Исследовательская работа М. М??диевны? Без-кырык беренче ел балалары?с?ренд? сур?тл?? чараларыны? байлыгы
Татарстан Республикасы €герGе муниципаль районы
муниципаль гомуми белем бир_ учреждениесе Сарсак-Омга лицее
ТЕМА:
М. М‰kдиевныS “Без – кырык беренче ел балалары”
‰с‰ренд‰ сур‰тл‰_ чараларыныS байлыгы
Башкарды:
Раджабова Тахмина Маруфжоновна,
ТР €герGе муниципаль районы
Сарсак-Омга лицееныS 9 нчы сыйныф укучысы
Fит‰кчел‰ре:
Ш‰йдуллина Л‰йс‰н Маликовна,
Сабирова Л‰йс‰н Габдрахмановна,
ТР €герGе муниципаль районы
Сарсак-Омга лицееныS
беренче квалификацион категорияле
татар теле k‰м ‰д‰бияты укытучылары
2015
Эчт‰лек
Кереш ™леш. Ф‰нни-эзл‰н_ эшенеS максаты k‰м бурычлары.... 3 б.
Т™п ™леш. М. М‰kдиевныS “Без – кырык беренче ел балалары”
‰с‰ренд‰ сур‰тл‰_ чаралары
Лексик чаралар: синонимнар, антонимнар, омонимнар..... 5 б.
Троплар яки ассоциатив сур‰тл‰_ чаралары: чагыштыру, метафора, сынландыру, эпитет, метонимия, гипербола, литота, юмор....................................................................................................... 8 б.
Йомгаклау............................................................................................. 14 б.
Кулланылган ‰д‰бият исемлеге........................................................ 15 б.
I. Кереш ™леш.
Рус телле укучыларга татар теле k‰м ‰д‰биятын укыту программасында бик к_п к_ренекле ш‰хесл‰ребезнеS ‰с‰рл‰ренн‰н ™зекл‰р тупланган. Шулар арасыннан иS ист‰лекл‰ренеS берсе – ул М™х‰мм‰т М‰kдиевныS “Без – кырык беренче ел балалары” ‰с‰ре. Бу ‰с‰рд‰н ™зекл‰р бел‰н без 7 нче сыйныфта танышкан идек. 7 нче сыйныфта “Рус теле д‰ресен䉔 диг‰н ™зекне укыдык. Быел без ‰леге к_ренекле ‰с‰р бел‰н яSадан очраштык. 9 нчы сыйныф д‰реслегенд‰ “Без – кырык беренче ел балалары” повестеныS “Колаямбу плантацияд‰ эшли” б_леген укыдык. Анда немец теле д‰ресенд‰ булган х‰лл‰р бел‰н таныштык. €с‰рд‰ге тел-сур‰тл‰_ чараларыныS байлыгы мине ‰леге эзл‰н_- тикшерен_ эшен язарга эт‰рде.
М. М‰kдиев ‰с‰рл‰рен башка ‰дипл‰ребезнеS ‰с‰рл‰ре бел‰н kич т‰ бутап булмый. АныS ‰с‰рл‰ре GиSел укыла k‰м х‰терг‰ кереп кала. АныS язу стиле _зенч‰лекле. М. М‰kдиев – ул с_з остасы.
€д‰бият галиме, т‰нкыйтьче Т‰лгат Галиуллин М. М‰kдиев иGатына югары б‰я бир‰. Ул _зенеS “Кояшлы иGат” исемле м‰кал‰сенд‰ болай дип яза: “М™х‰мм‰т М‰kдиев татар ‰д‰биятына “Без – кырык беренче ел балалары” бел‰н пар атта килеп керде. Бер‰_д‰н д‰ р™хс‰т-мазар сорап тормыйча, ишекне _зе ачып, т_рг‰ _тте. Буаларны ерып, язгы ташкындай алга ыргылган ку‰тне туктата алырлык к™ч юк иде фани д™ньяда. €с‰р шунда ук кабул ител‰. Халык аны д‰рр‰_ кубып, яшьлекл‰ре Ватан сугышы чорына туры килг‰н буын, вакыйгаларны й™р‰кт‰н кичереп, шул аф‰тт‰н ис‰н-имин калуына с™ен‰-с™ен‰ укый, фикер туплый; “Казан утлары” н™сх‰л‰ре кулдан-кулга к_чеп й™ри.” Д™рест‰н д‰, бу ‰с‰р ул чорда ничек яратылып укылган булса, б_генге к™нд‰ д‰ _з к™чен югалтмаган.
Ф‰нни- тикшерен_ эшебезнеS темасын “М. М‰kдиевныS “Без – кырык беренче ел балалары” ‰с‰ренд‰ сур‰тл‰_ чаралары” дип атадык. Бу эшнеS максаты: ‰с‰рд‰ кулланылган образлы, предметлы сур‰тл‰_ чараларын тир‰нр‰к тикшер_. Максатка иреш_ ™чен т_б‰нд‰ге бурычлар куелды:
1) Ф.М. ХатиповныS “€д‰бият теориясе”, Ф.С. СафиуллинаныS “Х‰зерге татар ‰д‰би теле”, Д.Ф. ЗаkидуллинаныS “Урта м‰кт‰пт‰ татар ‰д‰биятын укыту методикасы”, Д. Ф. Заkидуллина, М. И. Ибраkимов, В. Р. €миневаныS “€д‰би ‰с‰рг‰ анализ ясау”, Т. ГалиуллинныS “Ш‰хесне гасырлар тудыра” китаплары бел‰н танышу;
2) М. М‰kдиевнеS “Без – кырык беренче ел балалары” ‰с‰рен укып, тел-сур‰тл‰_ чараларына б‰я бир_, анализлап, гомумил‰штер_л‰р ясау, ‰дипнеS ‰с‰ренд‰ аларныS нинди урын алып торуларын к_рс‰т_.
Без аларны т™ркемл‰п, аерым мисаллар ярд‰менд‰ б‰ял‰рг‰ тырыштык. Эш барышында файдаланылган цитаталардагы тыныш билгел‰ре автор _зе куйганча калдырылды.
II. Т™п ™леш. М. М‰kдиевныS “Без – кырык беренче ел балалары”
‰с‰ренд‰ сур‰тл‰_ чаралары
Лексик чаралар: синонимнар, антонимнар, омонимнар.
€д‰би ‰с‰рл‰рнеS к_п ™леше туры м‰гън‰ле с_зл‰рд‰н т™зел‰. Авторлар кулында ул с_зл‰р _зен‰ бер т™рле яSгыраш алалар, аларныS т‰эсир к™че тагы да арта. Туры м‰гън‰ле с_зл‰р бел‰н берр‰тт‰н ‰д‰би с™йл‰мд‰ к_черелм‰ м‰гън‰ле с_зл‰р д‰ шактый зур урын алып тора. “€д‰би с™йл‰м k‰рвакыт м‰гън‰ белдер_г‰ хезм‰т ит‰. €д‰би ‰с‰рне к‰газьг‰ т™шерг‰нд‰, язучы башта с_зл‰р сайлый. €д‰би ‰с‰рд‰ аерым бер с_зл‰р туры, номинатив м‰гън‰д‰ кулланылса, икенчел‰ре к_пм‰гън‰лелекк‰ иреш_ чарасына ‰верел‰. С_зл‰рнеS к_черелм‰ м‰гън‰л‰р белдер‰ алу с‰л‰тен‰, G™мл‰д‰ т™рлеч‰ куллана алу м™мкинлеген‰, авазлар яSгырашына k.б. карап, ‰с‰р теленеS сур‰тлелеге хасил була. ШуSа к_р‰ тел-сур‰тл‰_ чаралары да язучы стилен билгел‰_че доминантага ‰верелерг‰ м™мкин”, -дип аSлатма бирел‰ Д. Ф. Заkидуллина, М. И. Ибраkимов, В. Р. €миневаныS “€д‰би ‰с‰рг‰ анализ ясау” диг‰н китабында.
€йтк‰небезч‰, М. М‰kдиевныS “Без – кырык беренче ел балалары” ‰с‰ре тел-сур‰тл‰_ чараларына гаять бай. Тел-сур‰тл‰_ чараларыннан т_б‰нд‰гел‰рг‰ тир‰нр‰к тукталыйк:
1. Лексик чаралар: синонимнар, антонимнар, омонимнар.
2.Троплар яки ассоциатив сур‰тл‰_ чаралары: чагыштыру, метафора, сынландыру, эпитет, метонимия, гипербола, литота, юмор.
Синонимнар к_ренешне, аныS билгел‰рен т™г‰лр‰к белдер_, т™смерл‰рен ачыграк ‰йтеп бир_ максатыннан кулланыла. Синонимия – грекча synonymia бер исемле диг‰н м‰гън‰не аSлата. Синонимнар дип ‰йтелешл‰ре тышкы яSгырашлары бел‰н т™рле, ‰ м‰гън‰л‰ре бел‰н бер-берсен‰ т‰Sг‰л кил_че яис‰ якын торган с_зл‰р атала.
М‰с‰л‰н, “Ормады, сукмады, х‰тта бер ген‰ тапкыр ачулы с_з д‰ ‰йтм‰де, шулай да GиSде” (14 бит) диг‰н G™мл‰сенд‰ “ормады”, “сукмады”, “ачулы с_з д‰ ‰йтм‰де” с_зл‰ре _зара синонимнар булып кил‰л‰р. Бу с_зл‰р ярд‰менд‰ укучылар бел‰н укытучы арасындагы м™н‰с‰б‰т к_рс‰тел‰. М‰ск‰_ татарыныS бу д‰рест‰ _з-_зен тотышы бел‰н ген‰ д‰ балаларны тыSлата алуы сур‰тл‰н‰. F™мл‰д‰ ‰леге синонимнар “GиSде” с_зен‰ капма-каршы куела. “FиSде” с_зе д‰ туры м‰гън‰сенд‰ кулланылмый. Контексттан без укучыларныS М‰ск‰_ татарын х™рм‰т ит‰ч‰кл‰рен, аныS д‰ресл‰рен яратып укыячакларын аSлыйбыз.
“Б‰лки, туSган аякларын, к_шекк‰н кулларын онытып ул да бу Gырны болай гына, программада булганга гына Gырлап утырадыр”(38 бит) G™мл‰сенд‰ “туSган”, “к_шекк‰н” синонимнары бирел‰. Бу синонимнарны кулланып, автор эмоциональлекне арттыра. Класс б_лм‰сенеS салкынлыгы _з‰кл‰рг‰ _т_ен, л‰кин шуSа карамастан укытучыныS д‰ресне тиешенч‰ алып баруын без Gанлы картина р‰вешенд‰ к_з алдына китер‰без.
“... Канадага т™ртте д‰ с™йли _к башлады: “Гренландия бик зур Gир кис‰ге”,- дип алып китте ул.”(42 бит). “Алып китте” с_зе бу очракта “с™йл‰п китте” диг‰н кабатлаудан котылу ™чен кулланылган.
“Тагын газап, тагын баш ™стенд‰ р‰ш‰, к_з алдында боGралар” (30 бит) G™мл‰сенд‰ “газап”, “р‰ш‰”, “боGралар” с_зл‰ре синонимик р‰т барлыкка китер‰. Синонимнар бу очракта кеше хал‰тен тир‰нр‰к бир_ ™чен кулланылган.
Антонимнар – синонимнарныS киресе, ягъни капма-каршы м‰гън‰ле с_зл‰р (грекча anti+onomo с_зл‰ренн‰н ясалган, каршы исем диг‰нг‰ туры кил‰). Антонимнар катлаулы, каршылыклы хал‰т-к_ренешл‰рне белдер_г‰, шул каршылыкны сиздер_г‰ хезм‰т ит‰л‰р, контраст фонда к_рс‰теп, кабул ит_не _ткен‰йт‰л‰р.
М‰с‰л‰н, ‰с‰рд‰ “Казылма байлыклар анда GирнеS астында да, ™стенд‰ д‰ бик к_п” (42 бит) диг‰н G™мл‰ бирел‰. €лтафи география д‰ресенд‰ ГренландиянеS казылма байлыклары турында с™йл‰рг‰ чыга. Автор ‰леге антонимнарны кулланып, ‰с‰рне юмор бел‰н баета. €лтафинеS материалны белм‰с‰ д‰, н‰рс‰дер с™йл‰ве, автор с_зл‰ре бел‰н ‰йтк‰нд‰, “с_зне озыныйтуы” к™лкеле итеп бирел‰.
“Ормады, сукмады, х‰тта бер ген‰ тапкыр ачулы с_з д‰ ‰йтм‰де, шулай да GиSде” (14 бит) G™мл‰сенд‰, алда ‰йтелг‰нч‰, “ормады”, “сукмады”, “ачулы с_з д‰ ‰йтм‰де” синонимнары “GиSде” с_зен‰ капма- каршы м‰гън‰д‰ куела.
Омонимнар (грек. homos – берт™рле, onyma - исем) – берт™рле аваз составына ия булган т™рле м‰гън‰ле с_зл‰р. Омонимнарны аваздаш с_зл‰р дип т‰ атарга м™мкин. ОмонимнарныS бер т™ре – омофоннар. Омофоннар (грек. homos – охшаш, берт™рле, phone - аваз) язылышлары т™рле, ‰мма ‰йтелешл‰ре берт™рле булган с_зл‰р. Омофоннарга ‰с‰рд‰ бер юмористик мисал китерелг‰н: “Зоология д‰ресенд‰ Баязитовага ярд‰м ит‰р ™чен ген‰ бастырылган Гыйзз‰туллин б™тенл‰й кешелект‰н чыкты. Ул елга хламидоманадасы диг‰н с_зне kич кен‰ д‰ ерып чыга алмады. К_пмедер газаплангач, “елга Х‰мидулла анасы” диг‰н бер G™мл‰ чыкты – л‰кин ул Гыйзз‰туллинныS к™лкег‰ калуына гына с‰б‰п булды” (40 бит).
Троплар яки ассоциатив сур‰тл‰_ чаралары:
чагыштыру, метафора, сынландыру, эпитет, метонимия,
гипербола, литота, юмор.
€с‰рд‰ кулланылган тропларга тир‰нр‰к тукталыйк. Троплар - ‰йберл‰р, предметлар, к_ренешл‰р арасындагы б‰йл‰нешл‰р ярд‰менд‰ к_черелм‰ м‰гън‰ аSлату. Чагыштырулардан башка бер ген‰ ‰д‰би ‰с‰рне д‰ к_з алдына китер_е м™мкин булмас иде. М. М‰kдиев _зенеS ‰с‰ренд‰ шулкад‰р т™г‰л k‰м _ткен чагыштырулар куллана. Бер к_ренешне икенче предмет янына куеп, шуSа охшатып, ян‰ш‰ китереп сур‰тл‰_не чагыштыру дип й™рт‰л‰р. Чагыштыру ™чен гад‰тт‰ _т‰ таныш, ачык билгеле ‰йбер алына. €н‰ шулай тик тиSл‰_ ™чен ген‰ файдаланылган предмет, к_ренеш чагыштыру була. Охшату аркылы т™п тасвирлау объекты Gанлы, конкрет, сур‰тле булып к_з алдына килеп баса.
€с‰рд‰ бирелг‰н кайбер чагыштыруларга тукталыйк. М‰с‰л‰н: “Чабыш атлары кебек барысыныS да борын тишекл‰ре киS‰йг‰н” (12 бит) чагыштыруында автор киS болыннарда уйнап _ск‰н авыл малайларын ачык итеп к_з алдына китерерг‰ ярд‰м ит‰.
“Тез башлары ямаулы к_ксел чалбар киг‰н М™р‰ле малае _лем G‰засы алган кешед‰й башын т_б‰н иде, партаны шыгырдатып басты” (14 бит) G™мл‰сенд‰ ЗарифуллинныS эчке хал‰те бик ачык итеп бирел‰. Ул _зен чын м‰гън‰сенд‰ соSгы чикк‰ Gиткерелг‰н бер кеше кебек хис ит‰. €с‰рд‰ шул хал‰тк‰ охшаш тагын бер чагыштыру €рк‰ш‰не тасвирлаганда китерел‰: “€рк‰ш‰ киселг‰н арыш башагыдай партага ауды” (20 бит).
“^зе ™чен язганда х‰рефл‰рне ул тары б™ртеге кад‰р зурлыкта гына яза” (20 бит) мисалы аркылы без €рк‰ш‰неS вак, п™хт‰ итеп язылган х‰рефл‰рен к_з алдына китер‰без.
“Ул т™нне гомуми торак ш™пш‰ оясыдай г™ж килде” (53 бит) G™мл‰сенд‰ д‰ бик урынлы чагыштыру кулланылган. Ш™пш‰ оясы k‰рвакыт г™жл‰п торган кебек, тулай торак та бервакытта да тынып тормый. Анда кеше к_п, анда тормыш кайный, шунлыктан шау-шу бетми. Fитм‰с‰, ул т™нне моSа Gитди с‰б‰пл‰р д‰ була.
“Р‰сем укытучысыныS куллары дерелди, икег‰ б_ленг‰н мыегыныS очлары берсе аска т™ш‰, икенчесе ™ск‰ к_т‰рел‰ сыман тоелдылар...”
“Шул арада бу с_зл‰р барысы да вак кис‰кл‰р булып оча башлыйлар” (27 бит).
Повестьт‰н ян‰ бер уSышлы мисал карап китик. Куркудан югалып калган k‰м укытучысыныS с_зен аSсыз р‰вешт‰ кабатлап барган Гыйзз‰туллинныS х‰лен язучы мен‰ ничек сур‰тли: “Гыйзз‰туллин, питон авызына _з ихтыяры бел‰н кереп барган гипнозланган куян шикелле, берни аSламыйча аныS артыннан кабатлый...” (32 бит).
М. М‰kдиев _зенеS чагыштыруларында кебек, кад‰р, сыман б‰йлекл‰рен, -дай, -д‰й, -т‰й, -т‰й охшату-чагыштыру р‰веше кушымчаларын, булып ярд‰мче фигылен k‰м башкаларны бик урынлы куллана.
Х‰зер ‰с‰рд‰ кулланылган кайбер метафораларны тикшереп кит‰без. Грекча метафора (metaphora) к_чер_ диг‰нне аSлата. Д‰реслекл‰рд‰, кулланмаларда аны чагыштыруныS бер т™ре дип карыйлар. Л‰кин метафора чагыштырудан аермалы. Метафора – к_ренешл‰рнеS охшашлыгына яки каршылыгына нигезл‰нг‰н яшерен чагыштыру. Мондый сур‰тт‰ кебек, шикелле, т™сле, -д‰й кебек ярд‰мче с_зл‰р, кушымчалар т™шеп кала, кайчак чагыштырыла торган к_ренешл‰рнеS берсе ген‰ ‰йтел‰.
Метафораларга ‰с‰рд‰н бернич‰ мисал китер‰без: “АныS к_зл‰ре Gансыз, пыяла...”(39 бит). Биред‰ автор к_зл‰рне Gансыз предмет пыялага тиSли. Шулай итеп ул Гыйзз‰туллинны ™метсез бер х‰лд‰ итеп к_рс‰т‰.
“КараSгы т™ш‰, телеграф чыбыклары сызгыралар” (55 бит) мисалында телеграф чыбыкларыныS Gилд‰ сызгырган кебек тавыш чыгаруы сур‰тл‰н‰.
Кайбер идиомалар да ‰с‰рд‰ метафора булып кил‰л‰р: “Бу бик гади сорау иде, л‰кин Гыйзз‰туллин коелып т™ште” (38 бит).
€с‰рд‰ бик к_п кен‰ сынландырулар да китерел‰. Сынландыру – Gансыз предметны, к_ренешне Gанлы итеп к_рс‰т_ ул. Сынландыруны русча олицетворение дил‰р. Безд‰ аны “Gанландыру” дип алу д™реср‰к булыр иде. Ч™нки аныS б™тен вазыйфасы Gансыз предметларны Gанлы итеп к_рс‰т_г‰ кайтып кала.
“Мил‰р кыймылдады” (12 бит), “Сыекланган ми чайкалып куйды” (24 бит) мисалларында нич‰ еллар укымаган балаларныS укырга кил_л‰рен, аларныS белем алу к_ренешл‰рен автор бик оста итеп тасвирлап бир‰.
“Левинсон елаудан туктаган урында безнеS к_Sелл‰р елады. К_Sелл‰р ташыды да ташыды, ‰ Х‰лил Ф‰тхиевич бераздан шул ‰с‰р буенча сочинение яздырды”(51 бит). Биред‰ без укучыларныS б™тен к_Sелл‰рен биреп укытучыны тыSлауларын, аSа кушылып, ‰с‰рне чын к_Sелл‰ре бел‰н бирелеп тыSлап утыруларын ачык итеп к_з алдына китер‰без.
“Fир ™стен‰ тын гына кич ки뉔 (55 бит) мисалы аркылы без к™н д‰ була торган кич Gит_ к_ренешен икенче т™рле итеп к_з алдына китер‰без.
“Машина фаралары бозлы баганаларны ялыйлар” (56 бит) сынландыруы да М. М‰kдиевныS чын м‰гън‰сенд‰ с_з остасы ик‰нен тагын бер кат исбатлый.
“Т‰р‰з‰ артында буран сызгыра, ™й нигезенд‰ тер‰леп _ск‰н тиг‰н‰кме, н‰рс‰, буран бел‰н селкенеп стенаны кытырдата” (35 бит) мисалында табигать к_ренеше тасвирлана.
Эпитет - ‰д‰би ачыклау. Эпитетлар билгене, сыйфатны аSлатучы с_л‰р булып кил‰л‰р. €с‰рд‰н бернич‰ мисал:
“Чал тарих!” (55 бит); “€ тышта р‰химсез буран улады” (37 бит); “Ярмалы карны ш‰фкатьсез р‰вешт‰ битк‰ б‰р‰ торган тыштагы буран, б‰лки, аSа июль аендагы диSгезнеS ак дулкыннарын салмак кына Рига пляжына т‰г‰р‰т_ен х‰терл‰т‰дер” (38 бит); “Гомер диг‰неS иS б‰р‰к‰тсез н‰рс‰” (54 бит); “Докторлар ике к™н буе безнеS арык к_кр‰кл‰ребезне тыSладылар, каткан тез башларыбызга сугып карадылар, нич‰ елдан бирле тиешенч‰ файдаланмаган тешл‰ребезне тикшердел‰р” (54 бит); “Тарих бик карт, бик т‰Gриб‰ле ик‰н” (25 бит).
Метонимия – бер к_ренеш, ‰йбер, кешене башка к_ренеш, ‰йбер, кешег‰ хас сыйфат, билге бел‰н атау. К_ренешне туры м‰гън‰сенд‰ге с_з бел‰н белдермич‰, ул к_ренеш бел‰н кайсыдыр яктан б‰йл‰нешле икенче с_з ярд‰менд‰ б‰ян ит_ метонимик сур‰тне барлыкка китер‰, икенче т™рле ‰йтк‰нд‰, туры м‰гън‰ле с_зне алыштырып килг‰н, аныS бел‰н ™лешч‰ б‰йл‰нешле с_з метонимия була. Туры м‰гън‰д‰ге с_з т™шеп калу н‰тиG‰сенд‰ метонимия фикерне Gыйнак, азрак с_з бел‰н аSлатырга м™мкинлек бир‰.
Мисаллар: “€k‰, шул ике пыяла – завуч ик‰н”, - дип уйлап алдык. Ике пыяла безне гипнозлагандай итте” (12 бит);
“К_злекле парта араларыннан й™ри башлады” (14 бит);
“Чандыр кул уйный да уйный” (30 бит);
“Сары сатинлы г‰_д‰ алгарак сузылды. Озын бармак класс ™стен‰ таба очты. ...Озын бармак н‰къ Гыйзз‰туллинныS каш ™стен‰ атылды” (31 бит);
“Шулвакыт класс ишегенд‰ тагын сары к_лм‰кле к_ренде” (33бит);
“Зарифуллин шул урында б_ленеп калды. Ч™нки ишект‰ сары сатин к_ренде (34 бит)”. Алда китерелг‰н барлык мисалларда да кеше киеменеS бер элементы яки кешенеS аерым бер ‰гъзасы аркылы билгеле бер кеше г‰_д‰л‰н‰. €с‰рд‰ конкрет бер кеше турында с_з алып барылганын без аSлыйбыз. Автор _зенеS “Без – кырык беренче ел балалары” ‰с‰ренд‰ метонимияг‰ шактый к_п мисаллар китер‰. Шулар аркылы без бирелг‰н образларны тулырак, Gанлырак итеп к_з алдына китер‰ алабыз.
“Ата кара тараканныS кан ‰йл‰неше яSадан б™тен классныS тамак т™бен‰ т™ер булып утырды” (21 бит) мисалы аша без ‰леге теманыS балаларга GиSел бирелм‰вен, б‰лки аSа кир‰ксез бер тема итеп карауларын аSлыйбыз.
“Класс GиSел сулап куйды” (21 бит) мисалы аша “класс”ныS т_гел, ‰ класстагы балаларныS GиSел сулап куюларын к_з алдына китер‰без.
Матур ‰д‰бият стиленд‰ гипербола да актив кулланыла. Гипербола (грекча hyperbole) шулай ук метафораныS бер т™ре, аныS бер тармагы, кис‰ге. Монда к_черелм‰лелек гад‰тт‰н тыш арттыру, зурайту даир‰сенд‰ бара. Эш-гам‰лне, к_ренешне чамадан тыш к_пертеп сур‰тл‰_г‰ гипербола дил‰р.
М. М‰kдиевныS бу ‰с‰ренд‰ д‰ гиперболага мисаллар табарга м™мкин. “Т‰р‰з‰ пыялалары зыSгылдап алды” (12 бит) диг‰н G™мл‰се аркылы рус теле укытучысыныS к™чле тавышын ишет‰без кебек тоела. Тагын бер кызыклы мисал: “Зоология укытучысы, куенына кереп, озак кына актарынды да чынаяк зурлыгындагы с‰гатен тартып чыгарган булды” (19 бит). “З‰Sг‰рл‰нг‰н укытучы тагын пианино клавишларына басты” (37 бит) G™мл‰сенд‰ “з‰Sг‰рл‰нг‰н укытучы” с_зтезм‰се гиперболаныS тагын бер ачык мисалы булып тора.
Литотаны грекча (litotes) гиперболаныS киресе дип карарга була. Шул ук вакытта алар арасында билгеле бер уртаклык та бар. Гипербола кебек литота да нормадан тайпылышны аSлата. Ул – шулай ук арттыру, тик зурайту ягына т_гел, кечер‰йт_ ягына арттыру. €леге ‰с‰рд‰н литотага т_б‰нд‰ге мисалларны китерерг‰ м™мкин: “Салкын класста т™рле партада т™рлеч‰ сыек тавышлар – “до”лар, “ре”л‰р, “ми”л‰р к_т‰релеп, бер гомуми хор т‰шкил иттел‰р” (37 бит); “АныS инде ирт‰д‰н бирле б™ртек ризык капканы юк ик‰н” (44 бит).
М. М‰kдиевныS “Без – кырык беренче ел балалары” повестенд‰ юмор гаять зур урын алып тора. ВакыйгаларныS, т™рле х‰лл‰рнеS юморга т™релеп бирел_е аша ‰с‰р k‰р укучынын к_Sелен‰ онытылмаслык булып кереп кала. Юмор йомшак, яратып к™л_ була. Ул фаш итми, усал к™лми. Ул GиSелч‰ шаярту, елмаю, шуклык бел‰н чикл‰н‰, якын, шаян м™н‰с‰б‰тне белдер‰. €с‰рд‰ рус теле укытучысыныS парта арасыннан й™реп, укучыларныS д‰фт‰рл‰рен тикшереп чыгуы, €рк‰ш‰неS ата кара тараканныS кан ‰йл‰неше турында с™йл‰ве, “Йокы ки뉔 б_легенд‰ йоклауныS р‰х‰тлеге турында k‰м башка бик к_п мисаллар юмор аша бик оста итеп тасвирлана.
€с‰рд‰ бирелг‰н к_псанлы юмор мисалларыныS кайберл‰рен санап китик: “АныS тавышы, k‰р с_зе чырт-чырт итеп чатнап чыга иде. Физика кабинетында электр тогы ясый торган бер машина бар. ШуныS аксыл т‰г‰рм‰чен бик каты ‰йл‰ндерг‰ч, металл щеткалары чарт-чорт кил‰л‰р, kавага ‰лл‰ нинди GиSел, т™ссез ис тарала. Моны, имеш, озон дип атыйлар. Сары к_лм‰к эченд‰ге юка г‰_д‰сен, озын бармагын селкетеп с™йл‰г‰нд‰ теге явыздан да шундый ток тарала. Чарт-чорт... Класска х‰тта озон исе чыккандай була” (32 бит); укучыларныS т™шл‰ре д‰ к™лкеле итеп сур‰тл‰н‰: “Имеш, €лтафиныS бел‰ген кемдер п‰ке бел‰н ярган, ди. Шул ярага немец теле укытучысы бик п™хт‰л‰п, ‰кренл‰п вак тоз сиб‰, ди, €лтафи к_зл‰рен йомып, тешл‰рен кысып газаплана, ди...” (35 бит). Т‰м‰кене бик яраткан география укытучысы да ‰с‰рд‰ йомшак к™л_ аркылы бирел‰: “Т‰м‰кене телг‰ алганда, бу кеше автомат р‰вешт‰ кес‰сен‰ кулын тыга, кайвакытта янчыгын да с™йр‰п чыгара. Янчыгына ниндидер кызганулы караш ташлый, аны кире тыкканда авызына су Gыелып тагы да сакаулана, кайвакытта б™тенл‰й ялгыш с™йл‰п куя” (41 бит).
III. Йомгаклау
Карап _телг‰н к_псанлы мисаллардан к_ренг‰нч‰, талантлы с_з остасы М. М‰kдиев с_знеS б™ек к™чен, тасвирлау м™мкинлекл‰рен тоеп, _зен‰ ген‰ хас иGат стилен тудырган, с_знеS _зенч‰лекле м‰гън‰ т™смерл‰рен тоеп сур‰тл‰п бирг‰н. АныS тел‰с‰ кайсы ‰с‰ре кебек, “Без – кырык беренче ел балалары” ‰с‰ре д‰ халыкчанлыгы бел‰н аерылып тора. Бер ген‰ ‰с‰р кысасында да без тел-сур‰тл‰_ чараларыныS k‰рберсен‰ диярлек _зенч‰лекле, матур мисаллар таба алдык. Д™рест‰н д‰, кешел‰рне, туган т™б‰геSне ярату кебек хисл‰рне М. М‰kдиевч‰ итеп сур‰тли бел_чел‰р к_п т_гел. Минемч‰, бу фикерне раслау ™чен, €. Еники с_зл‰ре бик т‰ урынлы булыр. “Без ‰д‰би осталык турында к_п с™йлибез. Л‰кин ‰д‰би осталыкны беренче чиратта тел осталыгы, телг‰ байлык, телне д™рес куллана бел_ дип аSларга кир‰к. Язучы кешед‰ телг‰ карата аеруча бер сизгерлек булырга тиеш, ул k‰р с_знеS тулы м‰гън‰сен аSлау гына т_гел, аныS эчке аk‰Sен, кай урында ничек яSгыравын, ниkаять, с_зл‰рнеS _зара б‰йл‰нешен тоя белерг‰ тиеш”. (€. Еники. Язучылык хезм‰те турында.) М. М‰kдиев – ‰н‰ шундый с_з остасы, кешел‰р к_Sелен‰ матурлык бир_че б™ек ‰дип, дип ™стисе ген‰ кала.
IV. Кулланылган ‰д‰бият исемлеге
Галиуллин Т. Н.Ш‰хесне гасырлар тудыра// Кояшлы иGат. - Казан: Татар. кит. н‰шр., 2003.- 192 б.
Гыйл‰Gев А. Сайланып чыккан с_зл‰р// М™х‰мм‰т М‰kдиев (‰с‰рл‰р). - Казан: М‰гариф, 2005.
Д‰kш‰тле чор балалары: гомуми белем бир_ м‰кт‰пл‰ре, урта k‰м югары педагогик уку йортлары ™чен уку ‰сбабы. 15 томда. – Казан: Татарстан Республикасы “Х€ТЕР” н‰шрияты, 2010. – 7 т. – 350 б.
Заkидуллина Д. Ф. €д‰би ‰с‰рг‰ анализ ясау: Урта гомуми белем бир_ м‰кт‰бе укучылары, укытучылар, педагогика колледжлары k‰м югары уку йортлары студентлары ™чен кулланма// Д. Ф. Заkидуллина, М. И. Ибраkимов, В. Р. €минева. – Казан: М‰гариф, 2005.- 111 б.
Заkидуллина Д. Ф. Татар ‰д‰бияты: Теория. Тарих// Д. Ф. Заkидуллина, €. М. ЗакирGанов, Т. Ш. Гыйл‰Gев. - Казан: М‰гариф, 2004.- 247 б.
Заkидуллина Д. Ф. Урта м‰кт‰пт‰ татар ‰д‰биятын укыту методикасы: Метод. кулланма. – Казан: М‰гариф, 2000.- 335 б.
Сафиуллина Ф. С., З‰киев М. З. Х‰зерге татар ‰д‰би теле: Югары k‰м урта уку йортлары ™чен д‰реслек. Тулыл. 2 нче басма. - Казан, М‰гариф, 2002. – 407 б.
Хатипов Ф. М. €д‰бият теориясе: Югары уку йортлары, педагогия училищелары, колледж студентлары ™чен кулланма. Тулыландырылган икенче басма. – Казан, Раннур, 2002. – 352 б.
13PAGE 15
13PAGE 14215