?ылыми жоба Шексіз ?арыш ?лемі
Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі
Қызылорда облысы
Бағыты: «Ғылыми-техникалық прогресс-экономикалық өсудің негізгі буыны»
Секциясы: Жер және Космос туралы ғылымдар
Тақырыбы: «Шексіз ғарыш әлемі»
Авторы: Тұрғанбай Даниаль , 7-сынып оқушысы, №149 «Қызылту» орта мектебі,Қызылорда облысы, Шиелі ауданы,Ы.Жақаев ауылы
Жетекшісі: Жуманова Қарлығаш Айбекқызы, физика пәнінің мұғалімі, №149 «Қызылту» орта мектебі, Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, Ы.Жақаев ауылы
2016 жыл
Пікір
Бұл жұмыста ғарыш туралы жалпы мәлімет беріліп,ғарыш кеңістігінің ластануы және оның алдын алу жолдарын қарастырған. Еліміздің қазіргі қызу талқысы – EXPO-2017 көрмесінің басты мақсатының бірі – ғарыш кеңістігі мен энергетика саласындағы нанотехнологияны біріге отырып зерттеп, қолданысқа енгізу мәселесін зерттеген.
Жұмыс архив деректерінен, интернет желісінің материалдарынан және ұлы ғалымдардың еңбектеріне негізделіп жазылған. Мектеп әкімшілігі Тұрғанбай Даниальдің «Шексіз ғарыш әлемі» тақырыбындағы жұмысын аудандық ғылыми — жобалар сайысына ұсынды.
Жетекшісі: Жуманова Қарлығаш Айбекқызы
Аңдатпа
Зерттеудің өзектілігі – тұлғаның барлық көрсету және шығармашылық ойлау қабілетін дамыту басты факторлардың бірі. Осы жұмыстың арқасында танымдық әрекеттің белсенділігі артады.
Зерттеудің мақсаты :
Ғарыштың таңғажайып сырларымен танысу;
Қазіргі заман талабына сай ғылыми - техникалық процестерді игеріп, өз мүмкіндігімді ашу;
Ғарыш дәуірінің басталуы, оны игерудегі жетістіктер жөнінде танысып, жеке шығармашылығымды кеңейту.
Зерттеудің міндеті:
Ғарыштың шығуын суреттейтін, түсіндіретін материалдарды тауып және талдау;
Ғалымдардың басты көзқарастарын көрсету;
Аннотация
Актуальность исследования - развитии творческого мышления по основным фактором работы. Благодаря этой работе развилась познавательная активность.
Цель исследования:
Знакомство с удивительными тайнами космоса;
Развитие современных научных и технологических процессов, открытие своих творческих способностей;
Знакомство с достижениями в развитии космоса.
Задача исследования:
Анализ и объяснение по найденным материалам и фотографий космоса;
Показать в своей работе взгляды и доказательство некоторых ученых ;Abstract
Аctuality research — personality all to specify and to develop ability creative thinking main factors first. At осы patron of work increases cognizableness activity of attempt.Aim research
Space amazing to know your secrets;
Development of modern scientific and technological processes, open their chance;
The beginning of the Space Age, and get acquainted with the achievements in the development of personal creativityh:
Duty research:
Describes the origin of space, to find materials that explain and analysis;
To Specify main looks scientists;
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ....................................................................................................................3 1.Ғарыш ұғымы оның пайда болуы.......................................................................5
1.1.Ғарыш туралы түсінік.............................................................................5
1.2.Ғарышты зерттеуге өз үлесін қосқан ғарышкерлер.............................7
1.3.Ғарыш кеңістігін ластанудан сақтаудың алдын алу жолдары .........15
2.Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі ғарыштық әлемі.......................18
2.1.Байқоңыр ғарыш айлағы.......................................................................18
2.2.ЕХРО-2017 көрмесінің ғарыш әлеміне маңыздылығы......................19
ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................23
КІРІСПЕ
Әлем – уақыт пен кеңістік бойынша шексіз және өзінің даму процесінде материя қабылдаған нысандары бойынша ақыры жоқ сан алуан бүкіл бар материалдық дүние. Қазіргі түсінік бойынша, Әлемнің жасы 15 млрд жыл шамасында. Мыңдаған жылдар, ғасырлар бойы адамзат Күнді, Айды, планеталарды және белгілі бір жұлдыздарды ғана бақылап келді. Көптеген аспан шырақтары, барлық қоршаған орта тәрізді, оларға өзгермейтін сияқты болып көрінді. Бірақ, сол ерте заманның өзінде дүниеде бәрі де дамиды деген философтар да болды. Бірінші ғарышнамалық болжамдарды ұсынған ғалымдар (XVIII ғасыр) ғарыштық материяның даму барысында қалайша Күн жүйесінің пайда бола алғанын түсіндіруге тырысты. XX ғасырда эволюция идеясы барлық әлемге таратылды. Әлем – бұл нақты өмір суретін, уақыт пен кеңістік бойынша шексіз және өзінің дамуы барысында барлық мүмкін болатын пішін қабылдайтын материялық әлем. Ғылыми жұмыстың өзектілігі.Талай ғасырлар бойы аспан әлеміне көңілі жетіп, қолы жетпеген адам баласы қал-қадірінше оны зерттеуге, тануға, қазір тіпті өзге ғаламшарларды игеруге, сонда барып қоныс тебуге де тырысып келеді. Ғарыш әлеміне қатысты әңгімелер, аспан денелерін, Жұлдыздар, Күн мен Айды, Юпитер мен Сатурнды, Марс пен Шолпанды қолмен ұстап көрмеген бұл бізге ертегідей көрінеді. Бірақ әр ертегіде бір шындық болатыны секілді, қазір әлем ғалымдары бас қатырып жатқан адам баласының болашақта Марс пен Айға көшіп баруы секілді қиял-ғажайып әңгімелердің шындыққа айналуы ғажап емес. Ғарышты зерттеудегі халықаралық ынтымақтастықтың тамыры сонау Кеңес Одағы кезеңінен бастау алады. Міне, адамзат баласының ғарыш кеңістігін зерттеудегі жетістіктері, ғылыми-техникалық прогрестер, жер бетіндегі барлық халықтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларын жақсартуға жұмсалып келеді. Міне, сондықтан менің ғылыми жұмысымның тақырыбы «Шексіз ғарыш әлемі» деп аталады.
Жұмысымның мақсаты – ғарыштық әлем туралы түсінікті одна әрі ашу, ғарыштық кеңістікті зерттеуде жаңа технологияларды ойластыру және де әрине Байқоңыр ғарыш айлағы туралы айта кету.
Зерттеудің мақсаты:- Ғарыштың таңғажайып сырларымен танысу, ғарышқа алғашқы қадам, ғылымның адам өміріне қосқан үлесін зерттеу, білу; - Қазіргі заман талабына сай ғылыми - техникалық процестерді игеріп, өз мүмкіндігімді ашу;
3
- Ғарыш дәуірінің басталуы, оны игерудегі жетістіктер жөнінде танысып, жеке шығармашылығымды кеңейту.
Зерттеудің ғылыми болжамы:Адам баласы ғарыш көгіне көтеріліп, ашық космосқа жол ашты. Жерді және оның байлығын ғарыш кеңістігінен зерттеудің пайдалы жақтары ойластырылуда. Дүние жүзінің көптеген ғалымдары адамзаттың әрі қарай өмір сүруіне қажетті жетістіктерді ғарыштан табамыз деп болжам жасауда. Сондықтан Қазақстан жастарын ғарыш ғажайыптарын игеруге үйретсе, әлемдік дамуымызға қосар үлесімізде тарихи қадам болар еді.
4
1. Ғарыш ұғымы оның пайда болуы
1.1.Ғарыш туралы түсінік
Ғарыш дегеніміз не? «Космонавтика» - грек тілінен аударғанда «кеме басқару» деген мағынаны білдіреді екен. Ал осы космос корабльін орбитаға шығару үшін қуатты ракета двигателі және отын қажет, ал ракета жоғары температураға төзімді, жеңіл де берік материалдан болуы тиіс. Негізі осы космос және космосқа ұшу туралы ғылымның негізін қалаған К. Э. Циолковский болатын, ал оның арманын, ойын жүзеге асырған бас конструктор Сергей Павлович Королев басқарған совет ғалымдары мен инженерлер болды. Сондықтан да ғарыш кеңістігін игеру С. П. Королевтың есімімен тығыз байланысты. Жердің тартылыс күшін жеңе отырып, жердің тұңғыш жасанды спутнигі орбитаға 1957 жылы 4 қазанда көтерілді, бұл күн балалар космос дәуірінің басталуы болып есептеледі. Бұлтсыз ашық түнде аспаннан жыпырлаған сансыз көп жұлдыздарды бар. Олардың кейбірі солғын жарық нүктеге ұқсайды. Енді біреулері бірде күшейіп, бірде әлсіреген алыстағы отқа ұқсайды. Жұлдыздар жерден өте алыс қашықтықта орналасқан. Сондықтан олар біздің көзімізге кішкене жылтыраған ноқат сияқты болып көрінеді. Шынында да олардың әрқайсысы Күнге ұқсас жанып тұрған, орасан зор газ шарлар. Ең ірілері күннен ондаған, тіпті жүздеген есе үлкен. Мөлшері жермен қарайлас шағындары да бар. Жай көзбен қарағанда аспан әлемінен үш мыңға тарта жұлдыз көрінеді. Ал қазіргі замандағы ең жаңа құралдармен есепке алынғандардың саны бірнеше миллион. Ғалымдардың болжауынша, жұлдыздардың жалпы саны әлденеше миллиардтан асып кетеді. Жерге ең жақын жұлдыз Күн. Оның төңірегінде Жерді қоса есептегенде 9 ірі аспан денесі айналып жүреді. Олар планета деп аталады. (планета грекше адасушы жұлдыз деп аталады). Планеталар өзінен жарық шығармайтын салқын денелер. Дегенмен түнгі аспанда олар да жұлдыз сияқты жылтырап көрінеді. Планетаның олай көрінуі бетіне түскен күн сәулесінің шағылысуынан болады. Өз кезегінде планеталардың төңірегінде олардың серіктері айналып жүреді. Жердің серігі – Ай
Ғарыш – ғаламның астрономиялы анықтамасының синонимі. Кейде Ғарыш ұғымына Жер және оның атмосферасы енбей қалады. Ғарыш «Жер төңірегіндегі» кеңістікті қамтитын жақын Ғарыш және жұлдыздар мен галактикалар, т.б. кеңістігін қамтитын алыс Ғарыш болып ажыратылады. Ғарыш алаңы немесекосмодром ғарыштық аппараттарды (ҒА) құрастыруға,
5
сынауға және ұшыруға арналған ғимараттар мен техникалық құралдар орналасқан жер. Ғарыш алаңының басты нысандарына: технологиялық позиция, старттық жөне командалық өлшеу кешен-дері жатады. Әр нысан күрделі жабдықтар кешені мен олар орналасқан күрылыстардан тұрады. Ғарыш алаңының жабдыктары арнайы технологиялық және жалпы технологиялық жабдықтарға ажыратылады. Ракета тасығыш (РТ) пен ғарыштық аппаратты (ҒА) тасымалдауға, құрастыруға, сынауға, ұшыру жүйесіне орнатуға, жанар май құйып, ұшуға дайындайтын және үшұды басқаратын жабдықтар арнайы технологиялық жабдықтарға жатады. Ал электр энергиясын беретін, жарықтандыру, жылыту, желдету, өрт сөндіру, герметикаландыру, байланыс жүйесі, сумен жабдықтау, лифт, қашықтан автоматты басқару жүйелері жалпы техникалық жабдықтар тобына енеді. Техникалық позиция жалпы техника арнайы технологиялық жабдықтар орналасқан және РТ мен ҒА-ны тасымаддап әкелуге арналған жолы бар алаңнан, оларды қабылдауға, сақтауға, құрастыруға, сынауға арналған кешеннен түрады. Сонымен қатар құрастыру-сынау корпусы, қосалқы трансформатор стансасы, қызмет үйлері, т.б. болады. Старттық кешен ҒА-ны старттық алаңға жеткізуге, үшырғыш жүйеге орнату, сынау, жанар май құю, ұшатын бағытқа бағдарлау және үшыру процестерін іске асыратын арнайы технологиялық және жалпы техникалық жабдықтар орналасқан кешеннен және алаңнан қүралады. Старттық кешендегі арнайы технологиялық жабдықтар жылжымалы немесе орнықты болып бөлінеді. Орнықты старттық кешен қүрамында үшыру қүрылыстары, жайқайтарғыш жүйе, жылжымалы мұнара қозғалатын рельстік жол, командалық пункт, РТ-ға жанар май құю жабдықтары, трансформатор стансасы., тоңазытқыш қондырғысы, градирня және бүркуіш бассейн, өрт сөндіруге арналған су резервуары, әкімшілік және қызмет үйлері, т.б. болады. Командалық өлшеу кешені РТ-ның траекториясын аныктау, ҒА бортындағы қызмет жүйелерін іске қосу бұйрықтарын беру, телеметриялық ақпарат қабылдау, ғарышкерлермен байланыс жасау, теледидарлық кескін қабылдау және оны теледидарлық жүйемен тарату жұмыстарын орындайды.Сонымен катар ол траекториялық өлшеулерді үйлестіру-есептеу орталығына беріп отырады. Командалық өлшеу кешенінің құрамында радио-телеметриялық стансасы, радиоқабылдағыш және таратқыш кұрылғылар, антенналық қондырғылар, кабыдданған ақпараттарды автоматты түрде өңдейтін компьютерлер, уақыт қызметі, байланыс құралдары, т.б. болады.Дүние жүзіндегі аса ірі ғарыш алаңдары Қазакстанда (Байқоңыр) және АҚШ-та (Шығыс сынақ полигоны, Флорида штаты) орналасқан.
6
Байқоңыр Ғарыштардың ең алғашқысы. Ал ғарышкелер әскери ұшқыштар мен ұшқыш-сынактар қатарынан таңдалып алынды. Өйткені ғарышқа ұшуға кажетті қасиеттер (үшу шеберлігінің жоғары деңгейде болуы, апатқа ұшырау жағдайында жылдам шешім кдбылдауы, шу, діріл, үдеу, т.б. әр түрлі факторларға төзімді болуы, бақылау жұмыстарын жүргізіп, оны қорытындылай білуі, т.б.) осындай мамандықка лайықты еді.
1.2 Ғарышты зерттеуге өз үлесін қосқан ғарышкерлер
Космонавтика, әлемдік ғылыми-техникалық прогрестің негізгі өнімі бола отырып, өзі-де әлемдік шаруашылықтың басқа салаларына маңызы жағынан баға жетпес және көлемі жағынан теңдесіз жаңа материалдар, технологиялар мен ғылыми әзірлемелер, ағынын үздіксіз бере отырып, адамзаттың тұрақты дамуна айтарлықтай үлес қоса отырып, осы прогрестің қуатты қозғалтқышына айналды.
Қазіргі кезеңде ғарыштық қызмет және оның ғылыми-өндірістік базасы әмбебап заңдылықтар мен даму үрдістеріне бағынатын ғаламдық экономиканың табиғи қызмет ететін саласына айналып отыр.Бұл ретте ғаламдық экономиканың ғарыштық секторы қарқынды әрі тұрақты дамуын көрсетіп отыр, бұл ғарыштық технологияларды әскери саладан азаматтық салаға қуатты трансферттеу процестеріне және соның негізінде ғарыш индустриясы мен әзірлемелерімен байланысты тұтастай коммерциялық қызметтер кешені негізінде дамуына байланысты.
Мұның барлығы тұтастай алғанда ғарыш қызметін коммерцияландыруға және ғарыш өнеркәсібінің, ғарыштық өнімдерді, технологиялар мен қызметтерді әзірлеу мен өткізудің қарқынды өсуіне ықпал етеді, бұл, өз кезегінде, түрлі-деңгейлерде: ғаламдық, аймақаралық, мемлекетаралықжәне ұлттық деңгейлердегі салалық бәсекелестіктің күшеюіне қатты серпін береді.Әлемдікғарыштық нарық өз кезегінде жоғары технологиялардың әлемдік нарығыны, ірі әрі тез дамушы сегменті болып табылады. Қазіргі экономикалық пргрестің басты қозғалтқышы болып, микроэлектроника, цифрлі және, ақпараттық жүйелер, бағдарламалық қамтамасыз ету, байланыс және телекоммуникация, жаңа композиттік материалдар және т.б. саласындағы инновациялық технологиялар саналатындығы белгілі. Бұл әзірлемелердің көпшілігі бастауын ғарыш индустриясының түрлі салаларынан алады және қазіргі тіршілік әрекетінің алуан түрлі салаларына айтарлықтай әсерін тигізеді.Ғарыштық әзірлемелердің едәуір бөлігі құпия күйінде қалатындығы және ұлттық қауіпсіздік саласында ғана мемлекеттік саясат жүргізуіне жататындығы белгілі.
Осылайша, ғарыштық қызмет – қазірдің өзінде әр түрлі елдер мен әлем
7
аймақтарының экономикасына айтарлықтай үлес қосып отырған келешегі зор қызмет саласы. Оның ерекше белгісі ғарыш кеңістігін игерудегі жедел қарқындылық пен практикалық экономикалық нәтижелер алудағы салыстырмалы жылдамдық болып табылады.
Ғарышкер, астронавт (Батыс елдеріндегі баламасы: астро... және nбutēs – теңізде жүзуші).), космонавт (ТМДелдерінде - Космонавт: грек. kosmos –ғарыш және nautes – теңіз жүзушісі) – HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88" \o "Ғарыш"ғарышқа ұшу кезінде ғарыштық техниканы сынақтан өткізетін әрі оны пайдаланатын адам; адамның ғарышқа ұшуынан кейін (1961) пайда болған HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B" \o "Мамандық"мамандық. Алғашқы ғарышкерлер әскери ұшқыштар мен ұшқыш-сынақшылар қатарынан таңдалып алынды. Өйткені ғарышқа ұшуға қажетті қасиеттер (ұшу шеберлігінің жоғары деңгейде болуы, апатқа ұшырау жағдайында жылдам шешім қабылдауы, шу, діріл, үдеу, т.б. әр түрлі факторларға төзімді болуы, бақылау жұмыстарын жүргізіп, оны қорытындылай білуі, т.б.) осындай мамандыққа лайықты еді.
Кейінірек КСРО-да да, HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D2%9A%D0%A8" \o "АҚШ"АҚШ-та да ғарыштық кеме HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B0%D0%B6" \o "Экипаж"экипажына қажетті арнайы білімі бар инженерлер мен HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BC" \o "Ғалым"ғалымдарды қоса бастады. Ғарышкерлерді дайындау ісі бұрынғы КСРО-да 1960 ж., ал АҚШ-та 1959 ж. және 1962 ж. жүргізіле басталды. Тұңғыш ғарышкер HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%93%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BD" \o "Юрий Гагарин"Юрий Гагариннен (1961) ғарышқа ұшты. Қазақ ғарышкерлері HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80_%D3%98%D1%83%D0%B1%D3%99%D0%BA%D1%96%D1%80%D0%BE%D0%B2" \o "Тоқтар Әубәкіров"Тоқтар Әубәкіров (1991), Талғат Мұсабаев (1994, 1998, 2001), Айдын Айымбетов (2015) .
Гагарин Юрий Алексеевич (9 наурыз 1934 жылы, Гжат (қазіргі Гагарин) ауданы HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D0%BB%D1%83%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%BE&action=edit&redlink=1" \o "Клушино (мұндай бет жоқ)"Клушино ауылы Смоленск облысы — 27 наурыз 1968 жылы, Владимир облысы) – HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%A1%D0%A0%D0%9E" \o "КСРО"КСРО ұшқыш-ғарышкері, Кеңес Одағы батыры, ғарыш кеңістігіне сапар жасаған ең бірінші HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D0%B0%D0%BC" \o "Адам"адам, полковник (1963), Кеңес Одағының Батыры (1961).
1961 жылы 12 сәуірде HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BA" \o "Восток"Восток ғарыш кемесімен HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%B9%D2%9B%D0%BE%D2%A3%D1%8B%D1%80_%D2%93%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88_%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D2%A3%D1%8B" \o "Байқоңыр ғарыш алаңы"Байқоңыр ғарыш алаңынан тарихта тұңғыш рет ғарышқа ұшты. Ол Жерді айналып ұшып, 1 сағат 48 минуттан кейін Жерге қайта қонды.
1951 жылы Мәскеу маңындағы Люберцы қаласыңдағы қолөнер училищесін, 1955 ж. Саратов индустрия техникумын бітірген.
1955 жылдан Кеңес Армиясы катарында.
1-Чкалов әскери-авиац. ұшқыштар училищесін бітіргеннен (1957) кейін Солтүстік флоттың жойғыш авиациялық бөлімдерінде қызмет етті.
1961 жылдан ғарышкерлер отрядының командирі болды.
1961 ж. 12 сәуірде тарихта тұңғыш рет "Восток" ғарыш кемесімен Байкоңыр ғарыш алаңынан ғарышқа ұшты. Бұдан кейін ол ұшқыш-ғарышкер ретінде өзінің ұшу шеберлігін жетілдіріп, ғарышкерлерді үйретіп - жаттықтыру ісіне тікелей араласып, ғарыш кемелерінің ұшу процесін басқаруға қатынасып отырды.
8
1968 ж. Әскери-әуе инженерлік академиясын бітірді.
1964 -68 ж. Ғарышкерлерді даярлау орталығы бастығының орынбасары болды. Ол бірнеше елдерде болып қайтты.
Гагарин ұшақпен жаттығу кезінде қаза тапты (Владимир обл. Киржак ауд.Новоселово селоның маңында).
Мәйітінің күлі Мәскеудің Қызыл алаңындағы Кремль қабырғасына қойылған.
Тоқтар Оңғарбайұлы Әубәкіров (27 шілде 1946 жыл, Қарқаралы ауданы, Қарағанды облысы, Қазақстан) — қазақтан шыққан тұңғыш HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88%D0%BA%D0%B5%D1%80" \o "Ғарышкер"ғарышкер, ұшқыш, HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D2%A3%D0%B5%D1%81_%D0%9E%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D0%91%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%8B" \o "Кеңес Одағының Батыры"Кеңес Одағының Батыры (1988), Қазақстан Республикасының HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D2%9B%D0%B0%D2%BB%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%8B" \o "Халық қаһарманы"Халық қаһарманы (1995), техника ғылымының докторы (HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/1998" \o "1998"1998), профессор (1997), Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің құрметті профессоры.
Ресей Федерациясындағы Армавир жоғары әскери ұшқыштар училищесін (1969), Авиация институтын бітірген (1979).
1962 – 1965 жылы Теміртау құйма-механика зауытында токарь болды, есімі облыстың Құрмет кітабына алтын әріппен жазылды (1964).
1969 – 1975 жылы Кеңес Одағы Әскери-әуе күштерінің Қиыр шығыс әскери округінде ұшқыш, звено командирі, эскадрилья командирінің орынбасары.
1975 – 1976 жылы Мәскеу ұшқыштар-сынақшылар мектебін, Мәскеу авиация институтын бітірген (1979).
1976 – 1992 жылы Мәскеудегі А.Микоян атындағы Тәжірибелік конструкторлық бюроның ұшқыш-сынақшысы міндеттерін атқарды.
1988 жылы Кеңес одағында тұңғыш рет әуеде ұшаққа 2 рет жанармай құйдыру арқылы солтүстік полюске ұшу сапарын ерлікпен орындады.
1989 жылы 1-болып, авиатасушы крейсердің алаңқайшасына «МиГ-29к» реактивті ұшағын үлкен шеберлікпен дәл қондырды. Сондай-ақ, ол реактивті ұшақтың 50-ден аса жаңа түрін сынақтан өткізді.
1990 жылы ғарышкерлер құрамына алынды.
1991 жылы 2 сәуірде Кеңес Одағы Ғарышкерлер даярлау орталығында ғарышқа ұшу дайындығына кірісіп, сол жылы 2 қазанда HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%B9%D2%9B%D0%BE%D2%A3%D1%8B%D1%80" \o "Байқоңыр"Байқоңырдан «Союз ТМ-13» кемесімен ғарышқа ұшты. Ғарыш кемесі жер төңірегіндегі «Мир» орбиталық кешенімен түйісті. Онда ол өзге ғарышкерлермен бірге HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D1%85%D0%BD%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F" \o "Биотехнология"биотехнология, металлургия, медицина салалары және HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%BB" \o "Арал"Арал туған аймағы бойынша ғылыми-зертуған жұмыстарын жүргізді. Зерттеу нәтижесінде Арал үстіндегі тұзды шаң борамасының пайда болу процесі, сол зиянды аэрозолдардың HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD" \o "Қазақстан"Қазақстан мен Ресей аймақтарына таралуының ғарыштық суреттері алынды. Сондай-ақ, Қазақстан аумағындағы HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0" \o "Атмосфера"атмосфераны және жер бетін зерттеу, жұлдызды аспан HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D1%84%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D0%BA%D0%B0" \o "Астрофизика"астрофизика бақылау жұмыстары да ойдағыдай
9
өтті. 1991 жылы HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/10_%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BD" \o "10 қазан"10 қазанда Жерге оралды. Ғарыштан оралған соң Қазақстандағы ғарыштық даярлығын зерттеулердің негізін қалауға, отандық Қарулы Күштердің әскери даярлығын жетілдіруге, әскери-патриоттық тәрбие жұмыстарын жолға қоюға белсене араласты.
1992 – 1993 жылы Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 1-орынбасары
1993 – 1994 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық аэроғарыштық агенттігінің бас директоры – Ғылым және жаңа технология министрінің орынбасары1994 – 95 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты – Қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрағасы болды.
1996 жылдан Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі.
2001 жылы №44 Қызылорда сайлау округі бойынша Қазақстан Республикасы Парламентінің мәжілісіне депутат болып сайланды. Қызылорда қаласының құрметті азаматы.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 12 шақырылым депутаты, ҚР Жоғарғы Кеңесінің 13 шақырым депутаты, Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінің 3-ші шақырылым депутаты болып сайланған.
1991 Ю.А. Гагарин атындағы ғарышкер дайындау орталығында әзірлігін бастады, сынаушы ғарышкер-ұшқышы, сынаушы. «Союз ТМ» ғарыш кемесінде және «Мир» орбиталды кешенінде сынаушы ғарышкер-ұшқышы жылдамдатылған машықтануын ұшу бағдарламасы бойынша өтті.
1991 жылы қазанның 2-інде Тоқтар Әубәкіров зерттеуші ғарышкер есебінде, Александр Волков және аустрия ғарышкері Франц Фибөк, «Союз ТМ-13» ғарыш кемесімен ғарышқа ұшуға кірісті. Апта бойы «Мир» орбиталды кешенінде жұмыс істеді.
1991 жылы қазанның 10-ында Тоқтар Әубәкіров, Анатолий Арцебарский, аустрия ғарышкері Франц Фибөк «Союз ТМ-13» ғарыш кемесімен Жерге қайтып қонды. HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88" \o "Ғарыш"Ғарышта өткізген мерзімі — 7 күн 22 сағат 13 минут.
МарапаттарыҚазақстанның:
«Халық қаһарманы»атағы«Қазақстанның ғарышкер-ұшқышы» атағы
«Отан» ордені (1995)
Кеңес Одағының:
«Знак Почета» (Құрмет Белгісі) ордені (1987)
10
«Герой Советского Союза» (Кеңес одағының батыры) атағы (1988),
«Золотая Звезда» (Алтын Жұлдыз) медалі (1988)
«Ленин» ордені (1988),
«Заслуженный Летчик-испытатель КСРО» (КСРО-ға еңбек сіңірген сынақшы ұшқыш) (1990)
«Летчик-космонавт КСРО» (КСРО ғарышкер-ұшқышы) (1991)
«Октябрьская революция» (Қазан төңкерісі) ордені (1991)
Австрия Республикасының:
«Алтын Крест» ордені 1988)«Алтын Крест» ордені (1993)
Талғат Амангелдіұлы Мұсабаев — қазақтың 2-ші, ал әлемнің 309-шы ғарышкері, техника ғылымдарының докторы (2008), авиация генерал-лейтенанты (2007). HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B_%D2%B0%D0%BB%D1%82%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D2%93%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88_%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%82i%D0%B3i" \o "Қазақстан Республикасы Ұлттық ғарыш агенттiгi"ҚР Инвестициялар және даму министрлігінің Аэроғарыш комитеті төрағасы.
1951 ж. қаңтардың 7-сінде HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%BC%D0%B0%D1%82%D1%8B_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B" \o "Алматы облысы"Алматы облысы Жамбыл ауданының Қарғалы ауылында туған.
1974 ж. — Рига азаматтық авиация инженерлері институтын бітірген, инженер.
1974 ж. сәуірдің 1-інен — Бұрындай әуе кәсіпорнында кезекті инженер.
1975—84 жж. — әуе кәсіпорындарында саяси-тәрбие қызметінде.
1984 ж. — Алматы әуе клубында оқу бітірген.
1986 ж. — ұшқыш даярлауын бітіріп азаматтық авиациясының пилоты деген куәлігін алған.
1987—1990 жж. азаматтық авиациясында ұшқыш, ұшақ командирі қызметтерін атқарған.
1991 ж. бастап ғарышқа ұшуға даярлануында. Әскери әуе күштерінде. Қосалқы ғарышкер есебінде екінші экипаждардың мүшелігінде болған.
2001—05 жж. Ресей ғарыш мекемесінде.
2005 ж. «Бәйтерек» акционерлік қоғамының (Қазақстан-Ресей бірлескен кәсіпорны) Бас директоры.
2007 ж. ақпан — Қазақстанның әуе-ғарыш агенттігінің директоры.
2007 ж. сәуірдің 11-інен — Қазақстанның ұлттық ғарыш агенттігінің төрағасы.
2014 ж. тамыздың 13-інен Үкімет басшысының азаматтық авация және ғарыш қызметі мәселелері жөніндегі штаттан тыс кеңесшісі.
2014 ж. тамыздың 21-інен Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Аэроғарыш комитетінің төрағасы
1994 ж. ғарышқа 1-ші рет ұшқанда (HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%BE%D1%8E%D0%B7_%D0%A2%D0%9C-19&action=edit&redlink=1" \o "Союз ТМ-19 (мұндай бет жоқ)"Союз ТМ-19) 126 күн HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88" \o "Ғарыш"ғарышта өткізген.
11
1998 ж. ғарышқа 2-ші рет ұшқанда (HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%BE%D1%8E%D0%B7_%D0%A2%D0%9C-27&action=edit&redlink=1" \o "Союз ТМ-27 (мұндай бет жоқ)"Союз ТМ-27) 208 күн ғарышта өткізген. Гиннестің үздік табыстар кітабында бір айдың ішінде 5 рет не бары 30 сағат 8 минут ұзақтығымен ашық ғарышқа шыққанны жазылып алынған. Ұшқанда американ ғарышкері Л. Эйартс пен ресей ғарышкері (шуваш ұлтынының өкілі) Николай Бударинмен бірге. Қонғанда ресей ғарышкерлері Николай Бадурин мен Юрий Батуринмен бірге.
2001 ж. ғарышқа 3-ші рет ұшқанда (Союз ТМ-32) 8 күн ғарышта өткізген.
Әскери атағы - запастағы РФ ӘӘК генерал-майоры, ҚР авиация генерал-лейтенанты (2007 жылдан).
Хоббиі - фортепианода, гитарада ойнау, ән айту.
Марапаттары
Союз ТМ-32 экипажы - HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B8%D1%81_%D0%A2%D0%B8%D1%82%D0%BE" \o "Деннис Тито"Деннис Тито (Dennis Tito), Талғат Мұсабаев, Юрий Батурин
Қазақстан Республикасы:
«Халық қаһарманы» атағы (1995)
«Қазақстанның ғарышкер-ұшқышы» атағы (1995)
«Отан» ордені (1998)
«Барыс» 1-ші дәрежелі ордені«Астана» медалі (1999)
Ресей Федерациясы:
«Дружба народов» ордені (1991)
«Герой Российской Федерации» атағы (1994)
«Лётчик-Космонавт РФ» (1994)
«За заслуги перед Отечеством» 2-ші дәрежелі орденіАустрия Республикасы:
Аустрия Республикасының орденіАмерика Құрама Штаттары:
«Ғарышқа ұшқан үшін» NASA медалі (1998)
Зайыбы — Мұсабаева (Лацис) Виктория Вольдемаровна, 1952 ж. туған, стоматология дәрігері.
Баласы — Мұсабаев Данияр Талғатұлы, 1975 ж. туған, Қазақстанның ІІМ әскери қызметкері.
Қызы — Мұсабаева Кәмилә Талғатқызы, 1981 ж. туған.
Айдын Ақанұлы Айымбетов (27.07.1972, Алматы облысы, Талдықорған
12
қаласы, HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%A8%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B0%D0%B9_(%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D1%8B%D2%9B%D0%BE%D1%80%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D2%9B_%D3%99%D0%BA%D1%96%D0%BC%D0%B4%D1%96%D0%B3%D1%96)" \o "Өтенай (Талдықорған қалалық әкімдігі)"Өтенай ауылы) - Қазақстан HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88%D0%BA%D0%B5%D1%80" \o "Ғарышкер"ғарышкері, Халық қаһарманы.
Білімі-мектепті алтын медальмен бітірген. 1993 жылы HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%80" \o "Армавир"Армавирдегі жоғарғы әскери авиациялық училищені "ұшқыш-истребитель" мамандығы бойынша бітірген.
Әскери қызметі.1993 жылдың мамырынан HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D2%9A%D0%B0%D1%80%D1%83%D0%BB%D1%8B_%D0%9A%D2%AF%D1%88%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96" \o "Қазақстанның Қарулы Күштері"Қазақстанның Қарулы Күштерінің қатарында қызмет атқарады. Ұшқыш-истребитель. Ғарышкерлер отрядына таңдау алдында Талдықорған қаласы маңындағы авиабазада авиациялық бөлімшенің командирі болып қызмет атқарды. 2009 жылдың желтоқсанынан HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D2%B0%D0%BB%D1%82%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D2%93%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88_%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%82i%D0%B3i" \o "Қазақстан Республикасының Ұлттық ғарыш агенттiгi"Қазақстан Республикасының Ұлттық ғарыш агенттiгi төрағасының кеңесшісі, агенттік департментінің директоры. 2011 жылдың наурызынан Сұлтанғазиев атындағы HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D0%B7%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%83%D0%BB%D0%B5%D1%80_%D0%B8%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D1%82%D1%8B" \o "Ғарыштық зерттеулер институты"ғарыштық зерттеулер институтында ғарыштық технологияларды ақпараттық-білімдік қамтамасыз ету бөлімінің бастығы. 2012 жылдың көктемінен Астана қаласындағы Оқушылар сарайындағы жас ғарышкерлер мектебінде ұстаздық етеді.
1993 жылы алғаш рет ғарышкерлікке өтініш берді.
Екінші мәрте 2001 жылдың 5 мамырында қайта берді.
2002 жылы Ресей-Қазақстан мемлекетаралық бірлескен ғарышқа ұшу келісімі аясында Мәскеу қаласында медициналық комиссиядан өтті.
09.11.2002 жылғы Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы ведомствоаралық комиссия мәжілісінде Қазақстан Республикасы ғарышкерлері отрядына кіргізу туралы ұсыныс жасалыынды.
12.10.2012 жылғы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №1304 қаулысы негізінде Қазақстан Республикасының ғарышкері дәрежесі берілді.
26.05.2015 жылы Қазғарыш баспасөз хатшысы Ербол Дәулетов 2015 жылы ғарышкер Айдын Айымбетовті британдық әншінің орнына 2015 жылдың қыркүйегінде ғарышқа жіберу туралы мәселені талқылап жатқандығын хабарлады.
2015 жылы 2 қыркүйекте 2-бортинженер ретінде транспорттық пилоттанған «Союз ТМА-18М» кемесінде ЭП-18 саяхаты аясында Байқоңыр ғарыш станциясынан Халықаралық ғарыш станциясына аттанды
Айдын Айымбетов ғарышта он күн болып, маңызды зерттеулер жүргізген болатын. Халықаралық ғарыш станциясынан оралған Айымбетовті президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі күтіп алды.
Марапаттары
Ғарыш кеңістігін игеруге сіңірген аса зор еңбегі, ғарышқа ұшу кезінде көрсеткен батырлығы мен ерлігі үшін Қазақстан Республикасының ғарышкері Айдын Ақанұлы Айымбетовке
«Халық қаһарманы» атағы (14.10.2015)
13
Алтын Жұлдыз айрықша ерекшелік белгісІ
«Отан» ордені (2015)[2]Отбасылы. Жұбайының есімі - Лилия. Екі баласы бар: қызы - Диана (2000), ұлы - Әмір (1998).
Ғарышкерлер жайлы қызықты ақпарат.
Ғарышкерлер тамағы Мәскеу облысының Ленин ауданында орналасқан Бирюлев тәжірибе зауытында даярланады. Бұл цехта Гагариннен бастап, күні бүгінге дейінгі ғарышкерлердің бәріне тамақ дайындалады. Алғашқыда ғарышкерлер тамағы 165 граммдық түбекшелерде дайындалыпты. Одан алғаш ауыз тиген Гагарин болыпты. Оған көкте 108 минут болса да, белгіленген тәртіп бойынша тоғыз түрлі тамақ – борщ, котлет қосылған картоп, түрлі шырындар берілген. Технологтар мен конструкторлар ғарыш кемесінде сақталатын тамақтардың көп орын алмауына, оларды сақтау кезінде бұзылмауына және оның өте дәмді болуына бастары қатыпты. Ерлерге күнделікті 3200 килокалория, әйел ғарышкерлерге 2800 килокалория тамақ беріліп отырыпты.
Ғарышқа алғашқы іс-сапарлар ұзақ мерзімді қамтымағандықтан, тамақ мәзірі гомогенді сұйық және қою түрінде түбікшеде беріліп келген. Бертін келе ұшу мерзімінің ұзартылуына байланысты арнайы консервіленген тамақтар ойластырылған. ХХ ғасырдың 70-жылдары үй жағдайында дайындалған сублимерленген азық-түліктер беріле бастаған. Азық-түліктер – 70 градустық суықтықта сақталып, +70 градустық ыстықта жылытылып берілетін болған.
Ғарышкерлердің күндік тамақ мәзірі таңертеңгілік, түстік, кешкілік және қалауы бойынша тәттілер, жеміс-жидектер қосымша берілген. Сүт тағамдары мен әйелдер үшін тәтті тоқаштар беру де ескерілген. Тамақ мәзірлері бірін-бірі қайталамайтын болған. Ғарышқа көтерілетін ұшқышқа өзіне ұнайтын тамақтың алдын-ала дәмін татып көруіне де мүмкіндіктер беріліп отырған. Белгісіз әлемге сапар алдында қай адамның тәбеті бола қойсын, десек те, жерде жүргенде туралған етті ұнататын жан ғарышта рассольникті ұнатып қалатын кездері жиі болады екен. Мұндайда ғарышкерлер қолдарындағы тамақтарын алмастырып жататын сәттері жиі болатын көрінеді. Соңғы уақытта мамандар ғарышқа қияр, қызанақ, апельсин, алма, көк пияз бен сарымсақты көптеп жіберетін болыпты. Бүгінгі таңда ғарышкерлер тамағы үш жылға жарамды етіп жасалады.
1961 жылдан бері ғарышта 400-ден аса адам болыпты. Солардың ішінде МКС-те қызмет істегендерден артық ешкім тәтті тамақ ішіп көрмепті. Халықаралық ғарыш кемесі үшін француз аспазшылары тартылатын көрінеді. Қазір ғарыш көгінде орыс, американ және еуропалық ас мәзірлері тұтынылады екен. Нан-бөлке тағамдарынан үгітілмейтін, ауызға шайнауға ыңғайлы тоқаштар ұсынылады.
Ғарышты игерген 55 жыл ішінде көкке 80 тоннадан астам азық-түлік жіберіліп, 50 мың тамақ түрі дайындалыпты. Орта есеппен әр ғарышкердің түскі
14
асы 18 мың рубльді құрайды екен. Бұл – азық-түліктің ғана шығыны, ал жеткізу шығыны басқа. Ғарыш кемесіне жеткізілетін жүктің әр килограмы 10-нан 20 мың доллар арасында тұрады.
1.3. Ғарыш кеңістігін ластанудан сақтаудың алдын алу жолдары
Ғарыш кеңістігін ластанудан сақтау үшін жер маңындағы кеңістікте жасанды объектілер мөлшерінің құқылық негіздерін реттеуін қадағалайтын бағдарлама қажет.
Бұл бағдарламаның техникалық бөлімі үш бөлімнен тұруы керек. Бірінші бөлімде ғарыш кеңістігінің ластануының қазіргі жағдайы мен болашақ та ғарыш қалдықтарының ғарыш аппараттарымен соқтығысу қауіптілігін бағалауға болжам жасау туралы жұмыстардан тұруы керек. «Ғарыш қалдықтары» фрагменттерін тіркейтін каталогтарды кеңейту үшін бақылау және тіркеу құрал-жабдықтарын дамыту, ғарыш объектілерін бақылау, сол сияқты өлшеу әдістерін, нәтижелерін электронды есептеу машиналарын пайдаланып, қазіргі заманға сай жетілдіру.
Кіші өлшемді фрагменттерді бақылаудың шектеулі мүмкіндіктері кішкентай жарықшақтардың түзілуінің негізгі көздері болып табылатын орбитада ғарыш объектілерінің соқтығысуы модельдеу керек екендігіне әкеледі. Мұндай модельдеу негізінешын соқтығысу жылдамдығына жақын болатындай мұндай кіші фрагменттердің үдеу алуын қамтамсыз ететін қазіргі заманғы жер үстіндегі құрылғыларда эксперименттер мен әдістер жатуы мүмкін. Зерттеу нәтижелері «ғарыш қалдықтары» фрагменттерімен соқтығысуынан болатын әр түрлі конструкциялардың қирау мүмкіндіктерін есептеудің инженерлік әдістері мен теорияларын ойлап шығаруында қолданылу керек.
Орбитадағы кішірек жарықшақтардың мөлшерін бағалау және модельдеу нәтижелерін растау үшін ғарыштық бақылауды да қолдануға болады. Қазіргі кезде ғарыштың техногенді ластануын зерттеу метеорлық жағдайлармен бірге микробөлшектердің орбитальдық станция конструкциясына әсері нәтижесі бойынша және конструкциялық материалдардың үлгілері бар кассеталардың көмегімен жүргізіледі .
Ғарыштағы микрорбөлшектердің сипаттамаларын тиімді өлшеуді пайдалы қосымша жүк ретінде жіберілетін кіші арнаулы серіктер көмегімен жүргізуге болады. Бұл жер маңындағы ғарышты зертеудің метеортехногендік зерттеу ауқымын айтарлықтай кеңейтеді және шығындарды төмендетеді. Техногендік және метеорлық соққылау фактілерін тіркеу серіктің қабықша тәрізді датчик тәрізді үрлемелі қабықшасының секцияларын тескен кезде жүзеге асырылады. Бұл бөлшектердің массасы мен жылдамдығы иондық датчик көмегімен жүзеге асырылады. Борттық ғылыми аппаратурадан алынған ақпарат бірінші өңдеуден өткеннен кейін тіркеліп, серік радиокөрінерлік зонада болған кезде Жерге
15
жіберіледі.
Бағдарламаның екінші бөлімі ғарышты зымырандық-ғарыштық техника фрагменттерімен ластануының алдын алу жұмыстарына арналуы керек. Бұл жағдайда әрқайсысы бірнеше арнаулы серіктерді алмастыра алатынуникальды ғарыштық платформаларды ойлап шығару перспективасы өте маңызды. Басқа маңызды бағыт ресурстардың көбеюі немесе ғарыш аппараттарының жұмыс жасау уақыты болып табылады. Бұл жағдайда бүгінгі уақытқа дейін ғарыш аппараттарының табысты қолданылуы жөіндегі жинақталған әлемдік тәжірибе үміт тудырады.
Халықаралық қарым-қатынас жағдайында осындай ғарыш орбитасында ұзақ уақыт бойы жұмыс істейтін серік-платформалардың қолданылуы қолданбалы есептерді шығаруда керексіз қайталанулардан құтылуға және ғарыштық ұшулардың жалпы санын қысқартуға мүмкіндік береді. Жер маңындағы орбиталардың ластану деңгейін азайту зымыран тасығыштардың ақырғы сатыларында бөлінетін элементтердің жалпы санын азайту немесе толығымен жоюға бағытталған конструкторлық жөндеулердің маңызы зор болмақ.Ғарыш аппараттарының өздігімен және қасақана жасалған жарылыстарын болдырмау арқылы және оларды орбитадан әкету арқылы ғарыштық жарықшақтар санының көбеюін қысқартуға мүмкіндік жасауға болады.
Бақыланатын орбитальдық фрагменттердің 7 мыңының 21% -ін жұмыс істемейтін ғарыш аппараттары құраса, 14%-н –зымыран тасығыштардың пайдаланылған жоғары сатылары және екпінді блоктары құрайды. Бұл жер маңындағы орбиталарда жүз мыңдаған жаңа жарықшақтардың потенциальды көздері болып табылатын үлкен өлшемді және массалы 2500 пассивті объектілер бар екендігін білдіреді. Осыған байланысты оларды ғарыштан алыстату қажеттілігі туады. Пассивті ғарыш объектілерін іздеп, тауып алу қондырғылары болыпробот-манипуляторлармен жабдықталған «Боран» және «Шаттл» орбитальдық кемелері және орбита аралық буксирлерболып табылады. Объектілердің Жерге оралуы орбитальдық кемелердің жүк отсегінде немесе буксир көмегімен тежетілгеннен кейін берілген ауданға автономдық түсу жолымен түсіріледі.
Ғарыштан ғарыш қалдықтарының кіші бөлшектерін жинақтаудың және олапды тазарту жұмыстарын ұйымдастыру күрделі міндет болып табылады. Бүгінгі күнге дейін бұл міндетті шешудің бірнеше жобалары белгілі: бөлшектердің кинетикалық энергиясын жұту үшін кіші жарықшақтардың жолына көпіршікті шардың түзілуі, осыдан кейін олар биікке көиеріле алмай, атмосфераның тығыз қабатына кіреді; бөлшектердің орбитадан ығысуын үдету мақсатында кішірек фрагменттердің лазермен немесе нейтраль бөлшектермен сәулелендіру.
«Ғарыш қалдықтары» өзекті мәселесін шешу ғарышты игеруге қатысатын
16
барлық мемлекетердің алдын да тұрған үлкен бір міндет болып отыр.
Ал ғарыш қалдықтарының әсері қандай? Жер бетінен ғарыш қалдықтары көбінесе Тува, Алтай өңіріне – биік таулы Улаган және Турочан аудандарына құлауда. Ғарыш қалдықтары құлаған өңірлер зымыран темір кесектері қоршаған ортаға зиянын тигізуде.
Адамдардың гептилмен улануы үлкен мәселелер тудыруда. Таза күйіндегі гептилдің у екендігін әркім-ақ біледі.
Әсіресе ең қатерлісі «Протон –К» зымырандары болып саналады. Оның отын багіне толтырылған 500 тонна гептил көтерілгін бетте түгелдей жанып кетпей, 2-3 тоннасы ұшып өткен жолында ауа арқылы, желмен жүздеген жерге жайылып, топырақ, өсімдік, су көздеріне түседі. Әйгілі Королевтің өзі де гептилді зымырандарға сұйық отын ретінде пайдалануға қарсы болғандығы жайдан-жай емес шығар.
Байқоңырмен шектес Ұлытау даласының қай түкпіріне барсаңыз да әр түрлі зымырандардың сынығынан аяқ алып жүру қиын. Бұлар олардың бірінші сатысынан айырылып жерге құлаған бөлшектері. Жалпы біздің облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасына облыс бойныша зымырандар бірінші сатысының бөлшектері құлайтын 39 аудан белгілі. Олар төмен түсіп, құлдилап келе жатқанда сұйық отын ретінде қолданылатын гептил төгіліп-шашалып, ауаны, жер мен суды улайды. Одан тараған уландырғыш заттар төңіректегі 130 елді мекеннің үстінен себелеп өтеді. Осының бәрі алдымен адамдар денсаулығына кері әсерін тигізеді. Соңғы жылдары тұрғындар арасында жүйке, қатерлі ісік аурулары, қан ағару, қан қысымының көтерілуі, кемтар бала туу көбейіп, нәрестелер шетінеу өсіп кетті. Ғарыш техникасының түсті металдарына, қымбат детальдарына қызығып,жинап-терген адамдар түрлі дертке ұшырап, ажал тырнағына ілігіп жатқандар да бар.
Дегенмен, қалай болғанда да ғарыш кеңістігін зерттеу жалғаса бермектігі даусыз. Осынау мәселеге кейінгі кезде ерекше көңіл бөліне түскендігі адамзат басына түскен қауіп-қатердің беті қайтарылады деген үміттеміз.
17
2. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі ғарыштық әлемі
2016 жылдың 16 желтоқсанында - Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 25 жылдық мерейтойы. Бұл мемлекетіміз бен халқымыз үшін ең басты әрі құнды мереке болмақ. Тәуелсіз еліміз ширек ғасырға жуық уақыт ішінде қаржы дағдарыстарының қиындықтарына қарсы тұра білді, тұрақты даму жолына түсіп, биік белестерді бағындырды, толағай жетістіктерге қол жеткізді, әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енді. Мемлекет басшысының елді дамытудағы стратегиялық бағдарламалары мерзімінен бұрын жүзеге асып келеді. Осы кезең ішінде не тындырдық? 25 жылда жеткен жетістіктеріміз қандай? Биыл осы сұрақтарға жауап беретін, өткен жылдарға қорытынды жасап, Мәңгілік Ел болуға бекінген мемлекетіміздің бүгіні мен келешегі туралы ой толғайтын еліміздің есепті жылы десек, қателеспейміз.
2.1. Байқоңыр ғарыш айлағы
Байқоңыр - Қызылорда облысы Қармақшы ауданының аумағында орналасқан ғарыш алаңы. Іргесі HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/1955" \o "1955"1955 ж. қаланған. HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%88_%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D2%A3%D1%8B" \o "Ғарыш алаңы"Ғарыш алаңын салу үшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жердің елді мекендерден қашық болуы, экватор жазықтығына жақындығы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтып оралатын ғарыштық объектілер үшін қолайлы қону аймақтарының болуы, т.б. факторлар ескерілді. Байқоңырдың басты және көмекші объектілері мен қызмет ету орындары кең аймаққа орналасқан, олар бір-бірімен автомобиль жолдары және теміржол аркылы байланысқан. Байқоңырдың негізгі объектілеріне: техникалық тұғырлар, старттық кешендер мен ұшу трассасының бойындағы өлшеу бекеттері (олардың әрқайсысы жалпы техника және арнаулы технология кұрал-жабдықтары бар ірі құрылыстар), ғарыш алаңына әр түрлі жүктерді жеткізетін кірме жолдар, т.б.; көмекші және қызмет көрсету объектілеріне: отын (жанармай) сақтайтын алаң, сұйық оттегі мен азот өндіретін заттар, энергия және сумен қамтамасыз ететін жүйелер, байланыс жүйесі, телевизия, т.б. жатады. Байқоңырда ракета тасығыштың (РТ) әрбір түріне сәйкес бір не бірнеше техникалық тұғырлар және олардың әрқайсысына арналып бір не бірнеше старттық кешендер салынған.
Байқоңырдың ұшу трассасы HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%B0%D0%BB_%D1%82%D0%B5%D2%A3%D1%96%D0%B7%D1%96" \o "Арал теңізі"Арал теңізінен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр. HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/1957" \o "1957"1957 ж. 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылды. Ол - дүние жүзіндегі ең бірінші Жердің жасанды серігін (ЖЖС) орбитаға шығарды. Байқоңыр әлемдегі ең ірі жер беті ғылыми ғарыш полигоны болып табылады, оның басты және көмекші нысандарының жалпы ауданы 6717 шаршы шақырым.
Байқоңырдан 1961 ж. 12 сәуірде адамзат тарихында тұңғыш рет HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BD_%D0%AE%D1%80%D0%B8%D0%B9_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87" \o "Гагарин Юрий Алексеевич"Гагарин Юрий Алексеевич "Восток" ғарыш кемесімен ғарышқа аттанды. Байқоңыр одан
18
кейін де ғарыш кеңістігін игеруде көптеген жаңашыл бастамалардың старттық орнына айналды.
Байқоңырдан Күннің, Айдың, Шолпанның алғашқы жасанды серіктері, "Восток", "Восход", "Союз", "Прогресс" ғарыш кемелері, "Салют", "Мир" орбиталық станциялары, жұмыстар жүргізуге арналған "Протон", "Зонд", "Прогноз", байланыс мақсаты үшін пайдаланылатын және метеорологиялық бақылаулар жүргізуге арналған "Молния", "Экран", "Горизонт", "Радуга", "Метеор", т.б. ЖЖС-тері ұшырылды. Айды, HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%80%D1%81" \o "Марс"Марсты және Шолпанды зерттеуге арналған ғарыш аппараттары бар РТ-лар да Байқоңырдан аттандырылды. 1991 ж. 2 қазанда тұңғыш қазақ ғарышкері HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D2%9B%D1%82%D0%B0%D1%80_%D3%98%D1%83%D0%B1%D3%99%D0%BA%D1%96%D1%80%D0%BE%D0%B2" \o "Тоқтар Әубәкіров"Т. Әубәкіров "Союз Т-13" ғарыш кемесімен Байқоңырдан ғарышқа көтерілді. Ресеймен бірлескен бағдарлама бойынша қазақ ғарышкері HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D2%93%D0%B0%D1%82_%D0%9C%D2%B1%D1%81%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B5%D0%B2" \o "Талғат Мұсабаев"Т.А. Мұсабаев ғарышта 3 рет (1994, 1998, 2001) болды. Байқоңыр ғарыш алаңын салуға әр жылдары түрлі мамандықтағы көптеген қазақстандықтар қатысты. Олардың арасында Байқоңыр ғарыш алаңының қызметкерлері Қ. Тоқмұхамедов, Б. Межіғұлов, Т. Уәшев, К.Әбілғазин, полковник Ә. Исмаилов, М. Құлымгереев, Қ. Нұрмағамбетов, С. Мұхаметқалиев, Б. Ешімов, Қ. Нұрмұқанов, Р. Құлмырзаев, М. Мұқанов, т.б. болды. HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%D1%8B&action=edit&redlink=1" \o "Қазақстан азаматы (мұндай бет жоқ)"Қазақстан азаматы, ұшқыш-сынақшы, майор М.З. Рафиков алғашқы ғарышкерлер тобында Ю.А. Гагаринмен бірге дайындықтан өтті. Байқоңыр ғарыш алаңы 1991 ж. HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D1%81%D1%8B" \o "Қазақстан Республикасы"Қазақстан Республикасының иелігіне өтіп, 1993 ж. HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%B5%D0%B9_%D0%A4%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F%D1%81%D1%8B" \o "Ресей Федерациясы"Ресей Федерациясына 20 жылға берілді.
2.2. EXPO-2017 көрмесінің ғарыш әлеміне маңыздылығы
Еліміздің қазіргі қызу талқысы да, әңгімесі де, жеңісі де – EXPO-2017. Бұл – үлкен жауапкершілік. Қазақстанның әлемдік деңгейдегі шараларды өткізуде тәжірибесі мол екені рас. Бірақ EXPO-2017 көрмесінің жөні бөлек. Қай жағынан алғанда да, аса ауқымды әрі өміршең. Ең алғаш Дүниежүзілік EXPO көрмесі Лондондағы Гайд-паркте өткізілген еді.
Содан бері 163 жыл өтіпті. Көрменің беделі өсіп, абыройы артпаса, кеміген емес. Иә, EXPO көрмесі – жалпы саяси және экономикалық мәнділігі бойынша теңдессіз оқиға. Ол индустрияландырудың нышаны және техникалық, технологиялық табыстарды көрсететін ашық алаң болып келеді. 2010 жылдың 1 мамыры мен 31 қазаны аралығында Қытайдың Шанхай қаласында өткен дүниежүзілік көрмеге 190-нан астам ел және шамамен 73 млн адам қатысты. Ұйымдастырушыларға шара 12 млрд доллар пайда әкелді. Орта бизнес табысы кем дегенде 20 пайызға артты .
Сондықтан да Қазақстан EXPO-ға бар күшті жұмылдырып жатыр. Астанадағы EXPO-2017 көрмесі ТМД елдері мен Орталық Азия аумағындағы өткізілетін ең алғашқы халықаралық деңгейдегі көрме болмақ.
Қазақстан халықаралық көрме тақырыбын «Болашақ энергиясы» деп таңдаған болатын. Бұндай тақырыптың таңдалуының да өзіндік ерекшеліктері
19
ғана емес, жаһандық өзектілігі де баршылық. Мәселен, орнықты дамуға көшу, баламалы энергия көздеріне ізденістер проблемасы әлемдік қоғамдастық тарапынан біршама жылдар бойы көтеріліп келеді. Жаңартылатын энергия көздерін дамытудың маңыздылығы да жылдан-жылға артып келетіні айтпаса да түсінікті. Техногендік апаттардың салдары жылдан-жылға ауырлап және болжамдау шеңберінен де шығып жатыр.
Мәселен, Мексика бұғазындағы мұнай платформасында орын алған алапат апат, «Фукусима» атом электр стансасының қасіреті экологиялық таза әрі барынша қауіпсіз, сондай-ақ жеңіл қалпына келтірілетін энергия көздерін пайдалану жөніндегі мәселені жаһан жұртшылығының алдына кесе көлденең тартады. Сондықтан да әлемдік ғылым үшін де, әлемдік экономика үшін де ең басты міндет – болашақ энергиясы болып табылады. Бұл ретте Астананың «Болашақ энергиясы» тақырыбын таңдау арқылы жаһандық мәселені көтеріп отырғанын айтуымыз керек.
Сонымен қатар, осы тақырып арқылы Қазақстан энергетиканы дамытуға өз үлесін қосуға және Астанада баламалы қуат көздері саласында таңдаулы ойшылдар мен жобаларды, инноваторлар, ғалымдарды жинауға ұмтылады. Бұл тақырып энергия сақтау бойынша таңдаулы әлемдік технологиялармен, әлемде бар баламалы әрі жаңартылатын күн, жел, теңіз, мұхит және термалдық су энергияларын пайдалану бойынша жаңа жобалар мен технологиялармен кеңінен таныстыруға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, «Болашақ энергиясы» тақырыбымен өтетін EXPO көрмесі аумағының ерекшелігі мен артықшылығы, оның жаңғырмалы энергия көздері арқылы жұмыс істеуінде болмақ. Әзірге белгілісі көрменің аумағында – Өмір, Бейбітшілік, Сана, Ғарыш атты 4 тақырыптық павильон орналастырылады.
Халықаралық көрмелер бюросы Бас ассамблеясының EXPO-2017 халықаралық көрмесін Астанада өткізу туралы шешімі – бұл Нұрсұлтан Назарбаевтың мақсатты жұмыстарының нәтижесі, оның халықаралық беделінің көрсеткіші. Екінші жағынан, бұл – біздің жас мемлекетімізге деген үлкен сенім және үлкен жауапкершілік.
Көрмеге бес миллионнан астам шетелдік келеді деп күтілуде. Қонақтарға біздің өңірді таныстырып, «Байқоңыр» ғарыш айлағын, Қорқыт ата мемориалын, ежелгі қала орындарын және т.б. жерлерді көрсету жоспарлануда.
Елдің болашағын жарқын етуде ұлттық маңызға ие «Байқоңыр» ғарыш айлағы арқылы адамзат баласы әлі талай тарихи оқиғаларға куә болатынына біз де сенеміз. Лайым да солай болғай!
Еліміздің бейнесін бүтіндей өзгертетін индустриялық-инновациялық жобаларды іске асыру-экономиканы жаңғыртудың өзегі екенін халыққа арнаған
20
Жолдауында Елбасы ерекше атап өткен болатын. Осы бағыттағы тың міндеттер қатарында Тәуелсіз еліміздің абыройын әлемге асқақтатып, мерейін тасытқан «Байқоңыр» ғарыш айлағын одан әрі дамыту тұрғанын ерекше мақтаныш білдіре және екпін қоса атап өтуге болады .
Бүгінде Қазақстанның ұлттық бренді ғана емес, әлемдегі 20-дан аса ғарыш айлағының атасындай көрінетін Байқоңырда атқарылып жатқан игі істерде, ізденістерде, жоспарларда есеп жоқ. Оның үстіне жоғарыда сөз еткен Елбасы Жолдауы ол жұмыстардың нәтижелі атқарылуына тағы бір тың леп қосты.
Ұлттық энциклопедиямыздан «Байқоңыр-қазақ тілінде бай, алтын жер деген мағынаны білдіреді. Шынында да ғарыштық айлақ төңірегінде сарғыш қоңыр топырақ, алтын түсті күлгін шөп өседі. Сонау ҮІІ ғасырда атақты түрік философы, ақын, жырау және сазгер Қорқыт ата қазіргі ғарыштық айлақ орналасқан тұсты «жер кіндігі» деп атаған»,-деген жолдарға кез болдым.
Ал Байқоңырдағы «Бәйтерек» ғарыштық-зымыран кешенінің құрылысы – қазақ космонавтикасының толағай табысы.
Тұтастай алғанда, болашақта Байқоңырдай ғарыш айлағы бар Қазақстан әлемдегі ғарыштық ірі державалардың ортасынан ойып тұрып өз орнын алатынына сенім мол.
Сонымен, қорытыныдылай келе, ЕХРО-2017 көрмесінің басты мақсаты – ғарыш кеңістігі мен энергетика саласындағы нанотехнологияны біріге отырып зерттеп, қолданысқа енгізу. Қатысушылар әркім өз жетістігін ортаға салып, келешектегі қуат көзін үнемдеуге байланысты жобаларын іске асыра алатындығын алға тарты. Сонымен қатар Қазақстан, Ресей және АҚШ ғалымдары бірігіп, бүкіләлемдік ЕХРО-2017 көрмесіне космостық технологияға байланысты халықаралық көрме ұсынатындарын жеткізді.
21
ҚОРЫТЫНДЫ
Бүгінгі күні ғарыш технологиялары ғылымның, техниканың дамуына игі ықпалын тигізіп отыр. Осы уақытта орбитада мыңдаған жер серіктері ұшып жүр. Олар адамзат үшін қажетті аса маңызды стратегиялық міндеттерді орындауда. Ғарыш аппараттары Айға және Венераға ұшып, ол жақтың топырақ құрамын жерге жеткізді. Сондай-ақ бірнеше аппарат күн жүйесінің аймағынан шығып, әлемдік өркениет үшін қызмет етіп жатыр. Содан бері көп уақыт өте қойған жоқ.
Соған қарамастан, адамзат баласы санаулы ғана жылдардың ішінде ғарыш кеңістігін игеруде үлкен жетістіктерге қол жеткізді. Ең бастысы, әлемдік қауымдастық ғарышсыз болашақты елестете алмайтындай күйге жетті. Өйткені қазіргі заманғы жоғары технологиялардың барлығы да ғарышпен байланысты.
Бізде ғарыш технологиясын өз бетінше зерттеп, ізденіс жолында жүрген ғалымдар баршылық. Бірақ кейбір әкімшілік-құқықтық кедергілердің кесірінен көптеген технолог ғалымның жобаларына жан бітпей отыр.
Біздің Қазақстанды өзінен-өзі бірінші ғарыш мемлекеті деп санауға болады. Бірінші жер серігі біздің жерден ұшты. Бірінші кісі, адам баласы ғарышқа аттанды біздің жерден.
Ал қазақтың Байқоңырын әрбір қазақ мақтаныш тұтады. Осы жерден қаншама жер серіктері, ғылыми зерттеу станциялары және ғарыш кемелері ұшырылды көкке. Соның нәтижесінде талай жаңалық ашылып, адамзат көп нәрсеге қол жеткізді. Демек, қазақтың ғарыш айлағы күллі әлем үшін де, еліміз үшін де алар орны ерекше.
Қорытындылай келе, ғарыштық сала – экономиканың және бүкіл қоғам мен мемлекеттің «ілгеріленуінің» белгісі. Ол әлемдік шаруашылықтың басқа да салаларына жаңа мүмкіншілік, тың технологиялар және ғылыми-жасалымдардың үздіксіз тасқынын беріп отыр. Елдің өркениетті дамуының, барлық маңызы өмірлік салалары бүгінде ғарыштық технологиялармен және жасалымдармен тікелей байланысты десек, кателеспейміз. Ғарыштық зерттеулер нәтижелері мен ғылымның осы саласының жетістіктерін енгізудің экономикалық маңызы үлкен.
22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. А.Қ. Құдайбергенова «Кіші қалалардың дамуы: Байқоңыр» – Физика және астрономия журналы, №3,2009.
2. Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.
3. «Алаш айнасы»газеті – №4,2012.
4. Всемирная энциклопедия космонавтики. М., Военный парад, т.1, 2002.
5. «Дала мен қала» газеті – №5, 2010
6. Е.П.Левитан «Астрономия» – Алматы, «Мектеп», 2002.
7.«Егемен Қазақстан» газеті – №1,3,5,7,9, 2015.
9. Космос, время, энергия. Сборник статей, посвященных 100-летию Д.Д.Иваненко. Ред. Совет: Э.И.Андрианкин, Р.В.Галиулин, И.С.Головнин, Я.П.Докучаев, В.Ю.Колосков, Н.С.Лидоренко, В.Ф.Панов. М., Белка, 2004.
10. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, ІІІ-том – Алматы, 2001.
12. Тоғысбаев Б, Сужикова А. «Тарихи тұлғалар» – Алматы кітап, 2006.
11.Интернет материалдары:http://www.tarbie.kz/, // www.google.kz/
23
КҮНДЕЛІК
Р/с Атқарылатын жұмыстар Мерзімі Жетекшінің қолы Нәтижесі
1 Тақырып таңдау
2016 Шексіз ғарыш әлемі
2 Мектептегі жетекшімен ақылдасу
кезінде Ақпараттарды салыстыру,жинақтау,
нақтылау
3 Мектептегі,ауыл және аудан кітапханаларына барып материалдар жинау
үнемі Кітапханалармен байланыс
4 Ғаламтор желісінен ақпарат, суреттер жинау
үнемі Деректер жинау
5 Қосымша материалдар іздестіру
үнемі Мағлұмат алу
ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ КҮНДЕЛІГІ
Зерттеу тақырыбы: Шексіз ғарыш әлемі
Оқушының Т.А. Тұрғанбай Даниаль
Мектеп,сынып: №149 «Қызылту» орта мектебі, 7 –сынып
Жетекшісі: Жуманова Қ.А.
Мектеп директоры: __________ Рыспембетова Ж.
2016 жыл