тыйым салынCан жaмыс т_рлерін жасайтын да осы aзаK мезгіл. Зерттеу бойынша бала еSбегін пайдаланатын топ к™біне-к™п Kараусыз, KадаCалаусыз, тaрмыс жаCдайы т™мен отбасындаCы, м_гедек, жетім балаларды жaмысKа тартатыны д‰лелденіп отыр. СондыKтан к‰сіпкерлер есіне бала еSбегі KaKыCы KорCалуында мынадай баптардыS бар екендігін естеріне салCым келеді.JазаKстан РеспубликасыныS 16-шы бабында баланы ауыр, зиянды немесе еSбек жаCдайы Kауіпті Kара жaмысKа KабылдауCа тыйым салынатындыCы KарастырылCан. Сонымен Kатар, JазаKстан РеспубликасыныS еSбек туралы заSдарында 18 жасKа толмаCан балалармен еSбек шартын жасасу ж‰не оны бaзу т‰ртібі де белгіленген. Ал, бала еSбегініS еS ауыр т_рлері KaлдыK, жеSіл ж_ріспен айналысуCа пайдалану, Kарама-Kайшы Kызметтер, денсаулыCына зиян келтіретін жaмыстар жататынын естен шыCармауымыз керек. Міне, осы айтылCандарды ‰рбір ата-ана жадында aстаса, балаларыныS адал, жас ерекшелігіне сай Kызмет етуі олардыS саналы адам ретінде Kалыптасуына жол ашады. С™зімді т_йіндей келе, біз отбасымыздыS бір м_шесін немесе сыныптаCы бір оKушыны т‰рбиелеп жатKан жоKпыз. БіздіS Kолымызда болашаK ел азаматы тaр. Егер біз с‰л Kателессек, б_кіл KоCам азап шегеді. СондыKтан балаларымыздыS еSбек KaKыCыныS KорCалуына, елі _шін еSбек етуіне ат салысайыK.
ЕSбек _стінде балалар белсенділік, тапKырлыK, KайсарлыK, н‰тижеге жетуге ынталылыK к™рсетеді, олардыS бойында шама-шарKына Kарай ересектерге KолCабыс тигізу ниеті Kалыптасады. Н.К.Крупская балаларды еSбекте біріктіруге ерекше м‰н берген, «балалардыS бірлескен жaмысын ерекше баCалау керек – бaл aжымдыK еSбектіS бастамасы. БаланыS к_ші осы aжымдыK еSбек _стінде ‰сіресе жаKсы ™рістейді» деп атап к™рсетті. БаланыS м_мкіндіктерін, оныS ™зімен т‰н ерекшеліктерін ойынмен байланысын мaKият ескеру керек дейді ол.
А.С.Макаренко еSбек т‰рбиесі туралы еSбектерінде балалардыS тaрмыстыK еSбегініS Kарапайым т_рлерініS маSызды р™лін ашып берді, сол еSбекте олардыS мінез – KaлKында дербестік, жауапкершілік, ™зін - ™зі aйымдастыру, маKсат KоюшылыK Kалыптасатынын атап к™рсетті. ЕSбек ете білетін балалар еSбек бейнетініS Kадірін біледі, басKа адамдардыS да еSбегін Kaрметтейді, к™мекке з‰ру кісіні тез байKайды. А.С.Макаренко еSбектерінде балалардыS еSбегін aйымдастыру, бірте –бірте оныS мазмaныны к_рделендіріп, баланыS ™зін aйымдастыруда Kойылатын талап д‰режесін к™тере т_су туралы aсыныстар айтылады, баланыS отбасында тaраKты еSбек міндеттері болуыныS, олардыS ортаK іске KатысуыныS маSызы атап к™рсетіледі. Баланы жастайынан еSбекке баулу - бала бойында адамгершілік т‰рбие беруде зор маSызы бар, ол балаларды маSайындаCыларCа ыKыласпен KарауCа _йрете отырып, оларды риза ету _шін еSбектенуге _йретеді.
Сонымен, б_гінде ата-аналардыS отбасы ™мірін дaрыс aйымдастырып, балада aнамды Kасиеттерді Kалыптастыру _шін еS алдымен отбасыныS негізгі Kызметі туралы т_сініктері болуы Kажет. ОтбасыныS Kызметін зерттеген Cалым-педагогтар (Г. К. Байдельдинова, В. И. Гребенников, Б. Ж. Jоянбаев ж‰не т.б.) ™з еSбектерінде ‰рт_рлі деSгейде KарастырCан. Онда басым к™пшілігі отбасы негізінен aрпаK жалCастырушылыK ж‰не т‰рбиелік Kызмет атKарады дейді. Ал Cалым педагог В. И. Гребенников отбасы Kызметін бес топKа, яCни aрпаK жалCастырушылыK, экономикалыK, т‰рбиелілік, Kарым-KатынастыK ж‰не бос уаKыт пен демалуды aйымдастыру деп б™леді. €леуметтанушылар (М. Т‰жин, Б. АяCанов) ™з зерттеулерінде: «Jазіргі KоCамдаCы отбасыныS негізгі Kызметі: д_ниеге aрпаK ‰келу; оны ‰леуметтендіру, яCни балаларды осы KоCамда ™мір с_руге ‰зірлеу; экономикалыK, яCни балалардыS есею геніне дейін к™мек беру; сексуалдыK Kызмет, яCни KоCамда жыныстыK Kатынасты реттеу» деп к™рсетеді. ЖоCарыдаCы авторлар K™зKарастарын саралай келгенде В. И. Гребенников aсынCан отбасы Kызметі ™зге Cалымдар к™зKарастырын толыKKанды т_рде KамтыCандай. Оны т™мендегідей Kaрамда керсетуге болады:
15