Открытый урок Ыдыктыг ыяштар

Темазы: Ыдыктыг ыяштар.
Сорулгазы: ыдыктыг ыяштарны танып, билип алыры;
бистин огбелеривис ёзугаар ыдык ыяштарга хамаарыштыр сагылгаларынын езу-чурумнарын билиндирерторээн черин, бойдузунга хумагалыг болурунга ооредир, эки мозу-
шынарга, уран-чечен, дылгыр, соскур болурунга ооредир .Дерилгези: ыдык ыяштарнын аттарын бижээн карточкалар, ак,кок, кургаг будук,
онзагай ыяштарнын чуруктарын коргускен слайдылар, ыяштар чуруктары, «улусчу ужурлар» деп дискиден узунду видео.
Кичээлдин чорудуу:
Организастыг кезек.
Келген аалчылар-биле экиилежир.
- богунгу кичээливисте аалчылар аалдап келген, мендилежиптээлинер.
2. Темазын болгаш сорулгазын салыры .- Тывызыкты тывынарам
Бирээзи куткан,
Ийигизи ишкен
Ушкузу унген-Бирээзи куткан деп чул, уруглар?
-Ийигизи ишкен дээрге?
1.Ушкузу унген дээрге чулерил? Унуштер.
Бойдус кичээлин сактыптаалынарам:
Унуштер чуу деп уш улуг хевирге чарлырыл? Оларнын эн-не бедиктери чулерил?
Богунгу кичээливисте чунун дугайында чугаалажыр-дыр бис? Шын-дыр, ыяштар дугайында. Бистин кичээливис темазы «Ыдык ыяштар».
Кичээлге чуну билип алыр хевирлиг бис, кичээливис темазындан-на силер боттарынар чугаалап корунерем.
( ыяштар дугайында чаа, чаа солун чуулдерни билип ап, огбелеривис сагып чораан чудулгелерин сонуургап ооренир бис.)
Оон бертинде кичээливис кыйгызын номчуптаалынарам.
Черин-биле хиннин тудуш,
Чечек-чимис чула бербе,
Анын-менин хоозуратпаАржаан суун-даа бокталдырба.
3. Чаа тема.
-чер кырында кандыг онзагай, солун ыяштар озуп турарын билир силер?
(слайдылар-биле ажыл)
-чурукта делегейде эн-не узун, улуг ыяштар секвойялар. Олар Сонгу Америкада озуп турарлар-Дараазында чурукта драцена - дракон ыяш деп адаар онзагай солун ыяш. Ол Африканын тропиктеринде озуп унуп турарлар.
-Баобаб делегейде эн-не чоон ыяш .Африканын кургаг ховуларывнда унуп турар.
-Суттуг ыяш, азы инек ыяш деп адаар. Оон чулуу сутке домей боорга ынчаар адаан. Оон судун ол чернин чурттакчылары чемге ажыглап, инек судун солуп ап турар. Оон суду изиг хуннерде безин 7 хонук ажывас.
-Какао – шоколадтыг ыяш, оон чимизин какао дээр, какаодан шоколад кылып турарга ынчаар адаан. Ол Мурнуу Америкада озуп турар.
-Гевея – каучуктуг ыяш. Каучук дээрге кончуг быжыг резин. Оон чулуун дозуп алырга каучук болуп турар. Ол Бразилияда унуп турар.
-делегейнин ангы-ангы черлеринде кандыг-даа онзагай ыяштар бар, корбес силер бе.
-А бисте, тывада кандыг-кандыг ыяштар барыл, адаптынарам.
- оон оске бистин огбелеривистин чудуп чорааны онзагай ыяштар бар уруглар.
Олар 3 хевирлиг.
1 хам дыт2 тел ыяш3 бай ыяшОларны ыдыктыг ыяштар дээр.
Ам уш болук ыдык ыяштар болуп алыылынар 1-ги болук – хам дыттар силер.
2-ги болук- тел ыяштар силер3-ку болук – бай ыяштар силер.
Ыдыктыг ыяштар дугайында шаандан тура огбелеривис чуну биске чугаалап бээр эвес кончуг кичээнгейлиг дыннаалынар, уруглар.
Видео
Чуу деп ыяштар адады, уруглар?
Оларга чоннун хамаарылгазы кандыгыл?
Оларны канчап болбазыл?
Хам дытка чалбарыырынын ужуру чудел?
Тел ыяштын хевири кандыг болурул?
Кижилерге чуну соннээр ыдык ыяш боор ол?
Бай ыяштын ужуру чул? (мал маганы, эт-севи хой болзун)
Бай ыяшка бичии силер ышкаш чараш уругшларлыг болуксап турар улус чалбарып тейлээрлер.
Номда чараш чалбарыгларны ыыткыр номчуптаалынар.
(ном-биле ажыл)
Номчаан ыдык ыяштарывыска чалбарыгдан силер чогаадыптынар че.
(Кым кайы ыяшка хамааржырыл, дугуржуп тургаш, ол ыяшка чалбарыг чогаадыр)
Чалбарыгларывыс бичии када манапсыннар ам кичээнгейлиг дыннанарам.
Ыдык ыяшка чалбарыг кылып тура чуну канчаар деп бодаар силер?
(суттуг шайын бажын чажып, сан салып, аъш-чеминин дээжизин соннеп, ак, когун баглаар)
А ак, кок деп чул уруглар?
Анаа кандыг оннер чоруурул?
Ак, кок дээрге 5 янзы оннуг постер.
Кок он дээрге сугну илередип турар, мага бодувустун хан-дамыры кан-кадык болуру.
Ак он – арыг агаар, бистин тыныжывыс.
Кызыл он – от чаяачы, хунну коргузуп турар, чырык чаагай чуртталга.
Ногаан он – оъ-сиген, шупту унуштер, аъш-чемнин элбээ.
Сарыг он – ие черивистин кужу, чурттап чоруур сарыг ортемчейивис.
Ону чуге ыдык ыяштарга баглаарыл?
Тыва кижи бойдус-биле быжыг харылзаалыг, хей-аъды бедик, кан-кадык, куш-шыдалдыг ал бодум, ажы-толум, доргул-торелим амыдыралы шак ындыг онгур болзун дээш ак, кокту ыдык ыяшка чалбарып оргуур. Ыдык ыяшка чалбарып, чудуп, тейлээн кижилернин кузээн кузээшкиннери чайгаар будер боорун шаандагы огбелеривис коруп келгени-биле бистерге шак бо чаагай чанчыл дамчып келген, уруглар.
Ыдык ыяштар кургаг ховуга чааскоон озер бе? Чок. Аргаларывыс чок болза ыдык ыяштарывыс база чиде берип болур ышкажыл.
Арга-арыг бистин ортемчейивистин чузул?
Бистин чурттувустун девискээринин 8,5 млн квадрат км черни аргалар ээлеп турар.Ол хой бе? Ийе, ынчалза-даа арганы канчаар бис?
Арга-арыг чараш дириг-амытаннарывыстын чузул?
Арга-арыгны канчап болбазыл?
А бис бичии уруглар аргага дуза болзун дээш чуну канчаар бис? (саазынны камнаар, арганы бокталдырбас, эт-севинге камныг болур, аргага от-биле ойнап болбас)
Ынчангаш бис ам арганын камгалакчылары болуп, арга тарыыр кыстар, оолдар ажылдап турда, чараш ногаан аргавыска чараш йорээлдерден чугаалап берээлинер.
Чочагайым урезини,
Чоон дыт бооп озуп кел!
Холегенге кошкен чонун,
Холестеп-ле серииттензин!
Кедээр чернин кээргени,
Кезек поштен тарып каалы,
Кедизинде сээн-биле,
Хемиргилээр, сайлагылаар тоорук унзун!
Саглан чараш кудуруктуг,
Шала кыскыл диинчигеш,
Чангыс черге шарлан, хады, чойганнардан,
Чаптанчыг тел шетчиктерден тарып каалы!
Хээлиг чечек мкаастап шыпкан,
Хемчиим унну аяннарга,
Хадын, шарлан, чойган поштер,
Калбак, ногаан арга оссун!
Сонгу чуктен соок ирей
Солун белээн чуктеп келгеш,
Шивилерге чинчи баглап,
Шимеп, дерип каастаар болзун!
Соок ирейге чараш шивилерни дурген тарыптаалынар!
Эр-хейлер! Будун арганы тарыптывыс корбес силер бе! Ам ында озуп келген ыдык ыяжывыс бар. Бо чечекти ыдык ыяш кылдыр бодап алыылынар.
Силер ам озуп келгеш база чараш кылдыр чалбарып, чонунарнын чаагай чанчылдарын сагып чоруур силер деп бузурээр-дир мен. Ам чалбарыглардан чугаалапкаш, ак, коктен баглаалынар уруглар.
Будуун кургавазын дээшБуянныг кадаам оргудум!
Оршээ!
Саат чулуун катпазын дээшСамбай кадаам оргудум!
Оршээ!
Сартыын улеп,
Чаглак буддуун уя болзун!
Амылыглар амыразын!
Оршээ!
Чазылган чечээн чараш болзун!
Чаглак будуун каас болзун!
Оршээ!
Ортемчейнин онгуру бол!
Озен сынмас шырый бол!
Оршээ!
Ам демги чогаадыпкан чалбарыгларны чугаалаптаалынар.
(ак, кокту баглаар)
Туннели.
Шаандан тура огбелернин сагып чораан чанчылдарын
чандыр баспайн уламчылап, сагыызын дег камнаалынар.
Хей аъдынар бедик, хайыралыг ие-бойдуска ынак, оон-биле ургулчу быжыг харылзаалыг, камныг, хумагалыг болунар уруглар! Амылыг бойдус кижи дег ооруур, мунгараар, ырлаар, каттырар деп чувени утпанар уруглар!

Чочагайым \резини,
Чоон дыт бооп =зуп кел!
Х=легенге к=шкен чонун,
Х=лестеп-ле серииттензин!
Кедээр чернин кээргени,
Кезек п=штен тарып каалы,
Кедизинде сээн-биле,
Хемиргилээр, сайлагылаар тоорук \нз\н!
Саглан чараш кудуруктуг,
Шала кыскыл диинчигеш,
Чангыс черге шарлан, хады, чойганнардан,
Чаптанчыг тел шетчиктерден тарып каалы!
Хээлиг чечек каастап шыпкан,
Хемчиим уну аяннарга,
Хадын, шарлан, чойган, п=штер,
Калбак, ногаан арга =ссун!
Сонгу чуктен соок ирей
Солун белээн чуктеп келгеш,
Шивилерге чинчи баглап,
Шимеп, дерип каастаар болзун!
Будуун кургавазын дээшБуянныг кадаам орг\д\м!
+ршээ!
Саат чулуун катпазын дээшСамбай кадаам орг\д\м!
+ршээ!
Сартыын улеп,
Чаглак буддуун уя болзун!
Амылыглар амыразын!
+ршээ!
Чазылган чечээн чараш болзун!
Чаглак будуун каас болзун!
+ршээ!
Ортемчейнин онгуру бол!
Озен сынмас сырый бол!
+ршээ!
Бай-Тайга кожууннунВ. Б. Кара-Сал аттыг ортумак ниити билиг школазы
«Ыдык ыяштар»
деп темага ажык кичээл1-ги категориянын эге класс башкызы:
Хертек Аита Олчат-ооловнаТээли 2013.